Агаарын бохирдол буурсан уу. Өөрөөр хэлбэл, утаа багассан уу. Мэдээж тийм. Үүнтэй олон нийт ялангуяа гэр хорооллынхон санал нэг байгаа. Гэхдээ өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад шүү дээ. Харин цаашид үүнээс ч илүү бууруулах, багасгах ёстой. Энэ бол дараагийн ээлжид хийх ажил. Эхний удаад ямартай ч өмнөх жилүүдийнхээс бууруулж чадсан гэдэг нь л хамгийн чухал. Гэтэл олон нийтийн сүлжээгээр утаа багасаагүй, нэмэгдсэн, тэр ч байтугай агаарын найрлага дахь хорт бодисын хэмжээ өмнөх оны мөн үеийнхээс 23 дахин ихэссэн гэх агуулга бүхий зүйл бичих болов. Энэ бол олон нийтийн толгойг “угаах” гэж хэн нэгэн бүлэг хүмүүсийн зориудаар хийж буй явуургүй үйлдэл гэдгийг иргэд, олон нийт аль хэдийн ойлгожээ. Тодруулбал, төр, засгаас хийж хэрэгжүүлж буй ажлыг харлуулах гэсэн аль нэгэн намын үйлдэл, түүхий нүүрсний бизнес эрхлэгчдийн явуулга гэдгийг хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа нь сайн хэрэг. Нэг үеэ бодвол иргэд олон нийтийн сүлжээгээр “сэвж” буй мэдээлэл, постуудын үнэн, худлыг ялгаж салгадаг болжээ. Дээр дурдсанчлан сөрөг агуулгатай бичвэрт иргэд өөрсдийн үзэл бодлоо ийн илэрхийлсээр байна. Зарим нь бүр баримт нотолгоотой няцаалт хийсэн байв. Тухайлбал, “Өнгөрсөн жил нэгдүгээр хороололд PM2.5 шөнөдөө 400-800 хавьцаа л байдаг байсан. SO2-г бол харж байгаагүй юм байна. Энэ жил бол ганц, хоёр шөнийг эс тооцвол ихэнхдээ 300 дотор байгаад байсан”, “Гэрийн агаар цэвэршүүлэгч ч, tsag agaar.mn ч бага зааж байна. Ихсээд байгааг нь яаж хэмжээд байна”, “Энэ бол нүүрсний наймаачдын сөрөг мэдээлэл. Бусдын хийж чадсаныг үгүйсгэх гэсэн хэсэг хүмүүсийн хортой явуулга гэж харагдаж бна. Харсаар байтал утаа байхгүй л байгаа биз дээ”, “Түүхий нүүрсний утаанд толгой тархи өвдөж хоолой ам хорсдог байсан. 23 дахин ихэсчээд байхад ерөөсөө өвдөхгүй байх юм” гэх сэтгэгдэл хөвөрч байна.
                                                        Үнэн, худлын дэнс

Аливаа зүйлийн үнэн, худлыг нотлох хамгийн найдвартай, шилдэг, зөв арга бол тухайн асуудлыг нүдээр харах явдал юм. Үнэн, худлын хооронд буюу нүд, чих хоёрын дунд дөрвөн хуруу зай бий гэдэг. Тиймээс агаарын бохирдол үнэхээр багассан эсэхийг бид бүгд нүдээрээ харж, “Буурчээ” гэдэг үнэлэлт дүгнэлтийг өгч байгаа учраас үүнтэй маргах учиргүй. Дараагийн батлах, нотлох алхам бол мэргэжлийн хүмүүс шинжлэх ухаанд буюу судалгаа шинжилгээнд үндэслэн тайлбарлах явдал. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол, одоо хэрэглэж буй сайжруулсан шахмал түлшний бүтэц найрлагын талаар мэргэжлийн хүмүүс судалгаа шинжилгээ хийж, Улаанбаатарын агаарт ямар нэг хорт хий байхгүйг мэдэгдэж буй. Тухайлбал, сайжруулсан шахмал түлшинд агуулагдах хүхэрийн хий түүхий нүүрснийхээс 20 гаруй хувиар илүү гэдгийг Шинжлэх ухааны академийн академич Ж.Тэмүүжин үгүйсгэсэн. Мөн тус академийн Нүүрсний хими-технологийн лабораторийн эрхлэгч Б.Пүрэвсүрэн онолын талаас нь тайлбар өгсөн юм. Тэрбээр “Сайжруулсан шахмал түлш хийж буй нүүрс Багануур, Шивээ-Овоо зэрэг бусад хүрэн нүүрсийг бодвол илүү илчлэг, чанартай. Хамгийн чухал үзүүлэлт буюу дэгдэмхий бодисын гарц нь Багануурын нүүрстэй харьцуулахад 50 хувь бага. Энэ нь онолын хувьд сайжруулсан шахмал түлшийг хэрэглэснээр агаарт утаа, дэгдэмхий бодис 50 хувь бага үүснэ гэсэн үг. Сайжруулсан шахмал түлшийг хэрэглээнд нэвтрүүлснээр агаарын бохирдлыг 50 бууруулна гэдэг нь яалт ч үгүй үнэн” гэв.

Агаар бага бохирдолтой, хэвийн, цэвэр гэсэн үзүүлэлтэй байна

Улаанбаатар хотын айл өрхүүд сайжруулсан шахмал түлш хэрэглээд багагүй хугацаа өнгөрсөн ч хүйтний эрч хангалттай чангараагүй тул агаарын бохирдол багассан эсэхэд дүгнэлт өгөхөд эрт байв. Харин энэ сарын дунд үеэс буюу ойрын өдрүүдэд цас орж, хүйтний эрч эрс чангарсан. Ингэснээр гэр хорооллын айл өрхүүд галлагаагаа өмнөхөөсөө ч илүү нэмэгдүүлсэн. Тэгсэн ч утаа өнгөрсөн жилүүдийн хэмжээнд хүрээгүй юм. Өөрөөр хэлбэл, харьцангуй бага болсныг хүйтэрсэн эл өдрүүдэд харцгаалаа. Агаарын бохирдол буурсан эсэхийг шалгах бас нэгэн арга бол агаар дахь утаа, түүний найрлагыг хянаж хэмждэг багаж юм. Агаарын чанарын үзүүлэлтийг хянах 36 өндөрлөг цэгээс авсан мэдээгээр өнгөрсөн долоо хоногийн байдлаар РМ10 буюу том ширхэгт тоосонцорын хэмжээ өнгөрсөн жилийнхтэй ижил бол РМ2.5 буюу нарийн ширхэгт тоосонцор өнгөрсөн оныхоос 1.3 дахин бага илэрчээ. www.agaar.mn сайтад мэдээлснээр өнөөдөр /өчигдөр/-ийн 14.00 цагийн байдлаар хамгийн их бохирдолтой гэгддэг Баянхошуу орчимд агаарын үзүүлэлт 210 буюу бага бохирдолтой байсан бол Зуун айл, Нисэх, Толгойт, МҮОНРТ, Нэгдүгээр хороолол орчимд хэвийн буюу 50-100 гэсэн үзүүлэлттэй байлаа. Харин Амгалан, Мишээл экспо орчимд агаар бохирдолгүй байв. Агаарын чанарын индекс 0-50 байвал агаар цэвэр хүний эрүүл мэндэд ямар нэгэн сөрөг нөлөөгүй, 51-100 заасан тохиолдолд агаарын чанар шаардлага хангах боловч зарим бохирдуулах бодисын нөлөөлөлд хэт мэдрэг хүмүүс өртөж болзошгүй бол 500-аас давсан үед хүүхэд, ахмад настнуудыг гэрээсээ гарахгүй байх, хүнд ажил хийж болохгүй хэмээн ДЭМБ-аас тогтоожээ. Иймд дээрх үзүүлэлтээс харахад Улаанбаатар хотын агаарын чанар олон улсын байгууллагын тооцдог үзүүлэлтээс хэтрээгүй байна. Энэ үзүүлэлт өдрийн хэмжилт учраас илүү оргил цаг буюу өглөөнийхийг авч үзье. Энэ сарын 18-нд Улаанбаатар хотод -20 хэмийн хүйтэн байсан бөгөөд тухайн өдрийн 9.00 цагийн байдлаар ихэнх байршилд агаарын чанарын индекс 132-237 буюу бага бохирдолтой байв. Харин Баруун дөрвөн зам, Зуун айл орчимд агаарын бохирдол хэвийн, Ургах наран, Монгол газар, Мишээл экспо орчимд цэвэр буюу чанарын индекс 12-45 байжээ.
Тоон үзүүлэлтийн хувьд ийм байна. Бид саяхан бас нэгэн сайн мэдээг хүлээн авсан. Улаанбаатар хот хамгийн их бохирдолтой хотуудын жагсаалтын эхний аравт багтдаг байсан бол энэ удаад хойшилсон тухайгаа олон улсын сайтад мэдээлсэн. Нийслэлийн агаарын бохирдол зөвшөөрсөн хэмжээнээс хэтэрч, онцгой байдал зарлах түвшинд хүрч байсан цаг саяхан. Өвөл үзэгдэх орчин хязгаарлагдаж, утаа өмссөн хувцаст шингэж, хоолой аманд амтагдан төөрөх шахам явдаг байлаа. Бага насны хүүхдүүд, өндөр настнууд утаанаас үүдэлтэй ханиад томуу тусч, өвөлдөө эмнэлгийн хаалгыг хэдэнтээ татдаг байсан. Утаа нийслэлчүүдийн эрүүл мэнд, эдийн засаг, цаашлаад амь насанд занхалхийлж байсан юм, өнгөрсөн жилүүдэд. Тиймээс агаарын бохирдлыг бууруулахын тулд төр, засгаас маш олон хөтөлбөр, арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж, их хэмжээний хөрөнгө мөнгө зарцуулсан ч өнөөдрийн үр дүнд хүрч чадаагүй билээ.
                                                           Тооцоолол хол зөрсөнгүй
Засгийн газраас агаарын бохирдлыг бууруулах зорилгоор өнгөрсөн тавдугаар сарын 15-наас эхэлж Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрт ахуйн зориулалтаар хэрэглэх түүхий нүүрс оруулахыг хориглож, гэр хорооллын айл өрхүүдийг хэрэглэхгүй байх шийдвэрийг гаргасан. Ингэснээр түүхий нүүрсийг бүрэн халж, гэр хорооллын айл өрхүүд сайжруулсан шахмал түлшийг хэрэглэснээр Улаанбаатар хотын утаа, агаарын бохирдол 40-60 хувь буурна гэж Засгийн газар тооцоолсон. Дээрх шийдвэрийн хүрээнд “Эрдэнэс таван толгой” ХК-ийн дэргэд “Тавантолгой түлш” ХХК-ийг байгуулсан бөгөөд өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сард шинэ стандартын сайжруулсан шахмал түлшний үйлдвэрийг байгуулж, албан ёсоор ашиглалтад оруулсан юм. Ингэснээр гэр хорооллын айл өрхүүд тус үйлдвэрийн үйлдвэрлэсэн сайжруулсан шахмал түлшийг хэрэглэж, өнөөдрийн энэ үр дүнд хүрэв. Жилдээ 1.2 сая тонн түүхий нүүрс хэрэглэдэг байсан гэр хорооллынхон 600 мянган тонн сайжруулсан шахмал түлш хэрэглэх тооцоог гаргасан байдаг. Холбогдох албаныхан гэр хорооллын 200 гаруй мянган айл өрхийг сайжруулсан шахмал түлшээр хангахын тулд маш олон ажлыг шат дараатай хийж хэрэгжүүлсэн ч зарим нэг зүйлийг орхигдуулсан нь багагүй асуудал дагуулсан. Олон жил хэрэглэж дадсан түлшнээсээ татгалзаж, шинэ бүтээгдэхүүн хэрэглэж сурах нь хэн бүхэнд амар биш. Тиймээс эхэн үедээ галлагааны тухайд асуудал гарсан ч зааж, зөвлөх ажлыг эрчимжүүлснээр одоо жигдэрч эхлэв. Сайжруулсан шахмал түлш гэр хорооллынхныг ажилтай болголоо, яндангаа хөөлж байна гэж хошигнох нь бодит үнэн юм.

Үүссэн асуудлыг холбогдох байгууллагынхан анхааралдаа авч, шаардлагатай арга хэмжээг богино хугацаанд хэрэгжүүлж, нөхцөл байдлын талаар долоо хоног бүр мэдээлж байгаа. Тиймээс цаашид айл өрхүүд энэ асуудалд анхаарал хандуулж, аюулгүй байдлаа бүрэн хангаж, сайжруулсан шахмал түлшээ зөв хэрэглээд сурчихвал дахин ийм хүндрэл, бэрхшээл гарахгүй нь ойлгомжтой. Энэ бол цаг хугацааны асуудал. Сайжруулсан шахмал түлшний илч, шаталтын тухайд иргэд ам сайтай байдаг ч үнс их гардаг гэж шүүмжилдэг. Төр, засгаас эцсийн дүндээ бодит үр дүн гарах том шийдвэрийг зоригтой гаргаж, үүний дагуу шинэ түлш үйлдвэрлэж, хэрэглээнд нэвтрүүлсэн учраас эхний удаад алдаа оноотой байх ч түүнийг дараагийн жилүүдэд засч залруулан илүү боловсронгуй болгох нь зүй ёсных. Олон жил утаанд дарлуулсан нийслэлчүүд түүхий нүүрсийг хэрэглээнээсээ халж, шахмал түлшийг хэрэглэж эхэлсэн нь ийн нүдээ олжээ. Үүнийг бид нүдээрээ харж, иргэдийн сэтгэл хангалуун байгаа сэтгэгдлийг ч сонсч байна. Бодит байдал ийм байхад эсэргүү зүйл бичиж суух нь үнэнтэй эвлэрч чаддаггүй, хэн нэгний хийж бүтээснийг харлуулдаг муухай монгол зан юм даа.