АН даргаа сонгох сунгаа эхлүүлээд байгаа юм. Иймд тус намын даргад залуусын төлөөлөл болон нэр дэвшиж буй  С.Эрдэнэболдтой ярилцлаа. 

-АН дотоод зөрчлөө шийдэж учир зүйгээ олоод даргаа сонгох ажил эхэллээ. Энэ  бол зөвхөн нэг тал нь. Нөгөө талаас намын даргын энэ сунгааг хүлээн зөвшөөрөхгүй асуудал үүсэх вий гэсэн болгоомжлол АН-ын гишүүдэд байх шиг байна?

-АН өнөөдөр даргаа сонгосноор үүссэн хагарал, намын удирдлага, дүрэм журам зөрчсөн, сөрөг хүчний байр суурьт хүчтэй гарч ирэх асуудал  шийдэгдэнэ. Монголын улс төрд томоохон ачаа үүрч  ирсэн АН-ын алдаа, оноо ард түмний нүдэнд ил тод байгаа. АН-ын давуу тал нь юугаа ч хэнээс ч нуудаггүй явдал. Ийм учраас хувь хүмүүсийн байр суурь, зөрчил тэмцэл гэхээс илүүтэй хууль дүрмээ баримталж тэр цэгтээ нэгдэж чадвал АН хүчтэй байж чадна гэж би үздэг. Хүний нөөцийн хувьд чадалтай, бодлогын хувьд тогтвортой, засаглах чадамжтай байж чадах улс төрийн хүчин. Үүнийгээ харуулах нь цаг хугацааны асуудал болоод байна.  Гэхдээ цаг хугацааны асуудал гээд ажиглаад суух нь зохимжгүй. Санаа зовж буй хүн бүр гар, бие оролцож үйл ажиллагааны илэрхийлсэн  нээлттэй үзэл бодлын үр дүнд өнөөгийн энэ эргэлзээ төрүүлсэн үйл ойлголцлоос АН гарах болно.

-Монголын улс төрд АН жин дардаг том намын нэг. Гэтэл энэ дотоод зөрчил хагарал тэмцэл, хэзээ, юунаас, яагаад үүссэн гэж та үзэж байна вэ?

-Маш ойлгомжтой гурван шалтгаан бий. Нэгдүгээрт эрх ашгийн эрэмбэ алдагдсан, хоёрдугаарт дүрмээ эс биелүүлсэн, эс хэрэгжүүлсэн байдал, гуравдугаарт ашиг сонирхлын зөрчил нөлөөлсөн. Үүнийг даван туулах аргачлал нь энэ гурван зүйлийг хөрвүүлээд бодвол гараад ирж байгаа юм. Эрх ашгийн эрэмбэ гэдгийг аваад үзье. Улс үндэстэн, институц, хувь хүмүүсийн эрх ашигт бид өнөөдөр нэгдэх ёстой. Мөн дүрмээ биелүүлэх учиртай. Хувь хүний хүсэл эрмэлзэл дүрмийн дээр гишгэх юм бол эвлэрэх боломжгүй. Эв нэгдэл өнөөдөр бидэнд маш их хэрэгтэй байна. Хиймэл,  зохиомол эв нэгдэл биш жинхэнэ бодит эв нэгдэл АН-д өнөөдөр туйлын хэрэгтэй.

-Ерөнхийлөгчийн сонгууль хаяанд  ирлээ. Намын даргаа сонгоод энэ сонгуульд амжиж оролцох цаг хугацаа хэр үлдсэн гэж та харж байна вэ?

-Миний бодож буйгаар намын даргын сунгаа энэ сарын 28-нд дуусах байх.   Тэгээд намын онц их хурал зарлагдана. УИХ дахь АН-ын бүлгийн гишүүд талуудтай уулзсан байна лээ. Иймд  эвлэрэл, ойлголцол, харилцан зөвшилцлийн, шийдлийн үйл явц өрнөж байна гэж харж байгаа. Тэгэхээр хугацаандаа амжиж асуудлаа шийдэх боломжтой юм.

-Танай намын дотоод асуудалд МАН-ынхан хутгалдан оролцож байна гэсэн байр суурийг зарим хүмүүс илэрхийлж байсан. Та энэ талаар ямар байр суурьтай байна вэ?

-Миний хувьд нүдээр харсан, тодорхой баримттай зүйл алга. Гэвч  үйл явдлын өрнөл, түүний цаадах дэс дарааллын логикийг харах хэрэгтэй юм.  Улс төрийн томоохон  хүчний хувьд АН-ыг энэ оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцуулах уу үгүй юу, эсвэл хагалан хуваах уу  гэсэн ашиг сонирхол оролцож буйг үгүйсгэх аргагүй л дээ. Яагаад гэвэл хууль хяналт, шүүх, улсын бүртгэлээс гарч буй шийдвэрүүд маш хурдтай байна. Мөн шүүхээс ойлгомжгүй байдал, шийдвэр гарч байгаа. Өнөөдөр иргэд хууль, шүүхэд итгэхээ больсон. Жишээ нь шүүхээс гаргасан шийдвэрт улс төрийн нөлөө орсон гэдэг зарим хүмүүс бүрэн итгэсэн. Тэгээд  улс төрийн намуудтай холбоотой голлох шийдвэр гаргахдаа хуулийн байгууллагууд улс төржөөд байна гэсэн хардлага маш их гарах болсон. Үүнийг бид үгүйсгэж чадахгүй.

-Тэгэхээр хууль хяналт, шүүхийн байгууллага эрх баригч намын талд  үйлчилж байна гэж ойлгож болох уу?

-Өнгөрсөн онд манан бүлэглэлийн эсрэг шударга таван гишүүн гээд жагсаал болсон. УИХ-ын гишүүн Н.Алтанхуяг хонгилын тухай их ярьдаг. Хонгил гэж улс төрийн өрсөлдөгчөө ялахын тулд хууль шүүхийн байгууллагыг системээр нь, цогцоор хөдөлгөдөг хоолойг хэлээд байх шиг. Өнөөдөр хонгил устсан уу, хонгилын эзэд шинээр тодорсон уу, түлхүүрээ булаацалдаад байгаа юм уу гэдэг асуудал яригдах болсон.   Иргэд улс төрийг хууль шүүхийн байгууллагаас ангид авч үзэхэд маш ээдрээтэй болсон байна. Ийм учраас  Энэ асуудлыг нухацтай авч үзэж асуудлыг олон талаас нь дүгнэж цэгнэх ёстой.

-АН-ын шинэ дарга сонгогдоод хамгийн түрүүнд ямар ажил хийх ёстой гэж та харж байна вэ?

-Маш яаралтай гурван ажил хийх шаардлагатай. Нэгдүгээрт, эв нэгдлийг сахиулахад эрс шийдэмгий үйлдэл хийх ёстой. Эв нэгдлийг хангахын тулд шинэ дүрэм батлахын төлөө ажиллах шаардлага бий. Нэг хүн ганцаар ноёрхдог биш хамтын удирдлагын тогтолцоо нэвтрүүлэх нь чухал. Орон нутгийн лидерүүдээ дэмждэг, олонхоор зөвлөлдөж шийдвэр гаргадаг процессыг шинэ дүрэмдээ оруулах ёстой. Өөрөөр хэлбэл би гээд хүчээ өөртөө хуримтлуулдаг биш бид гээд чадавхиа жигд тараадаг хамт олны нам болох учиртай юм. АН ардчиллыг өмчилдөг биш ард түмний үнэт зүйл гэж суурь эрхийн зарчим дээрээ хатуу зогсдог байх ёстой.  Бие холдвол сэтгэл холдоно гэдэг. Ийм учраас  өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд  АН-ыг удирдаж байсан  хүмүүсийг цуглуулж ярилцах нь зүйтэй. Нийгмийн сүлжээгээр хэрэлдэхээс илүүтэй тойрч суугаад асуудлаа ярьдаг зарчимтай болох шаардлага байна. Өнгөрсөн хугацаанд АН-ын даргаар ажиллаж байсан хүмүүсийн зарим нь хар будаг цацуулсан, нөгөө хэсэг нь  нийгмийн шүүмжлэлийн гол төвд байдаг. Тэднийг цуглуулж ярилцах хэрэгтэй байгаа юм.    Өөрөөр хэлбэл АН эв нэгдлээ хангахын тулд бүхий л аргыг ашиглах хэрэгтэй.

Хоёрдугаарт, бодлогын нам руу шилжих учиртай. Бодлого гэдэг бол тодорхой судалгаа, үндэслэл, хэрэгжих цаг хугацаан график байдаг. Үүнд түүнийг хэрэгжүүлэх нөөц, эрсдэл гээд  бүхий л зүйлийг гаргаж тавих ёстой. Бид бодлого яриад завгүй байвал хоорондоо хэрүүл хийгээд толхилцоод байх нь багасна. Гадагшаа чиглэсэн хамтын зорилгогүй бол дотоод бичил асуудалдаа идэгддэг, зарчимгүй болдог. Иймд бодлогын сөрөг хүчний ажил руу давших ёстой. Ялангуяа МАН-ын тэргүүлж байгаа Засгийн газрын хийж буй ажил, гаргасан шийдвэрүүдэд дүгнэлт хийж илүү сайн шийдлийн төлөө санал гаргадаг, бодлогын мэтгэлцээнд дууддаг байх ёстой. Тухайлбал, дэлхий нийтийг хамарсан “Ковид-19” цар тахлын үед  улс орны эдийн засаг, ард иргэдийн аж амьдрал ямар байгааг тодорхойлох учиртай. Арай өөрөөр менежмент хийсэн, иргэдийн эрхийг илүүтэй хүндэлсэн,  эдийн засаг сайн байсан бол гэдэг байдлаар бид ажиллах шаардлага бий. Өнгөрсөн жилийн төсвийн алдагдал 3.8 их наяд төгрөгт хүрлээ. Гурван улирал дараалж эдийн засаг  хурдтай унасан. Энэ нь манай улсын сүүлийн  30 жилийн түүхэнд байгаагүй ухралт болсон. Тэгвэл  эдийн засгийн ийм хэмжээний уналт зайлшгүй байсан уу гэвэл үгүй. Чухал зүйлд мөнгө зараагүй. Эрх баригчид өөрсдийн пиар, сурталчилгаа, улс төржилтөд маш их зардал гаргасан. Байгаа хэдэн төгрөгөө улс орны язгуур эрх ашиг сонирхол, иргэдийн орлого амьжиргааг дэмжих, ажлын байрыг алдуулахгүй байхын төлөө зарцуулж чадаагүй юм.  Энэ бол эрх баригчдын бодлогын маш том алдаа. Иймд АН сөрөг хүчний ажлаа хүчтэй хийх ёстой гэж бодож байна. Гуравдугаарт, улс төрийн нам сонгуульд ялсны дараа бодлогын төлөө ажиллах ёстой. Тэгэхээр АН Ерөнхийлөгчийн сонгууль, УИХ-ын 2024 оны сонгуульд ялалт байгуулахын тулд тогтвортой,  судалгаатай, чин эрмэлзэлтэй мөрийн хөтөлбөр хэрэгтэй байна. Өнөөдөр АН-ыг сонгуульд ялуулах зайлшгүй шаардлага нь  зөвхөн манай дотоод асуудал биш болсон. Монгол Улсад ардчилал, хувийн өмч байх уу, үгүй юу гээд маш олон асуудал холбогдож байгаа юм. Учир нь У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа “Монгол Улсад чөлөөт эдийн засаг байхгүй” гэж УИХ-ын индэр дээрээс мэдэгдсэн шүү дээ. Энэ бүх зүйл дээр бид маш зоригтойгоор байр сууриа илэрхийлдэг байх ёстой гэж бодож байна.

-АН-ын дотоод хагарал тэмцлийн талаар цахим сүлжээнд янз бүрийн байр суурь явах боллоо. Тухайлбал, Монголын ардчилал 30 нас л хүрэх байж. Өнөөдөр ардчиллаар овоглосон намынхан өөрсдийгөө улс төрийн тавцангаас арчиж  байна. Монголд Ардчилал “нүд аниж” байна гэсэн үг өгүүлбэр гарах нь элбэгшсэн. Энэ талаар та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Би гурван зүйлийг онцлон хэлмээр байна. Хүний эрх, эрх чөлөө, парламентын тогтолцоо Монголын ардчиллын амин сүнс юм. Хүний эрх ойлгомжтой. Монголд ардчилсан хувьсгал ялаад 30 жил өнгөрсөн ч өнөөдөр хүний эрх маш олон байдлаар зөрчигдсөөр л байна. Төрийн хатуу хахир шийдвэрийн улмаас амь насаа алдаж буй иргэд, эд хөрөнгөөрөө хохирч байгаа хүмүүсийн тоо маш их  боллоо. Энэ нь төрийн бодлого, хандлагын алдааг  хэлж байгаа юм. Үүнээс гадна иргэн бизнес эрхлээд явахад төр нь саад болохгүй байх ёстой. Гэтэл төрийн эрх баригчид  нь  жижиг дунд үйлдвэр эрхлэх зээлийг нь дээрэмдэж аваад боломжийг нь хулгайлаад байхаар иргэдэд хөгжих эрх чөлөө алга. Өнөөдөр үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө нь бас хумигдаж байна.

Манай өвөг дээдэс “Бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүй, Бүлээн усаар угаавал буртаггүй” гэж хэлдэг. Аливаа шийдвэрийг гаргахын өмнө эв нэгдлийг баримталж хамтран хэлэлцэх нь оновчтой. Өнөөдөр Монгол Улсыг урт хугацаанд хөгжүүлэх биш богино хугацааны  популизм хийж асуудлыг нийгмийн сүлжээгээр давалгаалдаг болсон.  Үүнд нь бухимдалтай, орлого бага, ажилгүй иргэд хялбархан автаад байна л даа.  Эрх баригчид өнөөдөр бодлогын судалгааны төвд хийх ажлаа эрэмбэлэн тогтоохоос  илүүтэйгээр цахим орчинд улс төрийн өрсөлдөгчөө яаж намнах, хэнийг яаж харлуулах вэ гэдэгт асар их мөнгө төлөөд байна. Энэ нь хандлагын маш том сүйрэл гэж би боддог.

-АН-ыг өнөөдөр тарж бутрах замдаа орлоо. Ардчилал нэртэй тус тусдаа нам байгуулаад явах нь гэсэн яриа гарч байна л даа. Энэ талаар  юу хэлэх вэ?

-Миний хувьд ард түмэн АН-ыг “Хайр нь дотроо, Хал нь гаднаа” гэж хардаг  гэж бодож байна. Харин АН иргэдийн итгэл үнэмшилд тэнцэж ирсэн үе бий. Бас итгэл алдсан үе ч байгаа. Иймд бид иргэдийн итгэл үнэмшлийг эргүүлж авахын тулд хичээх ёстой. Үүнд гаслаад, толгой салаавчлаад суух хэрэггүй. Улс төрийн нам нэг бүхэл организм тул мандан бадрах, уруудан доройтох үе байдаг. Гэхдээ энэ намыг хүчирхэг байхад нь тал талаас шавдаг биш,    уруудаж гундаж явахад нь хүрч ирээд дэмжиж туслаж явдаг хүмүүс хэрэгтэй. Өнөөдөр намын даргад нэр дэвшиж буй хүмүүс улс төрийн ийм зориг гаргаж байна гэж  бодож байгаа.

-УИХ-д АН 11 суудалтай. Эрх баригчид олонхоор түрий барьж сөрөг хүчний санал бодол аливаа шийдвэр гаргахад нөлөөлж чадахгүй байна гэдэг?

-УИХ-д суугаа 11 гишүүний ард нь байгаа АН институцийн чадавхтай болж авах хэрэгтэй байна. Ингэж байж гишүүдийн тооноос илүү үзэл санаа, бодлогын хувьд ялагч байх ёстой гэж хардаг. Ийм учраас АН-ын даргын сунгаанд оролцохдоо гагцхүү бодлого, зарчмын  асуудал ярьж байгаа юм.

-Зарим хүн АН-ыг боловсон хүчин муутай. Нэр хүнд, улс төрийн карьер нь унасан хэдэн хүн хоорондоо толхилцоод байж байдаг нам гэж яриад   байдаг шүү дээ?

-Өнөөдөр АН-ын даргад нэр дэвшиж байгаа хүмүүс удирдлагын төвшинд ажиллаж байгаа залуучууд. Нэг зүйлийг ойлгоосой гэж хүсч байна. Цахим ертөнцөд гарч буй цөөн хэдэн хүнээр АН-ыг харж болохгүй. Олон нийтийн өмнө гардаггүй ч ардчиллын төлөө зүрх сэтгэлтэй мянга мянган залуу, ахмад настны төлөөлөл  21 аймаг, нийслэлийн есөн дүүрэгт байгаа шүү дээ. Тэр дунд мэдлэг чадвартай боловсон хүчин маш олон бий. АН  бол хэдэн хүний дундах тамганы зодоон биш. Монголд ардчилал авч ирсэн, иргэдийн дэмжлэг авч чаддаг институц юм. Өнөөдөр 200 мянган гишүүд дэмжигчдийнхээ итгэлийг хүлээж дахин босох ёстой гэж харж байна.

-Тэгвэл та АН-ын даргын сунгаанд оролцож буй мөрийн хөтөлбөрөөсөө танилцуулахгүй юу?

-АН-ыг 2024 оны УИХ-ын сонгуульд ялуулна. Үүнд гурван зорилго тавьсан. Нэгдүгээрт, эв нэгдэлтэй бодлогын нам болно. Хоёрдугаарт,  2024 он хүртэл аливаа зүйлийг шүүмжилж муучлахаас илүү бодлого ярьдаг хүчирхэг сөрөг хүчин байх ёстой. Гуравдугаарт, 2024 онд ялна гэсэн асуудал дэвшүүлж байгаа. Энэ нь ерөнхий уриа юм шиг боловч дотроо  маш олон салаа болж нарийвчлан задарсан асуудал бий. Үүнээс гадна сонгуулийн луйврын асуудалд анхаарах хэрэгтэй. Манай гэрийн хаяг дээр хүн бүртгэсэн, миний өмнөөс санал өгсөн гэдэг асуудал олон удаа давтагдсан. Мөн иргэдэд буруу мэдээлэл өгч турхирдаг. Иргэдийн сонгох эрхэд халдаж буруу мэдээлэл өгч вакумжуулах нь сонгуулийн луйврын нэг хэлбэр юм. Гэтэл үүнийг хүмүүс пиар гэж бодоод байдаг. Энэ бүгдтэй өнөөдөр бид тэмцэх ёстой.  Бас яагаад сонгуульд ялагдаад байна гэдэгт дүн шинжилгээ хийх хэрэгтэй байна. Иргэдийн дэмжлэг хүлээж чадалгүй ялагдаж буй бол өөр хэрэг. Иргэд дэмжээд байхад сонгуулиа луйвардуулаад байвал бас өөр асуудал. Эдгээрийг маш нухацтай авч үзэх шаардлага байгаа юм. Бид олон юм яриад дэвшүүлээд байх нь чухал биш. Хамгийн гол тов тодорхой зорилго тавих хэрэгтэй. Өнөөдөр Монголын ард түмний дундаж давхаргын амьжиргааг дэмжих шаардлага тулгарч байна. Жишээ нь баян хоосны ялгаа асар зөрүүтэй болж  эхэлсэн. Төр засгийн арчаагүй байдал, “Ковид-19” цар тахлын улмаас боловсролын систем, эрүүл мэндийн тогтолцоо  унах боллоо. Жилд хагас сая жуулчин хүлээж авдаг, эдийн засгийн гол тулгуурын нэг аялал жуулчлал бүр таг зогслоо. Үндсэндээ нийгмийн салбарууд тэр чигтээ нурж байна. Энэ бүхнийг хэвийн хэмжээнд хүргэн босгож ирэхэд асар цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө орно. Иймд дундаж давхаргад илүү чиглэсэн бодлого зайлшгүй хэрэгтэй байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл хоёр идэхгүй хоосон хонохгүй амьдарлаа залгуулж буй хүмүүст чиглэсэн бодлого үнэхээр дутагдаж байна. Хэрэв би АН-ын даргаар сонгогдвол маргааш нь бодлого боловсруулах ажилд шууд ороод явна. Тухайлбал, Өмнөговь аймгийн Гурвансайхан суманд хэрэгжсэн Шинэ сум төслийг  бүх сумдад хүргэхийн төлөө ажиллана. Үүнээс гадна Улаанбаатар хотын гэр хороололд Үндсэн хуулиар олгогдсон хүний эрх асар их зөрчигдөж байгаа. Хүн бүр эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхтэй шүү дээ. Гэтэл 21-р зуун гарчихаад байхад  100 жилийн өмнөх орчинд,  хашаа байшиндаа  амьдарч байгаа нь харамсалтай. Үүнийг өөрчлөхийн тулд гэр хорооллын төвлөрөл ихтэй газруудад АН-ын төсөл хөтөлбөрийн төвүүдийг хямд төсөр байдлаар  байгуулан ажиллана. Энэ төвүүдэд  гэр хороололд амьдарч буй хүмүүсийн насны бүлэгт тохирсон хөгжлийн бодлого хэрэгжүүлнэ. Уг төвүүд жилдээ ядаж нэг сая хүнд үйлчилдэг байх ёстой гэж тооцож байгаа. Түүнээс хотын төвд асар өндөр барилга бариад түүндээ төвхнөөд суудаг, харагдах байдалдаа анхаардаг АН хэрэггүй. Иргэдэд ойр, тэдний  үзэл бодол, санал санаачилгыг сонсч чаддаг улс төрийн хүчин бидэнд хэрэгтэй. Ийм учраас АН-ыг төсөр, шилэн ил тод байгаасай гэж бодож байна.   Иргэдэд ойр байвал хүнд төвлөрсөн, зөв бодлого шийдэл олох боломжтой болно. Бодлогын гол цөмөө зөв авбал тэлэлт нь зөв явна гэж боддог. Түүнээс биш хоорондоо уялдахгүй олон бодлого зарладаг. Тэр нь популизмтай холилдоод учир нь олдохгүй байдаг байж таарахгүй. Муур хар, цагаан өнгөтэй байх нь хамаагүй гагцхүү хулгана барьдаг байх нь чухал гэдэг үг бий шүү дээ. АН өнөөдөр байр сав, тамга тэмдэгтэй байхаас илүү иргэдээ дэмждэг, тэднийхээ дэмжлэгийг авдаг байх нь чухал. Энэ бидний ялалтад хүрэх гол философи юм. Түүнээс биш  ямар нэг уриа гаргаад, хэдэн дарга тэврэлдээд  явах чухал биш. Миний бодлоор энэ үйл ойлголцол, харилцаа хандлагаа өөрчлөхийн тулд шинэ залуус, арга барил, зарчим, хүмүүс зоригтой гарч ирэх ёстой.

#МонголынМэдээСонин #ЯрилцахТанхим