“Нэткапитал” санхүүгийн группийн үүсгэн байгуулагч, ТУЗ-ийн дарга Д.Сүндийтэй ярилцлаа.

-Бид бол хоёр дахь үеийн бизнесмэнүүд. Харьцангуй залуу, Миллениал үеийнхэн. Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд бизнесмэнүүдийн нэр хүнд нэлээд дордлоо. 10 жилийн өмнө бизнесмэн, татвар төлөгч, үндэсний үйлдвэрлэгчид нэр хүндтэй байлаа. Жишээ нь, банкууд ямар нэр хүндтэй байв. Өнөөдөр мөнгө хүүлэгч гэсэн нэртэй болж байна. Өнгөрсөн хоёр, гурван жилийн хугацаанд харлаа. Нийгэм, эдийн засаг нь хөгжихгүй, өөр хоорондоо толхилцсон байдлаар хамтын эрх ашиг гэсэн ойлголт байхгүй болчихлоо. Дэлхий нийтэд эдийн засаг яаж хөгжиж ирсэн юм гэхээр дандаа хамтын оролцоотойгоор явсан байдаг. Чиний юмыг ашиглаад эсвэл минийхтэй нийлүүлээд дундын үнэ цэнийг бий болгох замаар дараагийнхаа хөгжлийн шат руу орох ёстой юм болов уу гэж харсан. Тусгай Олимпийг ивээн тэтгэх болсон маань ч үүнтэй холбоотой.

Энэ амьдарч буй нийгмээ эерэгээр өөрчлөхөд иргэн бүр гар бие оролцож хамтын үнэ цэнийг бүтээж, хэн нэгнийгээ ялгалгүй нэгдмэл үзэл баримтлалтай, нэгдмэл эрх ашгийн төлөө тэмцэх ёстой. Ямар нэгэн ялгаварлал, гадуурхалгүйгээр хүн бүрийн эрх тэгш байх боломжийг бүрдүүлэх нь өнөөгийн бизнесменүүдийн бас нэгэн үүрэг болсон.

Үүний нэг хэлбэр нь Тусгай олимп. Оюуны ялгаатай ч тэдгээр хүүхдүүд адилхан хүн. Өөрийн гэсэн ертөнцтэй. Орчин үеийн залуучуудын хандлага тэс өөр болсон. Өмнө нь байр, машинтай болох хандлагатай байлаа.

Нийгэм өөрчлөгдөхийн хэрээр тэдний үнэ цэнэ өөр болж байна. Эхлээд хамтын үнэ цэнийг бий болгох ёстой юм байна. Өмнө нь тэдгээр хүүхдийг ойлгохгүй шоолох эсвэл гоё сайхан гэж харж байсан ойлголт нь өөр болсон. Нийгэм өөрөө цоо шинэ хандлага руу орж байна. Чиний гоё байдал бусдаас өөр байдал нь нийгэмд заавал хүлээн зөвшөөрөгдөх албагүй. Үүнтэй л адилхан. Тэд өөрийн гэсэн ойлголт, үнэт зүйлтэй, бусад шиг амьдралтай гэдгийг ойлгуулах гэсэн философи юм. Эдгээр хүнийг нийгэмд таниулъя, намайг шоолох вий гэж айж, ичэхгүй байх. Хамаатан садан, найз нөхөд нь тэдний өмнөөс ичдэггүй байх нь чухал гэдгийг харуулахыг зорьсон. Ялгаа нь гэвэл чамаас арай өөрөөр бодож сэтгэж байна. Тэгээд юу гэж. Үүнийг ойлгуулъя гэдэг үүднээс хамтарч ажилласан. Нэлээд сайн явсан, нийгэмд хүрсэн.

Тусгай олимп болсны дараа ч олон ажлыг хийсэн. Олон байгууллага ивээн тэтгэж оролцсон. Бид хоёр зүйлийн ач холбогдлыг харсан. Нэгдүгээрт, Тусгай олимпийг ивээн тэтгэж оролцсон. Хоёрдугаарт, хүмүүст ямар нэгэн байдлаар өөр өнцөг гаргаж өглөө. Энэ асуудал руу анхаараач ээ. Энэ нь дундын үнэ цэнийг нийгэмд бий болгоход чухал сэдэв шүү зэргээр. Амжилттай ч хэрэгжсэн.

–Нийгэмд эерэг талаас нь мессеж өгсөн байх?

-Тодорхой хэмжээний нөлөө бий болгосон. Бидний зорилго ч тэр байсан. Үүнийг дан ганц Тусгай олимпоор хэмжихгүй. Араас нь явсан төслүүд, компаниудын оролцоо чухал. Мэдээж аливаа ажлыг эхлүүлсний дараа тодорхой хэмжээнд санал, санаачилга гарч ирэхгүй, ажил хийхгүй бол явахгүй, унана. Цаашаа хөгжүүлээд явах нь чухал. Асуудлыг анхаарлын төвд оруулж, нийгэмд мессеж өгсөн нь чухал.

-Тогтолцоог юу бүрдүүлдэг юм?  Хүн хоорондын хууль журмаар зохицуулагддаг. Хамгийн гол нь тэдгээр хүн хоорондын үл ойлголцлын асуудал хамгийн том садаа болдог. Хоорондоо ойлголцож чадахгүй байна гэдэг нь сэтгэлгээний хувьд ялгаатай байна гэсэн үг.  Тэгэхээр энэ ойлголцлын зөрүүг хамгийн түрүүнд өөрчлөх хэрэгтэй байгаа юм. Дагаад тогтолцоо, хүн нь өөрчлөгдөнө. Тэрнээс хуулиар юм уу, хүчээр хүчиндэж хийдэггүй. Коммунизм байгуулж үүнийг хийх гэж оролдсон. Бүгдээрээ эрх тэгш байх ёстой, нэгдсэн үзэл баримтлалтай байх ёстой гэсэн. Үүнийг туршиж үзээд эцэст нь хүн төрөлхтөн өөрөө. харгислалаар дууссан. Ерөөсөө энэ арга ажиллахгүй юм байна гээд хаясан.

Одоо орчин үед тэгвэл яах вэ?,  Ямар нэгдсэн үзэл баримтлалаар бид цааш явах вэ? Хувь хүн бүрийн манлайлал. Чамд таалагдсан юмаа чи өөрөө цааш нь хөгжүүлээд бусдыг уриалаад явна. Тэр нь трэнд болно гэсэн үг. Түүнд нь тохирч тогтолцоо бий болно. Тэгэхээр тогтолцоондоо асуудал байгаа юм биш.

Дотор нь байгаа та, бидэнд асуудал байгаа юм. Хууль нь байгаад өөрчлөгдөөд л явна. Түүнийг зохиож байгаа нь 76 гишүүн хувь хүн л байгаа. Дахин сонгогдох гэж бодож яваа хувь хүмүүс. Тэгэхээр хууль, журамтай зууралдаад нэмэр байхгүй. Харин хүний толгойтой зууралдах ёстой.

–Бид бол хоёр дахь үеийн бизнесмэнүүд гэж Та түрүүн хэлсэн. Яг ямар утгаар нь хоёр дахь үеийн бизнесмэн гэж тодотгоод байна вэ?

-Монголын бизнесмэнүүдийг гаргаж ирсэн таваас зургаан үе байдаг. Жишээ нь, алтан үе социалист улсууд бүхэлдээ эдийн засаг руу орсон үе. Тэр үед дийлэнх нь ганзагын наймаа эрхэлсэн. Араас нь үүнийг дэмжсэн процесс бий болсон. Тэр нь өмч хувьчлал явсан. Монголын өмч хувьчлалыг хүртээгүй томоохон бизнесмэн гэж байхгүй. Үүний араас газрыг чөлөөт эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан. Чиний авсан газарт юу ч хийгээгүй байж байхад үнэ цэнэ нь 100 дахин өссөн. Улмаар лиценз буюу тусгай зөвшөөрлүүд явсан. Ялангуяа уул уурхай. Тэгээд гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирсэн.

Бидний хувьд 80 аад оны залуусын хувьд энэ бүгдээс хоцорчихсон. Цэвэр өөрсдөдөө, чөлөөт зах зээлд итгэхээс өөр аргагүй байсан. Ямар нэгэн катилизатор, хурдасгуур ашиглаагүй. Хэн нэгэнд найдаж амьдраагүй. Төртэй ороолцоод тендер, тусгай зөвшөөрөл авчихна, эвсэл газартай болчихно гэж мөрөөдөөгүй. Тийм бодлоосоо аль эрт салаад цэвэр мөнчигрөөрөө өөрсдийн хүчинд найдаж өдий зэрэгтэй хүрсэн хүмүүс. Тийм учраас  хоёр дахь үеийн бизнесмэнүүд гэж нэрлээд байгаа юм. Хэн нэгнээс хамааралтай биш компанийн өөрийнх нь чадавхид суурилсан байдлаар. Зөвхөн манай компани хийж чадах хэмжээний үнэ цэнийг бий болгохыг зорьдог хүмүүсийг хоёр дахь үеийн бизнесмэнүүд гэж нэрлээд байгаа юм.

–Хэн нэгнээс хамааралтай биш цэвэр өөрсдөдөө, чөлөөт зах зээлд итгэдэг гэлээ. Энэ үеийн бизнесмэнүүд үйл ажиллагаа явуулах эрх зүйн орчин нь манайд ямар байдаг вэ. Бизнесийн үйл ажиллагаа явуулахад тодорхой хэмжээнд танил тал хэрэгтэй байдаг л байх. Эсвэл…?

-Нэг юмыг хаах хэрэгтэй. Тэр нь монополь олигополь гэсэн ойлголт. Энэ нь тухайн бизнесмэнийг өөрийг нь хохироодог. Тухайн үедээ болоод байна гэж боддог. Нэгэнт монопольдоод хаачихсан болохоор шинэ тоглогч гаргаж ирэхгүй. Гэхдээ өөрийн өсгөх мөнгөө бага өсгөнө гэсэн үг. Компани монополь, олигополь буюу картелийн шинж рүү ороод ирэхээр өрсөлдөөн бий болохоо больдог. Тухайн компани сайн ч ажилласан, муу ч ажилласан орлогоо хийнэ. Нөгөө талдаа эдийн засаг, зах зээлд байгаа харилцагчдадаа сайн үнэ цэнийг бий болгож чадахаа больдог. Үйлчилгээ нь нэг хэвэндээ, цаашлаад муудна. Харилцагч талдаа ч чанартай бүтээгдэхүүн хэрэглэж чадахаа байна. Тухайн компани ч дэлхийд өрсөлдөх хэмжээнд гарч ирж чадахгүй.  Аль ч талдаа хохиролтой байдал руу ордог. Тэгэхээр монополь, олигополийг задалж өгөх ёстой. Яагаад өдий болтол Монголоос дэлхийн хэмжээнд үнэлэгдэх компани одоо болтол гарч ирэхгүй байгаа юм? Өрсөлдөөн үгүйгээс энэ бүхэн үүдэлтэй.

Өрсөлдөөн байгаа үед авьяас, чадварт суурилсан бизнесмэнүүдийг гарган ирж хөгжих боломжтой. Үүнийг нэг ойлголт нь гарааны бизнес. Нэг үеэ бодоход энэ төрлийн бизнесмэнүүд олон гарч ирж байна. Өмнө нь бусадтай адилхан хийх гэж оролддог байсан бол одоо хөрөнгө оруулаад хамтрахыг илүүд үздэг болсон байна. Магадгүй тархинд нь өөрчлөлт орж байгаа юм болов уу. Ирэх тав, 10 жил маш хүчтэй явна гэж харж байгаа. Хоёр дахь үеийн бизнесмэнүүд зах зээлд тодорч гарах нэг нэг боломж бол энэ.

Улс төрийг удирдаж байгаа эрхэмүүд ихэнх нь 1950-1960 оныхон байна. 1980 оныхон бараг байхгүй шахуу, 1970 оныхон нь маш цөөхөн байгаа. Энэ бүхэн мөн манай тогтолцоотой холбоотой. Ямар ч өрсөлдөөн байхгүй. Мөн адил сайн улстөрч төрөхгүй байгаа хэрэг. Тиймээс энэ тогтолцоог задалж байж бид цааш хөгжинө. Залуучууд нь нийгэмдээ сайн оролцох хэрэгтэй.

-Эдийн засгийг чирж явах ёстой үүргийнхээ хүрээнд бизнес бүр харилцагчаа, нийгмээ, дундаж давхрагаа бэлдэж өөрийн үнэлэмжээр бүтээгдэхүүнийг нь худалдаж авах сонголт хийх эрх чөлөөг олгох ёстой. Гэтэл Монголын нөхцөлд энэ үнэлэмж алдагдаад байгаа юм. Өнөөдөр бизнесмэнүүдээс нийгэм арай өөр хүлээлттэй байна. Тэд зөвхөн татвар төлөх, зөвхөн харилцагчаа “халамжлах” нь хангалтгүй юм байна. Дараагийнхаа харилцагчийг бэлдэх, бүтээгдэхүүндээ илүү үнэ цэнэ нэмэх ёстой болоод байгаа юм.

Тэрхүү үнэ цэнэ нь эргээд хэн нэгний амьдралд ашиг тусаа өгөх ёстой. Компанийн үнэ цэнэ харилцагчийнхтай хамт ойлгогдох ёстой. Сүүлийн үед нийгмийн хариуцлага гэдэг ойлголт хүчээ авч байна.

Урт хугацаанд харахаар тухайн компанийн үүсгэсэн тэрхүү үнэ цэнэ нь өөрсдийн компанийн цаашид өсөлт хөгжлийн гол хөшүүрэг болох боломжтой. Хамтын эрх ашиг байж эдийн засаг хөгждөг. Хөгжихөө байгаад ирэхээр чинийхийг би булааж авна, эсвэл чи булаана гэсэн хөгжлийн модел руу орж байна. Энэ бол гацсан хөгжил буюу дундын үнэ цэнэ байхаа больж байгаагийн хэлбэр. Яг л дээр үеийн хаадууд шиг. Бие бие рүүгээ эзлэн түрэмгийлж ороод эд хөрөнгө, эмэгтэйчүүдийг авдаг. Өнөөдөр орчин үед энэ арга явахаа байсан.

-“Старт апп” буюу гарааны бизнесийг зоригтойгоор эхлүүлж байгаа залуу үеийн төлөөлөл цөөнгүй. Тэдгээрээс тооцоолж байснаасаа илүү “тэсрэлт” хийсэн нь ч бий. Үүнийг хөгжүүлэх, илүү өргөн хүрээг хамруулахын тулд нэн түрүүнд монополь, олигополийг задлах ёстой юм байна. Тэгэхийн тулд тоглоомын дүрмээ эхлээд тодорхой болгох ёстой байх?

-Хууль дүрмээр зохицуулалт хийх ёстой. Танил тал ямар схемээр явдаг юм. Жишээ татаж яръя л даа. Чи приусээ зарахаар болсон гэж бодъё. Би чамайг таньдаг учраас надад 10 саяар зарах ёстой. Гэтэл танихгүй өөр хүн 12 саяар авах гээд байдаг. Таньдаг юм Сүндийдээ 10 саяар заръя гэх үү? Үгүй. 12 саяар л. зарна. Энэ тохиолдолд танил талын биш зах зээлийн схем үйлчилж байгаа юм. Үүнийг бий болгох хэрэгтэй. Би чамайг таньдаг учраас үйлчилгээ авах ёстой биш. Чиний дайны үйлчилгээг өөр газарт илүү хямд үзүүлж байна. Түүгээрээ л явах ёстой. Тэр тохиолдолд танил талын модел аяндаа үйлчлэхээ болино. Энэхүү модел үйлчлээд байгаа учраас буруу яваад байна. 12 саяар зарах ёстой машинаа 10 саяар зараад яваад байвал мэдээж дампуурна. Тэгэхээр тэр эрүүл орчныг нь бий болгох ёстой. Харилцан ашигтай бизнес эрхлэхгүй бол арчигдаад явна гэсэн ойлголтыг хэлээд байгаа юм. Тэгэхийн тулд хууль эрх зүйн орчин хэрэгтэй.

–Таны хувьд юу одоо юун дээр төвлөрч байна вэ?

-Миний хувьд 11 дэх жилдээ санхүүгийн бизнес эрхэлж байна. Технологи санхүү хоёр үргэлж хамт явах ёстой. Бидний хувьд энэ хугацаанд маш олон шинэ системийг өөрсдийн үйл ажиллагаанд нэвтрүүлсэн. Технологи гэдэг бол зөвхөн программ бичих асуудал биш. Аливаа бизнесийг хийж байгаа арга зүй. 11 жилийн өмнө үүнийг олж харсан юм. Би өөрөө банкинд ажиллаж байсан. Тэгэхэд банк өөрөө асар том нүсэр бүтэцтэй. Өрсөлдөөн байхгүй учраас боломж байгаа юм байна гэдгийг олж харсан. Учиргүй өөрсдөө код бичээгүй ч компанидаа олон системийг үр ашигтайгаар ашигласан. Түүний хүчинд өөрсдийн орон зайг бий болгосон. Одоо дижитал систем рүү ороод ирэхээр яалт ч үгүй код бичих шаардлагатай болж байна.

–Уучлаарай. Улс төр рүү халтираад орчихоё. Та АН-ын гишүүн үү?

-Тийм.

–Яагаад үүнийг асуусан юм гэхээр АН-аас зохион байгуулж байгаа томоохон арга хэмжээнд Таны нэр нэг бус удаа дурдагдсан?

-Миний хувьд АН-ын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн.

–Бодлогын хороонд хэдэн онд орсон гэсэн үг вэ?

-Өнгөрсөн жил.

–Намынхаа үйл ажиллагаанд оролцоод явдаг уу?

-Хуралдаа суудаг.

–АН-аас Төв талбайд шоу зохион байгуулахад зохион байгуулагчаар оролцсон байна лээ?

-Нийгмийг өөрчлөхийн тулд институци хэрэгтэй. Чи бизнес эрхэлье гэхээр гарааны компани, байгууллага хэрэгтэй болно. Тэрийг нь институци гэж нэрлээд байгаа юм. Чамд өөрийн гэсэн үзэл санаатай хамт олон хэрэгтэй байгаад байдаг. Нэг зорилгын төлөө явдаг. Одоо нийгмээрээ тогтолцоог өөрчлөх ёстой гэж яриад байна. Тэгэхийн тулд нам буюу институци хэрэгтэй болно. Монголд гурван янзын институци байна. МАН, АН гэсэн хоёр том нам. Тэгээд бусад. Ардын нам нь 100-гаад жилийн түүхтэй. Ардчилсан нам нь 30 жилийн настай. Монгол Улсын онцлог гэж бий. 3.2 сая хүнтэй. Боловсон хүчин маш муутай. Ний нуугүй хэлэхэд ийм улсад олон нам оршин тогтнох ямар ч боломжгүй.

–Гуравдагч хүчин гэж яриад байгаа?

-Цөөн хэсэг бүлэг хүмүүс л бий. Уг нь институцийг бүрдүүлэхийн тулд 21 аймаг, есөн дүүрэг гэсэн бүтэц гаргах ёстой. Гэтэл түүнийг бүрдүүлэх гэхээр хүнгүй болчихож байгаа юм. Арай гайгүй боловсон хүчинтэй нь МАН, АН хоёр. Энэ хоёр намыг судлаад үзэхээр онцлог гарч ирнэ.

Би бол Ардын намыг маш том корпораци гэж хардаг. Олон жил тогтсон. Гэхдээ корпорацид карьер хийх чухал байдаг. Шатаар явна. Газрын, хэлстийн, орлогч захирал болно. Үзэл санаа, үнэт зүйл, алсын хараа нь дараагийн асуудал. Яагаад гэхээр корпораци гэдэг нь тогтсон байгууллага. Тэр хүн үнэт зүйл, үзэл санаа, алсын хараагаа бусдад илэрхийлнэ гэдэг нь бас нэг талдаа эрсдэл.

Мундаг амжилт гаргахын тулд мундаг эрсдэл хийнэ. Нөгөө байгууллагад нь ч эрсдэлтэй. Энэ утгаараа Ардын намаас мундаг үзэл санаа гарах боломжгүй. Арай гэж 10 жил явж карьерт хүрсэн хүн эрсдэл хийж явахыг хүсэхгүй. Өөрийн бий болгосон карьертээ яаж удаан явах уу гэдгээ бодно. АН-ын хувьд өөр.

Янз бүрийн үзэл санаа, үнэт зүйл байдаг. Юм хийх мөрөөдөлтэй олон хүн байна. Гол асуудал байна. Институцийн зохион байгуулалтад ороогүй. Механизм нь хараахан бүрдээгүй байна. Мөрөөдлөө хэрэгжүүлэхийн тулд чадвартай баг бүрдэх хэрэгтэй. Залуучууд юм уу тийм сэтгэлгээтэй өвөө нар нийлчихсэн. Уг нь түүнийг дасгалжуулах ёстой. Байгууллагын бүтцэд оруулаад хөгжүүлэх ёстой. Тэгэх юм бол өөрсдийн гэсэн үзэл санаа гарна. Би юу гэж харсан юм гэхээр корпорацийг өөрчлөх бол хэцүү.

–Нэгэнт тогтсон суурийг нураах мэдээж хэцүү?

-Нураалаа гэхэд шинээр өрөхөд хэцүү. АН-ын хувьд тийм юм байхгүй. Үзэл санаа нь байгаа учраас институцийг нь байгуулаад явах боломжтой. 2016 онд есхөн гишүүнтэй болтлоо ялагдлаа. Үүнийхээ хүрээнд шинэчлэл хийсэн. Үндэсний бодлогын хорооны 70 хувь нь 39-өөс доош насны дандаа залуусаас бүрдсэн. Эмэгтэйчүүд нэлээд хувиар орж ирсэн. Надад юу харагдсан юм гэхээр эдгээр залуусын дунд ороод зөв чиглэл рүү нь явбал дараагийн шилжилт, Монгол Улсыг шинэ шатанд гаргах боломжтой санагдсан. Ардын нам корпораци болохоор өөрөө өөрийгөө задалж чадахгүй.

Юу нураадаг юм гэхээр орчин нь өөрөө дампууруулах, эсвэл маш хүнд байдалд орж байж сэргэдэг. Дараагийн өрсөлдөөн бий болдог. Нэг үгээр дотроосоо идэгдэх боломжгүй. Старт-апп маягийн институци маягаар явах боломжтой. АН-ын хувьд үзэл санаа нь тогтчихсон. Одоо тэдгээрийг чадваржуулах, технологийн бүтцээр ажилладаг болгох соёлын асуудал байгаа юм. Ялангуяа залуу хүний хувьд ийм боломж нь байгааг харсан. Есхөн гишүүнтэй болтлоо ялагдаж байж шинэчлэл нь эхэллээ. Дөнгөж эхэлж байгаа учраас хийх ажил их байгаа.

–Ардын намд тогтсон нэг уламжлал байдаг. Тэр нь үеэрээ урагшилдаг. Харин АН-ын хувьд үзэл бодлын зөрүү нь ардчилсан байдлаар гэдэг ч удирдлагын тогтолцоонд нь өнөөх л 1990 оны хувьсгалд оролцсон “ах нар” байгаад байдаг, өөрчлөгддөггүй гэсэн шүүмжлэл бий?

-Үнэн. Корпорацийн бүтэц гэдэг үеэрээ шинэчлэгдээд явдаг. 1960 оныхны араас 1970 оныхон яваад. 1970 оныхны араас 1980 оныхон нь яваад л. Гэхдээ корпорацийн соёл, карьер нь маш багаар хийгддэг. Тийм учраас корпораци гэж яриад байгаа юм. АН-ын хувьд старт-апп маягийн хүмүүс байгаа. Хувьсгал хийсэн гэдэг 1950, 1960 оны хүмүүс байгаад л байна. Залуучууд нь гарч ирэхгүй. Нэг талдаа 2016 он хүртэл шинэчлэл хийгдээгүй юм байгаад байна. Өмнөх нь лидерүүд нь ерөөсөө буугаагүй. Харин 2016 онд ард түмэн дүнг нь тавиад өглөө. Ах нар байсаар байгаад конец боллоо, одоо больцгоо гэсэн.

Хүссэн ч эс хүссэн ч шинэчлэл рүү орсон. Ингээд орох гэхээр залуучууд нь бэлэн биш. Дөнгөж орж ирсэн. Гэхдээ хөрс нь бэлэн болчихсон байна. Түүн дээр юу ч тарьж болно. Нөгөө корпорацийн асуудал нэгэнт соёл нь тогтчихсон болохоор өмнөх схемээрээ явна. Яагаад гэхээр түүнийг эвдэж чадахгүй.

АН-д бол соёл тогтоогүй байна. Залуучууд нь дөнгөж орж ирсэн. Гэхдээ хөрс бэлэн учраас ямар ч соёлыг тарьж болно. Үүгээрээ ялгаатай.

Миний хувьд 1981 оны залуу. Ардын намаар төлөөлүүлбэл, соёлын схемээр 1950, 1960 оны ах нарын тавьсан соёлын 70-80 хувийг биеэрээ хадгалж яваа юм шиг ойлгогддог. Улс төр ийм л байдаг. Улсыг ингэж л хөгжүүлдэг.

Өнөөдөр хараарай. Ардчилсан нийгмийн мөн чанар нь хувь хүний эрх чөлөө. Гэтэл 50, 60 оны ах нарын ч юм уу, 70, 80 оны төрд бугшсан хүмүүс эх орон гэж маш их ярьдаг. Улсынхаа төлөө гээд л. Хүн болгон компанийн төлөө амьдрах юм байна. Компани нь улсаа хөгжүүлэхийн төлөө. Хэзээ ч тийм юм байхгүй. Энэ бол социализм, коммунизмын бүтээл. Өнөөдөр чи өөрийнхөө төлөө л амьдрана. Компанийг бүрдүүлж байгаа олон хүний эрх ашиг, үзэл санаа нийлээд улсынхаа төлөө явж болно.

Бид ардчилсан нийгэмд шилжсэн үү шилжсэн. Чөлөөт эдийн засаг байна уу, байна. Яг үйлдэл дээрээ очихоор социализмын үеэр яваад байна. Чи компанийнхаа төлөө ажил гээд л. Чи өөрийнхөө, гэр бүлийнхээ төлөө амьдрах ёстой. Тэрний төлөө компани юу хийж чадах юм. Ерөөсөө л энэ. Энэ нь хөгжөөд ирэхээр улс нь дагаад хөгжинө. Түүнээс биш компаниуд нийлээд улсаа хөгжүүлэхийн төлөө ажиллахгүй. Хувь хүмүүс, ажилчдынхаа төлөө ажиллана. Ажилчид нь өөрийнхөө төлөө ажиллаад ирэхээр харицлагчийнхаа төлөө ажиллана. Харилцагч нь бий болоод ирэхээр нийгэм бүрэлдэнэ. Тэрхүү нийгэм дээр улс үндэстэн оршин тогтоно.

Манайхны нэг ойлголт байдаг. Өөрийгөө төр гээд бодчихсон ах нар байна. Би буувал Монголын төр, ард түмэн ялагдана гээд л. Энэ бол цэвэр коммунист сэтгэлгээ. Үгүй шүү. Чи өөрийгөө төлөөлж байгаа. Чамтай чамгүй улс хөгждөгөөрөө хөгжинө. Үүнийгээ өөрчлөх ёстой.

-Таныхаар нам гэж яг юу юм. Залуучуудын үзэл бодлоо уралдуулж, үнэт зүйлээ бий болгох нэгдэл юм уу?. Эсвэл албан тушаалд хүрэх гүүр үү?

-Хоёр янзын ойлголт байна. Нэг нь намтай, намгүй улс орон хөгжсөн үе байна. Ямар нэгэн мухардалд ороогүй. Тэр үед нам яах нь ач холбогдолгүй. Харин өнөөдөр яах аргагүй тогтолцоон дээр очоод гацчихлаа. Хоёрдугаарт, хөгжиж байгаа үед нь нэг мода бий болгосон. Нам гэдэг заваан юм хол бай.

-Тэр нь юу гэж?

-Намд олон чадвартай залуус ороод ирвэл бодит утгаараа институци, “Тинк танк” болоод явна. Тэнд байгаа ах эгч нар, тэдгээрийн хүүхдүүдэд орон зай байхгүй болно. Тоглоомын дүрмээ зохиох боломжгүй болно. Өрсөлдөөн явууллаа гэхэд ялагдана. Тэгэхээр анхнаасаа тэр тойрогт оруулж ирэхгүйн тулд тухайн намыг муухай харагдуулж эхэлдэг.

Боломжтой хүмүүс нь тэртээ тэргүй зайгаа бариад эхэлнэ. Ингээд ирэхээр өөрсдөө дураараа тоглож болно. Тэрхүү тархи угаалт нь одоо хэр нь үргэлжлээд явж байна.

-Үүнийг яаж өөрчлөх ёстой юм?

-Маш олон залуус орж ирээд түүнийг нь удирдаад байгаа 100, 1000 хүнийг ажилгүй болгох ёстой. 1000 дээр 9000-ыг нэм дээ. 10 мянга болоход 1000 нь нөлөөгүй болно. Тоглоомоос гараад явна. 9000 нь тоглоомын дүрмээ зохиогоод явна. Үүнийг хийх ёстой. Хийхээс өөр аргагүй байдал руу орж ирж байна. Дараагийн тоглоомын дүрмийг зохиохгүй бол улс хөгжихөд хэцүү болчихсон.

-Намын залуу гишүүний хувьд одоогийн даргатайгаа холбоотой шүүмжлэлийг хэрхэн хүлээж авдаг вэ. Жишээ нь, өөрийг нь шүүмжилсэн залуусаа цагдаад өгсөн тухай шүүмжлэл хэсэг явлаа?

-Яах вэ, үүнийг кэйс, кэйсээр нь ярихгүй бол хэцүү. Ер нь 2016 онд нам ялагдаад таван хүн нэр дэвшихэд одоогийн дарга гараад ирсэн. Гарч ирээд маш олон шинэчлэлийг амжилттай хийсэн. Түүний хийсэн шинэчлэл сайн ч, муу ч 60-70 хувь нь залуучууд, эмэгтэйчүүд болсон.

39 хүртэлх насныхан болсон. Энэ бол яах аргагүй факт үнэн. Аливаа намын лидерт сайн, муу, давуу болон сул тал байдаг. Тэрийг нь янз бүрээр харах нь хувь хүний эрх. Үүнийг няцаах ямар ч боломжгүй.

Нам тодорхой хэмжээнд институцийн зохион байгуулалтад орохын тулд өөрийн дүрмээр тоглох ёстой. Мэдээж өргөс авчихсан юм шиг хэрэгжих боломжгүй.

Намын дарга нар шинэчлэлээ хийгээд дараа үедээ халаагаа өгөөд явдаг. Хувь хүн тойрч ярих нь миний хувьд сонирхолтой сэдэв биш. Ахиц дэвшил гаргасан уу гэвэл гаргасан. Сонгуульд ялах эсэх нь дараагийн асуудал.