Улс төрийн орчин

Төрийг олзлох үйл явц, зүүн Европын болон төв Азийн зарим орнуудад ихээр ажиглагдан нэлээд ужгирч байгаа бөгөөд энэ нь шударга өрсөлдөөнийг хязгаарлаж, эдийн засгийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлж, ядуурал ажилгүйдлийг нэмэгдүүлж байна гэж олон судлаачид үзэж байна. Үүнтэй адилхан үйл явц Монголд бий болсныг олон нийт шүүмжилж байна. Үүний шалтгааныг тайлбарлахад амархан боловч таслан зогсоох нь тийм амар биш бололтой. Гэвч бид шалтгааныг нь олж судалж байж багасгах, бууруулах таслах зогсоохоос өөр аргагүй. Хэдийгээр төрийн эрх мэдэл ард түмний гарт, ард түмэн төрийн эрхийг сонгосон төлөөлөгчдөөрөө дамжуулан барьж байна гэх боловч бидний үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, хувийн өмчтэй байх эрх чөлөө улам бүр хумигдаж байна гэж дүгнэхээр нөхцөл байдал аль хэдийнэ үүсчээ.

Улс төрийн намууд сонгуулийн үр дүнгээр төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх эрхийг олж авдаг хирнээ, үүнд зарцуулж байгаа санхүүжилт нь ил тод биш байгаа нь төрийг олзолж өөрийн болгох эрсдэлгүй бизнесийн талбар болгох эхлэл болсон байна. Бизнесийн бүлэглэлүүд улс төрийн намын сонгуульд зарцуулах зардлыг санхүүжүүлж, өөрсдийн төлөөллийг хууль тогтоох болон гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийн байгууллагад байршуулдаг болсон нь нууц биш болжээ. Тэдний улс төрийн намд оруулсан хөрөнгө оруулалтын үр өгөөж нь ийнхүү төрийг барьцаалах байдлаар илэрч байна. Хөрөнгө оруулалт их байх тутам, түүний үр өгөөж өндөр байх магадлалтай. Ингэж төр өөрөө хөрөнгө оруулалтын эрсдэлгүй орчин болж хувирсан байна.

Бизнесийн Орчин ба ААН-үүдийн үйл ажиллагааны (BEEPS) талаар судалдаг судалгааны байгууллагаас Дэлхийн Банк, Европийн Сэргээн босголтын банктай хамтран 3600 компаний дунд явуулсан судалгаагаар бизнесийнхэн төрийг олзлохын тулд олсон ашгийнхаа гуравны нэгийг зарцуулж байна гэсэн судалгаа гарсан тухай Mr. Hellman¹ онцолжээ.

Монгол Улс 2019 оны байдлаар Транспаренси интернэшнл (Transparency International/Berlin) байгууллагаас жил бүр хийдэг судалгаагаар авилгын индексээрээ  179 орноос 106 дугаар байранд орсон байна. Энэ судалгаанд хамрагдсан жилүүдийн дотор 2019 он хамгийн ихээр авилгад өртсөн жилээр бүртгэгдсэн байгаа бол 2020 оны судалгааны дүнгээр нэлээд ухрах магадлалтай байгаа бөгөөд уг судалгаанаас үзэхэд жил ирэх тутам авилгалд илүү их өртөж байна гэж харагдахаар байна. (2012он/36, 2013он/38, 2014он/39, 2015он/39, 2016он/38, 2017он/36, 2018он/37, 2019он/35 оноогоор тус тус дүгнэгджээ. Дээд оноо нь 100)²  Жил ирэх тутам албан тушаалтнууд ийнхүү авилгад өртсөөр байгаа тухай судалгааны дүн харуулсан байхад өөрчлөлт хийхийг хүсээгүй дүн гарч, эрх баригч нам дахин сонгогдсон шалтгаан нөхцөлийг нь судлах шаардлагатай байна.

Өнөөдрийн байдлаар АТГ-т 485 хэрэг шалгаж байгаагаас хэрэг бүртгэлтэнд 423, мөрдөн байцаалтанд 62 хэрэг шалгагдаж байгаа тухай АТГ-ын вэб хуудсанд дурьджээ.³ Мөн 2019 онд 403 албан тушаалтны ХОМ-ыг шалгасан нь өмнөх оныхоос 60 хувиар өссөн бөгөөд 1,1 тэр бум төгрөгний зөрчил илрүүлж, 3 иргэн, 4 аж ахуйн нэгж байгууллагад 71.0 сая төгрөгийн торгууль ноогдуулж, 1 албан тушаалныг нийтийн албанаас халж, 2 албан тушаалтанд сахилгын шийтгэл ноогдуулжээ гэж мэдээллэсэн нь захиргааны журмаар арга хэмжээ авсан байдал болон шүүхэд шилжүүлсэн хэргийн тоо бүртгэгдсэн гэмт хэрэгтэй харьцуулахад чамлалтай байхаар байна. Мөн гэмт хэргийн улмаас 12.0 их наяд төгрөгийн хохирол учирч, 9.0 их наяд төгрөгийн эд хөрөнгийг битүүмжлэн хамгаалж, 11.0 тэр бум төгрөгийн хөрөнгийг мөрдөн байцаалтын шатанд төлүүлсэн⁴ гэжээ. Улсад учруулсан хохирол 12.0 их наяд төгрөг байгаа нь  Их Монгол Улсын бүтэн жилийн төсвийн орлогоос давсан хэмжээний хохиролыг албан тушаалтнууд улсад учруулсан байна.

2019 оны эхний ЗУРГААДУГААР сарыг 2020 оны эхний таван  сарын байдалтай харьцуулахад улсад учруулсан хохирол өссөн бөгөөд битүүмжилсэн хөрөнгийн хэмжээ 75 дахин өсчээ.⁵  Үүнээс үзэхэд гэмт хэргийн гаралт огт буурахгүй, улсад учруулсан хохиролын хэмжээ байнга өсөн нэмэгдэж байгаа нь харагдаж байна. Монгол Улс АТГ-ын төсөв орон тоог нэлээдгүй нэмэгдүүлж, гэмт хэрэг илэрсэн хойно нь биш урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэх үйл ажиллагаанд нэлээдгүй хөрөнгө хүч зардаг боловч буурах хандлага огт ажиглагдахгүй байгаа нь дээрхи баримтаас илэрхий байна.

Мөн нийгэмд шуугиан тарьсан улс төрчид оролцсон олон хэргүүд шийдэгдэхгүй, улсад учруулсан хохирол эргэж төлөгдөхгүй байгаад иргэд хууль хяналтын байгууллагат итгэх итгэл алдарахад хүргэж байна. Улс төрийн болон авилгалын өндөр эрсдэлтэй одоогийн энэхүү орчинд гадаадын хөрөнгө оруулалт татах, эдийн засгийн эрчимтэй өсөлт хангагдах боломж харагдахгүй байна.

Газрын доорхи эрдэс баялагаа олборлодог улс орнууд улс төрийн нөхцөл байдал, уул уурхайн салбарын хөгжлийн түвшингээс үл хамаарч авилгад өртөмтгий байдаг бөгөөд ялангуяа ашигт алтмалын лизенз олгох явдал бол авилгын эх үүсвэр, эх сурвалж болдог тухай олон судалгаа бий. Бизнесийн бүлэглэлүүд шийдвэр гаргах төвшинд маш их нөлөөтэй, төсвийн орлогын ихэнх хувь нь байгалийн баялаг ашигласны төлбөрөөс бүрддэг, шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хөгжил удаан үргэлжилж буй манай орны хувьд бүр ч элбэг байна. Лизенз олгож эхлэхдээ л  авилгатай холбогдсон бол тухайн төслийг хэрэгжих хугацаанд хариуцлагатай уул уурхайн тухай ярих хэрэггүй болж хувирдаг. Уг авилгын сүлжээ нь дараа дараачийн үйл ажиллагаатай гинжин хэлхээгээр холбогдоно. Иймээс байгалийн баялаг, уур уурхай дээр суурилсан эдийн засагтай манай орны хувьд авилгатай хатуу тууштай тэмцэхгүй бол бидний ирээдүй улам бүрхэг болж байна.

Төрийг өөрийн болгохын тулд ямар ч үнээр хамаагүй эрх мэдэлд хүрэх, төрийн албан тушаалыг худалдах, үнэ хаялцах, үнэ ханш тогтоох үйл явц эрээ цээргүй ил тод явагдах болжээ. Энэ нь 2016 оны сонгуулиар МАН төрийн болон улс төрийн албан тушаалуудыг үнэлэн зарахаар төсөл боловсруулан хэрэгжүүлж байсан нь шүгэл үлээгчийн хүчээр ил болж байв. Үүнийг бид 60.0 тэрбумаар төр наймаалцах хэрэг гэж мэддэг болсон боловч уг төслийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж, магадгүй хэрэгжүүлсэн энэхүү хэрэг дээр хэн нэгэн ямар нэг ял шийтгэл хүлээгээгүйгээс нийгэмд шударга ёс тогтох боломжгүй байгааг харуулж байна.  Ийнхүү “төрийн зарах” оролдлого хийсэн, магадгүй зарсан МАН эсрэгээрээ УИХ ч, аймаг нийслэлийн ИТХ-д үнэмлэхүй олонхи болсон юм.

Ардчилсан Нам УИХ-ын 2020 оны сонгуулийн өмнө дэвшигч нартаа 100.0 сая төгрөг хандивлах босго тавьж санхүүжилтээ ил тод байлгах оролдлого хийсэн боловч МАН-ын 60.0 тэрбумын хэрэг гэгчтэй адилхан төр зарахыг оролдлоо гэсэн олон нийтийн шүүмжлэлтэй тулгарч үр дүнд авчирсангүй.

Монгол Улс Экономист Интэлиженси юнит (Economist Intelligence Unit-EIU/UK) гэх олон улсын судалгааны байгууллагаас гаргасан хамгийн сүүлийн судалгаагаар ардчиллын индексээрээ 167 орноос 62 дугаар байранд 6,5 оноотойгоор (10 онооноос) орж “гажуудсан ардчилалтай” улс хэмээн дүгнэгджээ.⁶ Уг дүгнэлтийн үзүүлэлтүүдийг дараах байдлаар харж болно.

1. Сонгууль хэрхэн явагдаж байгаа (electoral process and pluralism-9.17)
2. Засгийн газар хэрхэн ажиллаж хийж байгаа (functioning of government-5.71)
3. Улс төрийн оролцоо-сонгуулийн (political participation-5.56)
4. Нийгмийн үзэл бодол улс төрд хэрхэн нөлөөлж байгаа (political culture-5.00)
5. Иргэний эрх, эрх чөлөө (civil liberties-7.06)
6. Нийгмийн байгууламжийн төрөл (regime type-flawed democracy)

Ардчилалын индексийг судлахдаа зөвхөн сонгууль хийж байгаа эсэхийг судлахаас  гадна, шийдвэр гаргах төвшинд цөөнхийн санаа бодлыг сонсож, иргэний нийгмийн байгууллагуудын болон иргэдийн оролцоог хэрхэн хангаж буй байдлаар судалсан байна. Судалгаанаас харахад манай улс бүх шатны сонгуулийг хугацаанд зохион байгуулдаг боловч сонгуулиар сонгогдсон хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагууд хуулиар олгогдсон эрх мэдлийг хуулийн даргуу хэрэгжүүлдэггүй, шүүн таслах үйл ажиллагаа нь хараат бус байж чадахгүй байгаа зэргийг харж болохоор байна. Сонгууль явагдаж байгаа байдлын үнэлгээгээр нэлээд өндөр оноо авсан хэдий ч сонгууль шударга явагддаг гэсэн итгэл үнэлмшил муу байгааг дээрх судалгаа харуулжээ. Жишээ нь СЕХ гэх бие даасан байгууллага эрх зүйн хувьд сонгууль зохион байгуулах үүрэгтэй боловч 2020-ны УИХ-ын болон орон нутгийн сонгуулиудыг дэлхий нийтийг хамарсан ковид-19 вирусын тархалтаас сэргийлж байгаа гэх нэрийн доор Улсын Онцгой Комисс (Цагдаагийн хатуу хяналт доор) зохион байгуулж байсан бөгөөд түүний удирдлага зааврын доор явагдсан нь нэр дэвшигчдэд сонгогчидтой уулзах боломжийг хязгаарлан, эрх баригч намын нэр дэвшигчид дахин сонгогдох боломж нэмэгдсэн. Үүнээс үзэхэд сонгуулийг эрх барьж буй намын Засгийн газар өөрөө зохион байгуулсан гэж дүгнэж болохоор байна.

Монголын төр ардчилсан гэхээсээ илүү олигархийн төр болон хувирч, Засгийн газар ард түмний ашиг сонирхолд үйлчлэх ёстой байтал нэгэнт барьцаалагдсан учир ард иргэдийн сайн сайхан амьдрал, улс орны эдийн засгийн өсөлт, баялагийн тэгш хуваарилалт хэнд ч хамааагүй зүйл болон хувирчээ. Ерөөс улс төрийн намууд үзэл баримтлалаараа ялгарахаа больж сонгууль хэлбэрийн төдий явагдах болж. Ардчилал гэдэг зүйл бол хийгээд дуусчих ажил гэж бодож байсан ард түмэн, ажилгүй орлогогүй ядуу байгаагаа ардчилалаас болсон мэт өнгөцхөн дүгнэж юу хийх хийхгүйг заадаг хуучих дэглэмийг хүсэн, хүлээж авахад бэлэн  байгаагийн илрэлийг сүүлийн 2 сонгуулийн дүнгээс харж болохоор байна. Үүнд ардчилсан намын нэр өрөө нөлөөлдөг талтай.

Төр хяналтын механизмтайгаа хамт олзлогдсоны тод жишээ бол саяхан Ерөнхий сайдын хийсэн мэдэгдэл. Тэр “Бид чөлөөт эдийн засагтай улс биш, чөлөөт эдийн засагтай улс дэлхий дээр хаана ч байхгүй, шаадлагатай бол хувийн өмчийг хураана, даачилна” гэж мэдэгдэж эхэлсэн.

Мөн “ус цахилгаан тэглэх” мэдэгдэлтэй холбогдуулж төлбөр барагдуулах эх үүсвэрийг “Эрдэнэ” үйлдвэр гаргана хэмээн зарласан нь нэг талаас улсын төсөвтэй зэрэгцүүлж дахин давхар төсөв бий болгож, төсвийн тухай хууль тогтоомжуудыг зөрчиж байгаагаа зарлахын хамт, төрийн өмч хяналтгүйгээр урсаж байсан жишээг ил гаргасан үйлдэл болсон байх магадлалтай байна. Хамгийн хачирхалтай нь “Эрдэнэт үйлдвэртээ баярлалаа” гэх “иргэдийн дуу хоолой” юм.

Улс төрчдийн популист амлалтууд нь шийдвэр болж хэрэгжихдээ тэгш бус байдлаар гардаг бөгөөд уг шийдвэр нь зорилгодоо хүрэхгүй, зорилтод бүлэгт үйлчлэхгүй нэг удаагийн шинжтэй гарч байгаа нь иргэдэд таалагдах гэхээсээ илүү шударга бус байдлыг өдөөсөн шинжтэй болдог; татварын өршөөлийн хууль, тэтгэвэрийн зээл тэглэх гм. Татварын өршөөлийн хууль нь татвар төлөөгүй аж ахуйн нэгжүүдийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх хууль байх байсан болохоос татварыг төлүүлэхгүй байх хууль болон гарсан нь шударгаар татвараа төлөөд явж байсан аж ахуйн нэгжүүдийг хохироосон хууль болсон. Тэтгэвэрийн тэглэх зорилго нь ерөөс тэтгэвэрийн хэмжээ бага байгаа учраас бүх ахмадуудад нэг удаа баялагийн өгөөжөөс тэгш хүртээх арга хэмжээ байх ёстой байтал санхүүгийн хариуцлагатай байсан хэсэг нь хохирч үлдсэн байх жишээтэй. Төрөөс гаргаж буй хууль тогтоомж шийдвэрүүд нь ийнхүү шударга бус байдал бий болгосоор байна.

Бизнесийн бүлэглэлүүдийн эрх ашиг хангагдахгүй байх юм бол засгийн газрыг огцруулахад амархан байсан бөгөөд үүний шалтгаан нөхцөлийг сайн судалж өргөн цар хүрээтэй шинэчлэл хийхийн оронд  засгийн газрыг тогтвортой байлгах л юм бол уг асуудлыг шийдчих мэтээр өнгөцхөн дүгнэж Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулж засгийн газрын эрх мэдлийг нэмэгдүүлсэн.  Гэтэл засгийг газар хууль тогтоох институцээсээ илүү эрх мэдэлтэй болох боломж бий болгосон байж болзошгүй байна. Энэ нь  дэлхий нийтийг хамарсан вирусын тархалтыг хумих халхавчин доор төсвийг хяналтгүй бие даан зарцуулах хууль батлуулж, төсөвт хяналт тавих үүрэгтэй хууль тогтоох эрх мэдлийг гүйцэтгэх засаглалд шилжүүлснийг холбон тайлбарлаж болох юм.

Ардчилсан тогтолцооны гол цөм нь хяналт тэнцэл буюу эрх мэдлийн хуваарилалт байдаг. Энэхүү эрх мэдлийн хяналт тэнцэл алдагдах юм бол үндэсний аюулгүй байдалд хор хүргэх аюултай.

ХЭВЛЭЛ МЭДЭЭЛЭЛ-ОЛОН НИЙТИЙН ХЯНАЛТ

Улс төрийн намаар дамжуулж хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийг олзолсон бүлэглэлүүд шүүх эрх мэдлийг томилгоогоор нь дамжуулж өөрийн болгоход хялбар байх тул, шүүх засаглалын хараат бус байдал алдагдаж эхэлсэн. Олзлогдсон төр хязгааргүй тэлэх төсвийг ирээдүйгээр санхүүжүүлж, төсвийн алдагдлыг багасгах хүсэлгүй болох нь ойлгомжтой. Ийнхүү татвар төлөгчдийн бааз суурийг нэмэгдүүлэх, улсын төсвийн орлогын өсгөх ирээдүй рүү чиглэсэн бодлого явуулах ямар ч сонирхол байхгүй болсон нь нөгөө талаас төрийг хянах хяналтын механизмууд бие даан ажиллах нөхцөл боломж авилгын гинжин хэлхээнээс болж давхар хумигдаж  байгаатай холбож үзэж болох юм.  Ийм нөхцөлд хяналтын механизмын үүргийг чөлөөт хэвлэл гүйцэтгэнэ. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд эздийнхээ эдийн засгийн сонирхолд үйлчилж, үр дүнд нь сэтгүүлчид өндөр цалин хангамжтай болов. Бодит байдалд тулгуурласан эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй хөгжих хөрс ийнхүү хумигдаж “шантаажлах зорилгоор мэдээ цуглуулдаг сэтгүүл зүй” болон хувирав. Үүнээс үүдэн ардчилсан нийгмийн гол амин сүнс болсон дөрөвдэх засаглал үүргээ гүйцэтгэх орон зай оршин тогтнох боломж давхар хумигдах эрсдэл бий болж байна. Олон улс төрчид хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудыг аль хэдийнэ өмчилж авсан нь нууц биш.

Хэвлэл мэдээлэл хараат бусаар ажиллах боломжгүй, сэтгүүлчдийн хэвлэн нийтлэх эрх зөрчигдөж байгааг олон нийтийн сүжээгээр байнга шүүмжлэх болсон. Мөн засгийн газрын Эрүүгийн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн төсөл нь хэвлэлийн эрх чөлөөг боймлох, сэтгүүлчдийг эрүүгийн хуулиар шийтгэх боломжтой хуулийн төсөл болсоныг зарим хуульчид шүүмжилж  байна.⁷ Эрүүгийн хуульд байдаг уламжлалт “Гүтгэх” гэмт хэргийг, сүүлийн үед текнологийн дэвшлийг дагаж бий болж байгаа “Худал Мэлээлэл Тараах” гэх шинэ төрлийн гэмт үйлдэлтэй санаатай болон санаандгүй хэлбэрээр хольж хутган, сэтгүүлчдийг шоронгоор айлгах, өөрийн мэдлийн хяналтын  байгууллагаар дамжуулан  хэвлэл мэдээлэлд цинзүр тогтоохыг санаархаж эхэлсэн хууль болжээ гэж Сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлээс мэдэгдээд байна.

СОЁН ГЭГЭЭРҮҮЛЭХ, СУРГАЛТ

НҮБ-ын хөгжлийн хөтөлбөрөөс (United Nations Development Programme-UNDP) жил бүр эмхэтгэн гаргадаг Хүний хөгжлийн индексээр манай улс өнгөрсөн онд 189 орноос 99 дугаар байранд оржээ.⁷ Энэ нь сүүлийн 5 жилийн дунджаас буурчээ. Урагшлах ёстой хүний хөгжил уруудаж байгаагийн шалтгаан нь төрийг олзолж авсан бүлэглэлүүдтэй холбож тайлбарлахаас өөр аргагүй. Төрийг олзлох явдлыг хэрхэн яаж таслан зогсоох, түүний учир шалтгаан нь юу болох тухай судалсан олон судалгааны дүгнэлтүүд байдаг боловч, иргэдэд хүргэх таниулан ойлгуулах тал дээр дутагдалтай байна. Төрийг олзолсон, олзолдог энэхүү байдлыг иргэд өөрсдөө таслан зогсоох гол хүч гэдгийг ойлгуулах сургалт семинар чухал. Ямар хэлбэрээр сургалт явуулах, ямар сувгаар хүргэх, яаж санхүүжүүлэх гэх асуудлуудыг шийдэх шаардлагатай. Ирээдүйгээ аврахын тулд бидэнд боломж байдаг гэдгийн ойлгодог ч гэсэн үр дүн харагдахгүй байна. Үүний тод жишээ бол “ЖДҮ” Иргэдийн боломжийг хулгайлсан эдийн засгийн өсөлтийг боймолсон эрх баригчдыг дахин сонгосон явдлаар илэрч байна. Бизнесийн бүлэглэлийнхэн төрийг ийнхүү олзолж авсны дараа ашиг орлого нь эрс нэмэгдэж, бизнесийн үйл ажиллагаанд нь үүсэж болох эрсдэл алга болж байхад тэд өөрсдөө өөрчлөгдөж хэзээ ч чадахгүй. Иймэрхүү буруу, хууль бус аргаар амархан баяжиж байхыг харсан залуучууд тэдний эгнээнд очих гэсэн, тэр жимийг сонгож байгаа нь улам бүр аюул дагуулж байна.

Dec.20.2020

Д.Цэрэнчимэг

Ишлэлийн жагсаалт:

1. Hellman / research paper
2. ECD’s Convention (Organization for Economic Co-operation and Development; 1961) Авилгалын эсрэг конвенц-1999 (Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хөгжлийн байгууллага )
3. BEEPS (Business Environment and Enterprise Performance Survey; 1999-2000) (Дэлхийн Банк, Европийн Сэргээх босголт хөгжлийн банкны санаачилгаар байгуулагдсан Зүүн Европын болон төв Азийн улс орнуудын бизнесийн орчин болон албан бус төлбөр, авилга, асуудлыг судалдаг судалгааны байгууллага)
4. https://en.wikipedia.org/wiki/Corruption_Perceptions_Index
5. https://en.wikipedia.org/wiki/Democracy_Index
6. https://www.iaac.mn/news/eruugiin-khergiin-shiidwerleltiin-medee-2sh2sh12sh7-2sh2sh1211
7. https://iaac.mn/files/d8faf0f3-92d8-470f-bb01-c1b0b25490be/2020.01.pdf
8. https://iaac.mn/files/d8faf0f3-92d8-470f-bb01-c1b0b25490be/202002.pdf
9. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_Human_Development_Index