“Бадрах Энержи” ХХК-ийн Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал болон цацрагийн хамгаалалт хариуцсан инженер Д.Тэнгэстэй бидний мэдэхгүй, ойлгодоггүй уран гэх “Шар нунтаг”-ийн талаар болон үйлдвэрлэлийн туршилт, хэрэгжиж буй төслүүдийнх нь талаар ярилцлаа.

-Та өөрийгөө болон компанийнхаа талаар манай уншигчдад яривал?

-Би МУИС-ийн цөмийн физикийн технологийн ангийг 2018 онд төгссөн. “Бадрах Энержи” компанид хоёр жил гаруй ажиллаж байна. Өмнө нь манай улс Дорнод аймгийн Мардайд уран олборлож байсан. Харин манай үйлдвэрлэлийн туршилтын гол онцлог бол газар доор уусган олборлох аргаар ураныг олборлож байгаа. Энэ нь Монгол Улсын хувьд шинэ технологи ашиглаж байгаагаараа шинэлэг болж байгаа. Миний хувьд компанийнхаа хөдөлмөрийн аюулгүй байдал болон цацрагийн хамгаалалтыг хариуцаж ажилладаг.

-Та хөдөлмөрийн аюулгүй байдал болон цацраг хамгааллыг хариуцаж ажилладаг гэж хэллээ. Энэ тухайд дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

-Хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг хангуулж, эрсдэлээс хамгаалж ажиллаж байна. Цөмийн энергийн тухай хуулийн дагуу ураныг эрж хайх, олборлоход шаардлагатай дүрэм журмыг боловсруулан, түүнийг дотооддоо хэрэгжүүлж, ажилдаа чанд мөрдүүлж ажиллах нь хамгийн чухал. Яагаад гэвэл бид цацраг идэвхит бодистой харьцан ажиллаж байна. Тиймээс цацраг хамгааллын хяналтын ажлуудыг хэрэгжүүлдэг. Мөн уран нь байгалиасаа цацраг идэвхит бодис. Цацрагтай ажиллаж байх үед цацрагийн шарлагыг тогтмол хэмжих, ямар нэгэн байдлаар зөвшөөрөгдсөнөөс илүү шарлагад өртөхөөс урьдчилан сэргийлэх зохих арга хэмжээг авч ажиллах нь бидний үүрэг

-Цацрагийн шарлагад хүмүүс хэр хэмжээгээр өртөж байна гэдгийг техник технологийн хувьд яаж хэмжиж шалгадаг вэ?

-Манай Бадрах Энержи компани үйлдвэрлэлийн туршилтын буюу цацрагтай ажиллагсдынхаа гадаад шарлагыг TLD гээд багажаар хэмжиж, лабораторид өгч сар болгон шинжлүүлдэг. Шинжилгээг хүн бүрт бүртгэл үүсгэн нарийн бүртгэж, 50 жилээр архивлан хадгалдаг. Бид тэдгээр мэдээллийг эргээд ажилтанд тайлбарлан өгч, тунгийн хэмжээ хэтэрсэн эсэхийг мэдэгдэх ёстой. Энэ бол хуулийн дагуу компани цацрагтай ажиллаж байгаа ажилчдынхаа хяналтыг хийх ёстой үүрэг хүлээсэн гадаад шарлагын хяналт юм. Дотоод шарлагыг ажилчдын амьсгалж байгаа агаарт хяналт тавьснаар тооцоолдог. Үүнийг өнөөдрийн үйл ажиллагааны хувьд заавал хийх шаардлагагүй бөгөөд ажилчдын эрүүл аюулгүй байдлыг хангах үүднээс нэмэлтээр хийж байгаа хяналт юм. Хүн цагт тодорхой хэмжээний агаараар амьсгалж байгаа. Яг тэр амьсгалж байгаа агаарын хэмжээтэй ижил хэмээний агаарыгтухайн багаж өөр дээрээ сорж, улмаар сорогдсон агаар нь филтер дээр тогтож шүүгдэнэ гэсэн үг. Тус шүүлтүүрийг гурван сар тутам Франц улсруу хэмжилтэнд явуулаад хэмжилтийнхээ үр дүнг хүлээн авдаг. Энэ төрлийн багаж нь манайд төдийгүй Монгол улсад анхдагч юм. Манай гүйцэтгэж байгаа туршилтын үйл ажиллагааны зорилтуудын нэг нь цацрагийн хувьд ажилтнуудад сөрөг нөлөө байхгүйг батлан харуулах юм. Одоогийн байдлаар зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс илүү гарсан шарлагад өртсөн тохиолдол гараагүй байна. Монгол улсад ганцхан манайх л дотоод шарлагын хяналтыг хийж, хэрэгжүүлж эхэлж байгаа.

…Өндөр хөгжилтэй орнууд шар нунтгийг аваад боловсруулах, хувиргах болон баяжуулж уранаа цөмийн түлж болоход бэлдэнэ гэсэн үг. Цөмийн түлшээ цөмийн урвалд оруулж тэрнээс гарсан энергийг ашиглаж цахилгааныг гаргаж авдаг технологи юм. Нэг гр уранаас гарах эрчим хүчийг ойролцоогоор 2.8 тонн нүүрснээс гаргаж авдаг эрчим хүчтэй дүйцдэг. Ийм эрс ялгаатай байгаа бөгөөд давуу талтай. Түүнчлэн нүүрсхүчлийн хий ялгаруулдаггүй нь давуу тал болно…

-Ураны олборлолт явуулж буй уурхайд мэдээж шарлагад өртөх дэлхийн стандарт дээд, доод хэмжээ гэж байдаг байх. Танай уурхайн хувьд стандартад тохирсон үзүүлэлтийг хангаж чаддаг уу. Ер нь илүү дутуу гарах асуудал гарч байв уу?

-Мэргэжлийн байгууллагууд байнга хяналт тавьж ажиллаж байгаа. Тухайлбал Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын цацрагийн болон цөмийн аюулгүй байдлыг хангах хэлтэс гэж байдаг тэднийх хяналт шалгалтаа хийгээд цацрагийн аюулгүй байдлыг бүрэн хянадаг. Монгол улсын Цөмийн энергийн комисст мөн тайлан мэдээгээ илгээж хянуулдаг, бидэнд зөвлөмж өгч ажилладаг. өгдөг. Мөн Олон улсын атомын энергийн агентлагаас гаргасан зөвлөмж, зөвлөгөөг дагаж стандарт, норм нормативыг хэрэгжүүлж ажиллаж байна. Цацрагтай ажиллагч хүний жилд авахыг зөвшөөрсөн дээд хязгаар нь 20 мЗв байдаг. Бас нэг стандарт нь дараалсан таван жилийн дээд хязгаар нь 100 мЗв байх ёстой ч дараалсан хоёр жил нь 50 мЗв -ээс хэтрэхгүй байх ёстой гэсэн стандарт хэмжээ бий. Тэгвэл манай компанийн хувьд үүнээс бага босго буюу цацрагтай ажиллагчийн жилд авах шарлагын дээд хязгаарыг хуулийн зохицуулалтаас доогуур буюу жилд 10 мЗв гэсэн компанийн босго тогтоож ажиллаж байна. Яг 2021 оны байдлаар манай компанийн ажиллагсдын хувьд хамгийн өндөр мэргэжлийн шарлагын нэмэлт тун нь 2.4 мЗв байсан.

-Энгийнээр ойлгоход 2.4 мЗв гэдэг нь хор нөлөөллийн хувьд ямар байдаг талаар тайлбарлаж өгөөч?

– Энэ нь ямар ч хор хөнөөлгүй л дээ. Энгийн иргэн байгаль дэлхийгээсээ дунджаар жилд дунджаар 1-2 мЗв тун авч байдаг. Үүн дээрээ авч болох тунгийн хязгаар нь 1 мЗв. Орчлон ертөнц угаасаа тодорхой хэмжээний цацрагийн нөлөөлөл дунд байдаг гэж ойлгож болно. Бид хаана ч явсан цацрагийн нөлөөлөлд өртөж байдаг. Харин АНУ-ын зарим өндөрлөг бүст амьдардаг иргэд жилд 6 мЗв цацрагийн тун авч байна гэсэн судалгаа байдаг. Яг тогтоогдсон хэмжээгээр авлаа гээд цацрагт өртөөд, хордоод байна гэж ойлгож болохгүй. Тэгэхээр 2.4 мЗв гэдэг нь нөлөөлөлгүй гэж ойлгож болно.

-Хоёулаа ярианы сэдвээ жоохон өөрчлөөд ордын хэмжээ, ураны ач холбогдлын талаар ярилцья, мэргэжлийн хүний үүднээс яривал?

-Ураныг олборлож дэлхийн зах зээлд нийлүүлнэ гэдэг нь дэлхийн дулаарлын эсрэг Монгол Улс өөрийн хувь нэмрийг оруулж байна л гэж ойлгож байна. Яагаад гэвэл цөмийн цахилгаан станц хамгийн бага нүүрсхүчлийн хий ялгаруулдаг цахилгааны эх үүсвэр болдог. Энэ үйлсэд өөрсдийнхөө зүгээс тодорхой хэмжээний хувь нэмрээ оруулж байна гэдгийг мэргэжлийн хүний үүднээс хэлж байна. Зөөвч-Овоо ордын хувьд одоогоор батлагдаад байгаа нөөцөөрөө дэлхийд эхний 10-т орохоор дэлхийн хэмжээний том орд юм.

-Бас нэг зүйл асуухад манай улс магадгүй дулаан, эрчим хүчээ цөмийн түүхий эдээсээ авах боломж бий юу, үүнийг юу гэж хардаг вэ?

-Монгол Улсын хувьд өнөөдрийн байдлаар цөмийн цахилгаан станцыг бариад шууд ажилд оруулна гэсэн бодлого, хөтөлбөр гараагүй байна. Хэрвээ Засгийн газар, төр өөрсдөө шийдвэр гаргаад, түүнийхээ дагуу явбал болохгүй гэх газар байхгүй. Байгалийн уран бол байна, гэхдээ түүнийг аваад шууд цөмийн цахилгаан станцад түлш болгоно гэж ойлгож болохгүй. Түлш болохын өмнө олон шатлалаар, өндөр технологиор боловсруулалт, баяжуулалт хийгдэх ёстой байдаг.

-Тэгвэл танай уурхай яг ямар бүтээгдэхүүн/шар нунтаг/ гаргадаг, хаашаа экспортлох боломжтой талаар иргэдэд ойлгомжтой тайлбарлавал?

-Ерөнхийдөө бид байгалийн уран олборлоод, түүнийгээ бидний хэлж заншсанаар шар нунтаг хүртэл анхан шатны боловсруулалт хийгээд дараа дараагийн шатны үйлдвэрлэл хөгжсөн орнуудад экспортлох боломжтой. Өндөр хөгжилтэй орнууд шар нунтгийг аваад боловсруулах, хувиргах болон баяжуулж уранаа цөмийн түлж болоход бэлдэнэ гэсэн үг. Цөмийн түлшээ цөмийн урвалд оруулж тэрнээс гарсан энергийг ашиглаж цахилгааныг гаргаж авдаг технологи юм. Нэг гр уранаас гарах эрчим хүчийг ойролцоогоор 2.8 тонн нүүрснээс гаргаж авдаг эрчим хүчтэй дүйцдэг. Ийм эрс ялгаатай байгаа бөгөөд давуу талтай. Түүнчлэн нүүрсхүчлийн хий ялгаруулдаггүй нь давуу тал болно.

-Нүүрсхүчлийн хий ялгаруулдаггүй нь давуу тал гэдгээ тайлбарлаач?

-Шаталт явагдахгүй цөмийн урвал явагдаж байгаа болохоор нүүрсхүчлийн хий ялгаруулдаггүй. Нүүрсхүчлийн хий гэдэг маань ямар нэгэн юм шатаах, утаа гарахад ялгардаг гэж ойлгоход болно. Үүгээрээ ч дэлхийн дулааралд нөлөөлөхгүй гэдэг том ач холбогдолтой.

-Олон улсын гэрээ конвенцид цөмийн цахилгаан станц, ураны үйлдвэрлэлийг дэмжиж байна уу, ямар хандлагатай байна вэ. Энэ салбарт ажиллаж байгаагийн хувьд юу хэлэх вэ?

– Дэлхийн улс орнууд цөмийн эрчим хүчийг ногоон эрчим хүч хэмээн дэмжиж байгаа. Сүүлийн үед миний сонссоноор 100 гаруй реактор шинээр баригдахаар төслүүд нь явагдаж байна. Энэ нь дэлхийн дулаарлын эсрэг, түүнчлэн технологийн эрин зуунд амьдарч байгаа бид цахилгаан эрчим хүчгүй бол хаашаа ч хөдөлж чадахааргүй хэмжээнд очсон. Тийм болохоор их хэмжээний цахилгаан, эрчим хүч гаргаж авахын тулд цөмийн станц хэрэгтэй болж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр цөмийн цахилгаан станц гэхээс гадна цацрагийн технологи, цөмийн технологийг аж үйлдвэрийн салбарт их ашиглаж байна. Эрүүл мэндийн салбарт оношлогоо, хавдрын эмчилгээ, рентген зураг гэх мэтэд ашигладаг. Мөн хяналт шалгалт, хил гааль дээр рентген төхөөрөмжид цөмийн технологийг ашиглаж байгаа. Ер нь цөмийн технологи нь өөрөө олон салбарт хувирч орох боломжтой .

-Дэлхийн нэг жилийн ураны хэрэгцээ хэр хэмжээтэй байдаг юм бол?

-Ураны зах зээл нь олон тоглогчтой зах зээл биш. Дэлхий дээр олборлож байгаа нийт хэмжээ нь 60 орчим мянган тонн. Үүнийг олборлолтоор Казакстан улс тэргүүлж Орос, Канад, Нигери гээд үргэлжилнэ. Харин манай Орано групп энэ зах зээлийн 15 гаруй хувийг эзэлдэг. Тэгэхээр ураны зах зээл угаасаа жижиг байгаа биз. Манай компанийн геологичдийн нээн илрүүлсэн Дулаан- Уул, Зөөвч-Овоо хоёр ордын нөөц нийлээд 100 мянга орчим тонн. Казакстан улсад ажиллаж байгаа Орано групптэй хамтарсан үйлдвэр жилдээ 3 мянга гаруй тонн уран олборлож зах зээлд нийлүүлдэг. Тийм учраас манай Зөөвч-Овоо орд үндсэн олборлолтод шилжлээ гэхэд Катко хэмээх Казакстан дах хамтарсан компанийн дайтай үйл ажиллагаа явагдана. Гэхдээ ТЭЗҮ-д нэмэлт тодотгол орох учраас түүн дээр яг нэг жилд олборлох үйлдвэрлэлийн хэмжээ тодорхой болно.