Эдийн засагч, улс төр судлаач, Дорнод аймгийн Ардчилсан намын дарга асан Д.Цэрэнчимэгтэй ярилцлаа.

-Цар тахлаас улбаалж дэлхийн эдийн засаг бүхэлдээ хямарсан.  Улс орнууд өөр өөрийн  хувилбараар  эдийн засгаа сэргээх  гэж чармайж буй. Та эдийн засагч хүний хувьд тэр бүхнийг анхааралтайгаар ажиглаж байгаа нь мэдээж. Монгол хөрсөн дээр буулгаж болохуйц хувилбар юу байх юм? 

–Дэлхийн эдийн засаг өнгөрсөн онд 4.4 хувиар агшсан нь 1930-аад оны хямралаас хойш анх удаа гэж хэлж болно.   ОУВС ч хийсэн  судалгаандаа  дурьдсан байсан. Хятадын эдийн засгийн 2.3 хувийн өсөлтийг эс тооцвол өнгөрсөн онд  дэлхийн эдийн засаг бүхэлдээ   буурсан. Улс орнуудын эдийн засгийн өсөлт бууралтыг  хэмждэг Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн хоёр улирал дараалан  буурч энэ байдал  гурав дахь удаагаа давтагдвал эдийн засаг  хямарсан гэж үздэг. Энэ өнцгөөс харахад  манай орны төдийгүй дэлхийн эдийн засагт хямрал нүүрлэсэн. Улс орнууд хямралыг хохирол багатайгаар даван туулахын тулд шат дараалсан олон арга хэмжээ цаг алдалгүй авч ирсэн.

Тухайлбал, төв банкууд нь  бодлогын хүүгээ бууруулж хүүгүй зээл гаргах, хасах хувьтай зээл буюу зээл авсан аж ахуйн нэгжүүдээ урамшуулах, мөн иргэдийн гар дээр бэлэн мөнгө олгох зэргээр.  Үүнийг  манай улс хэрэгжүүлж яагаад болохгүй гэж.

-Монголбанк бодлогын хүүгээ бууруулсан шүү дээ. Харин үр дүн нь ямар вэ гэдгийг  хэлж мэдэхгүй юм?

-Монголбанк бодлогын хүүгээ олон удаа бууруулсан боловч энэ нь санхүүгийн зах зээл дээр эерэг үзүүлэлт төдийлөн авчирсангүй. Бодлогын хүүгээ бууруулж байгаа нь онолын хувьд зөв зүйл боловч, эдийн засгийг дэмжиж, мөнгөний зарцуулалтыг өсгөх чиглэлд хөшүүрэг болж өгөхгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн хямралын үед авч хэрэгжүүлдэг онолын арга хэлбэрүүд нь вирусийн тархалтыг хумих чиглэлэээр авсан хөл хорионоос үүдэлтэй энэ цаг үед хэрэгжихгүй  байх магадлалтай. Яагаад гэвэл эдийн засгийг ингэж хүчээр зогсоож байсан   тохиолдол урьд өмнө хэзээ ч гарч байгаагүй. Эдийн засгийг  хүн  хоорондын харилцаа, солилцоо гэж үзэх  юм бол  тэдний харилцааг  Засгийн газар  хүчээр зогсоосон. Бид юуг худалдах худалдаж авах, ямар бүтээгдэхүүн  үйлдвэрлэж, зах зээлд нийлүүлэхээ  Засгийн газраас  асуудаггүй, Засгийн газар ч  заадаггүй болсоор 30 гаруй жилийн нүүр үзэж буй. Иймээс  Засгийн газар   эдийн засгийн харилцааг хүчээр зогсоосныхоо төлөө   иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллагад  нөхөн олговор сар бүр олгох үүрэгтэй.

-Монгол Улсын  Ерөнхий­лөгч үүнийг олж хараад  өрх бүрд нэг сая төгрөг олгох санаачилга гаргасан?

-Тийм. Өрх бүрд нэг сая төгрөг олгох тухай Ерөнхийлөгчийн санаачилгыг би нөхөн олговрын хэлбэр гэж харж байгаа. Үүнийг зөвхөн нэг удаа олгох биш хатуу хөл хорио тогтоосон сар бүр олгох  ёстой байсан юм, уг нь.  Энэ бол эдийн засгийн хямралаас хохирол багатай гарах арга замуудын нэг байв.   Үүний дараа  иргэдийн мөнгө үрэх нөхцөлийг төр өөрөө бүрдүүлэх үүрэгтэй.

-Тэгвэл эдийн засгийг сэргээх үйл явц  хэдий хугацаанд үргэлжлэх бол?

-Зарим судлаачид энэ онд дэлхийн эдийн засгийг 5.2 хувиар өсөх магадлалтай, үүнд Энэтхэгийн эдийн засгийн 8.8, Хятадын эдий засгийн  8.2 хувийн  өсөлт  нөлөөлөх болов уу гэж таамаглаж байгаа.  Гэсэн хэдий ч Их Британи, Итали, Франц, Испани зэрэг улс орнуудын эдийн засаг маш хүнд цохилтонд орсон учраас сэргэлт нэлээд удаан байж болзошгүй. Мөн аялал жуулчлалын салбарын уналтаас үүдэлтэй агаарын тээврийн компаниудын сэргэлт 2025 он хүртэл үргэлжлэх болов уу гэж төсөөлж байгаа юм билээ. Мөн худалдаа үйлчилгээний салбарын сэргэлт ч гэсэн нэлээд удааширч, хэрэглэгчдийн дэлгүүрт очиж худалдан авалт хийх зуршил нь эргэж сэргэтэлээ чамгүй хугацаа зарна  гэх зэргээр энэ удаагийн эдийн засгийн хямралыг нэлээд удаан хөлтэй байх нь гэсэн таамаглал эдийн засагчдын дунд байна. Ихэнх улс орнуудын Засгийн газар  хөл хорионы дэглэмтэйгээ зэрэгцээд эдийн засгаа дэмжих шат дараалсан олон арга хэмжээ авч байсан хирнээ сэргэлтийг ийнхүү нэлээд удаан хугацаанд үргэлжлэх байх гэж таамаглаж байхад, манай орны эдийн засагт хүндхэн цохилт ирэх нь ойлгомжтой.

-Шинэ Ерөнхий сайд “Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй эдийн засгаа хямралаас гаргах бодлого үр дүнгээ өгнө “хэмээсэн.  Харин та юу гэж харж байна вэ?

-Эдийн засгийг хямралаас гаргах макро эдийн засгийн хүрээнд авах арга хэмжээнд зарцуулах 10.0 их наяд төгрөгийн төлөвлөгөөг Монголбанк олон нийтэд саяхан танилцуулсан. Энэ бол дэндүү оройтсон “яриа”. Олон аж ахуйн нэгж хэдийнэ дампуурч, ажлын байрууд  үгүй болчихсон, ажилгүйдэл ядуурал газар авсан байна. Нэгэнт дампуурсан бизнесийн 50 хувь нь  эргэж сэргэдэггүй гэсэн судалгаа байдаг. Эдийн засгийг сэргээнэ гэдэг нь  илүү олон  ажлын байрыг   бий болгоно гэсэн үг. Бид дотооддоо вирусийн тархалтыг алдаагүй хилээ хаасан  үедээ хичээл сургууль, үйлдвэр үйлчилгээний газруудынхаа хэвийн үйл ажиллагааг хангаж байсан бол  эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүд өнөөдрийн энэ хэмжээнд хүртэл доошоо орчихгүй байсан. Тэгээд ч энэхүү арга хэмжээ нь хэзээ ч байгаа онохгүй, ийм олзлогдсон төртэй улс төрийн орчинд, нөгөө ЖДҮ-ийн зээл шиг л юм болох байх. Олон улсын байгууллагаас үзүүлсэн их хэмжээний мөнгөн тусламжийн зарцуулалтад хяналт  алга  гэж олон нийт байнга шүүмжилж байгаа ч  ахиц ердөө  харагдахгүй байна. Ямар ч хяналтгүй нэг нам хэт олонхоороо түрүү барьж, дураараа дургиж байхад юу болдог байсан билээ, яг л тийм юм болох байх.

-Ардчилсан намын идэвхтэй гишүүдийн  нэг. Харамсалтай нь  намын дотор үл ойлголцол гарчихлаа.  Намын даргын ажлаа өгсөн С.Эрдэнэ  МАН-тай нийлж намаа бужигнуулж байна гэсэн яриа бий. Энэ талаар ямар байр суурьтай байна вэ?

-Хамгийн муу рейтингтэй улс төрчдийн жагсаалтыг сүүлийн жилүүдэд манай намын дарга асан С.Эрдэнэ  тэргүүлсээр  ирсэн. Тиймээс  УИХ-ын ээлжит сонгуульд өөрөө сонгогдож чадаагүй, намаа ч ялалтад хүргэсэнгүй. АН-ын дүрмээр манай намын даргыг сонгогчид огцруулдаг. Тэр өнгөрсөн оны  зургадугаар сарын 24-ны өдөр дүнгээ тавиулж огцорсон. Гэтэл АН-ыг хоёр тамгатай, хоёр даргатай байгаа мэтээр харагдуулж байгаа нь эрх баригч МАН-ын тавьж буй жүжиг, уг жүжгийн гол дүрд  дарга асан С.Эрдэнэ өөрөө их сайн тохирч, уг жүжиг эрх баригчдын дэмжлэгтэйгээр өрнөж байна. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг унагах кноп дарсангүй гэж УИХ-ын гишүүдээ намаасаа хөөж, АН-ыг УИХ-д бүлэггүй болгож байсан экс дарга өөрөө эрх баригчдын дэмжлэгтэйгээр Засгийн газрын  хэрэгжүүлэгч агентлагаар шинээр тамга хийлгэчихсэн итгэл үнэмшилээрээ нэгдсэн олон мянган гишүүдийг хуурч, төөрөгдөлд оруулахыг зорьж байна. АН хагарч хуваагдсан мэт ойлголтыг гишүүдэд өгөхийг оролдож, зургадугаар сард болох Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг эрх баригчдад ашигтай байх нөхцөлийг бүрдүүлэхийг зорьсоноос өөр ямар нэгэн зорилго байхгүй. Яагаад ийм увайгүй арга хэрэглэж байгаа нь ойлгомжтой. Эрүүгийн хэргээс мултрах арга хайж байхыг үгүйсгэхгүй. АН-ын дарга асан С.Эрдэнэ Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын дарга, Хүн ам, нийгмийн хамгааллын сайдын албан тушаалуудыг удаан хугацаанд хашсан байдаг. Энэ үеүдтэй нь холбоотойгоор нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг шамшигдуулсан, арилжааны банкинд байршуулж хүүг нь зувчуулсан, нас барсан иргэдийн нэр дээр тэтгэвэр авсан, тэжээгчээ алдсаны тэтгэмжийг хуурамжаар авч байсан, эрүүл мэндийн даатгалын мөнгийг ч хууль бусаар авч байсан гэх хэл ам түүнийг байнга дагаж ирсэн. Капитал банк дампуурахад алдагдсан Тэтгэврийн болон Эрүүл мэндийн даатгалын 240.0 тэрбум төгрөгийн  асуудалд ч түүнтэй холбоотой гэх мэдээлэл олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлээр байнга гардаг. Түүнийг сайд байхад нь НДЕГ-ын дарга байсан нөхөр өнгөрсөн жил хэд хоног хоригдож байсныг бодоход оргүй зүйл огт биш байх. Тэгээд ч түүний хувийн бизнес нь хашиж байсан албатай нь ашиг сонирхлын зөрчилтэй байдаг. Дүрмийн дагуу тамгаа хүлээлгэж өгсөн дэд даргын дүрэм зөрчсөн эсэхийг намын хяналтын байгууллага тогтоох болохоос С.Эрдэнэ гэх хувь хүнд огт хамаагүй асуудал. Тэр бол АН-ын огцорсон дарга. Өөрийнх нь эд хөрөнгө нь сүйрч байгаа юм шиг “Би АН-ын даргын тамга тэмдгээ авна, даргын үүрэг гүйцэтгэгч намын дүрэм зөрчлөө” гэж мэдэгдэл хийж  шинээр тамга хийлгэсэн байдаг.

-Намын даргын энэ будлианаас шалтгаалж Ардчилсан нам Ерөнхий­лөгчийн сонгуульд оролцож чадахгүйд хүрч мэднэ гэсэн яриа бас бий. Ийм нөхцөл үүсч магадгүй юм уу?

-Ерөнхийлөгчийн сонгуульд МАН-аас гадна гурван субъект нэр дэвшүүлэх эрхтэй байгаагаас АН-ын нэр дэвшигчийг хамгийн том өрсөлдөгч гэж эрх баригчид харж байгаа. Тийм учраас АН-ыг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцох боломжгүй болгохыг зорьж буйг үгүйсгэх аргагүй. МАН 2020 онд УИХ-ын суудлын 82 хувийг авахдаа нийт сонгогчдын 45 хувийн л санал авсан байдаг. МАН-д сонгогчдын олонхи итгээгүй гэсэн үг. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд “өрсөлдөгчгүй” оролцохын тулд намын экс дарга С.Эрдэнийн өдүүлсэн байж болзошгүй гэмт хэргээр эрх баригчид барьцаалсан байх  гэх хардлага улам бүр гүнзгийрч байна. Иргэд эвлэлдэн нэгдэх эрхээ хангах зорилгоор улс төрийн нам байгуулдаг, үүнийг зохицуулах эрх зүйн үндэс нь Улс төрийн намуудын тухай хууль. Уг хуулиар намын дарга хэн байх эсэх нь Улсын дээд шүүхэд огт хамаагүй, тэр бүү хэл АН дүрмээ зөрчих, эсвэл зөрчихгүй байх нь бидний дотоод асуудал бөгөөд үүнийг тухайн намын Их хурлаар байгуулагдсан Хяналтын байгууллага тогтооно гэж хуульчилсан. Ерөөс туйлын үнэн гэж байдаггүй бөгөөд, Дээд шүүхийн шийдвэр үнэнд нийцээгүй байсан ч заавал биелүүлэх акт болж гардаг шиг манай намын Хяналтын байгууллагын шийдвэр бол эцэсийнх. Намын дүрэмд өөрчлөлт оруулах, намын даргыг сонгох асуудлуудыг заавал Их хурлаар шийдэхгүй, төлөөллийн төв байгууллагаараа буюу Үндэсний Бодлогын Хорооны хурлаар шийдэж болохыг ч хуульд заасан байналээ. Гэтэл улс төрийн нам шинээр байгуулах тухай заалттай хольж хутгаад эсвэл, улс төрийн намын дарга хэн байх, түүний тамга тэмдэг хаана байх асуудлыг шүүх шийдээд эхэлж байгаа бол маш муу жишиг юм. Улс төрийн намын тухай хуульд намын дотоод зохион байгуулалттай холбоотой маргааныг шүүх хянан шийдвэрлэхгүй гэж заасан. Манай намын удирдлага зохион байгуулалттай холбоотой аливаа маргаан гарах юм бол түүнийг намын “Цэц” шийдвэрлэх учиртай, үүнд шүүх оролцож болохгүй. Тийм учраас АН бол нэг даргатай нэг тамгатай. Улс төрийн намын тамгыг эрх баригч намын дэмжлэгтэйгээр хийлгэсэн энэхүү эрээ цээргүй бусармаг үйлдэлдээ экс дарга С.Эрдэнэ эрүүгийн хариуцлага хүлээх ёстой гэж бодож байна. Энэ бол зүгээр нэг төрийн бус байгууллагын эсвэл аж ахуйн нэгжийн тамга тэмдэг, хөрөнгө мөнгө булаацалдсан асуудал биш, үүнийг төрийн эрхийг хууль бусаар авахыг завдаж буй үйлдэл байж ч болзошгүй гэж би хувьдаа хардаж байна. Би АН-ын ҮБХ-ны гишүүний хувьд хэлэхэд намын даргын тухай маргаан бидэнд байхгүй. Хэрэв маргаан байгаа бол одоогийн үйлчилж байгаа хуулиар уг намын дотоод Хяналтын байгууллага л маргааныг тасална. Бид дүрэмдээ оруулсан өөрчлөлтийг шүүхэд хуульд заасан хугацаанд бүртгүүлж, шүүх бүртгэж авах үүрэгтэй. Аливаа улс төрийн нам сонгуулийн бус аргаар төрийн эрхийг авахыг завдах, яс үндэс арьс өнгөөр иргэдийг ялгаварлан гадуурхах, цэрэгжсэн болон фашист намын хэлбэрт шилжсэн, тийм үйл ажиллагааг сурталчилсан бол Улсын дээд шүүх оролцож болно. Манай нам хуулиар хориглосон үйл ажиллагаа явуулаагүй.

#МонголынМэдээСонин #ЯрилцахТанхим