Улс төр
Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Архангай, Өвөрхангай, Булган аймагт ажиллалаа
Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2020 оны 09 дүгээр сарын 10-12-ны өдрүүдэд Архангай, Өвөрхангай, Булган аймагт албан томилолттой ажиллалаа.
Томилолтын бүрэлдэхүүнд БСШУС-ын байнгын хорооны дарга Ж.Мөнхбат, УИХ-ын гишүүн Ё.Баатарбилэг, С.Батболд, Ц.Мөнх-Оргил, Б.Чойжилсүрэн, Г.Тэмүүлэн, Ц.Анандбазар, Ж.Бат-Эрдэнэ, БОАЖ-ын сайд Д.Сарангэрэл, Соёлын сайд С.Чулуун, БХ-ын сайд Г.Сайханбаяр болон бусад албаны хүмүүс багтаж ажиллав.
Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт “Үндэсний үнэт зүйл, уламжлалт өв соёлоо дээдэлж, иргэдийг соён гэгээрүүлж, соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэн, дэлхийн нүүдлийн соёл иргэншлийн төв болно” хэмээн тусгаж, хөтөлбөрийн 2.6.1.9-д “Төв Азийн түүх, соёлын голомт” судалгаа, сурталчилгаа, хамгаалалтын цогцолборыг Орхон-Тамир, Хануй-Хүнүйгийн дурсгалуудыг түшиглэн байгуулна гэсэн зорилт дэвшүүлжээ.
Зорилтыг хэрэгжүүлэх хүрээнд салбар хоорондын уялдааг хангаж, богино хугацаанд үр дүн харуулах оновчтой төлөвлөгөөг боловсруулан гаргах учиртай. Иймд УИХ-ын БСШУС-ын байнгын хорооны танилцуулсан зураглалын дагуу Архангай, Өвөрхангай, Булган аймаг дахь Орхон-Тамир, Хануй-Хүнүй, Туул голын сав газар дагуух Монголын төрт улсуудын нийслэлийн туурь, хэрэм, Хүннүгийн үеийн хаад, язгууртны булш, хиргисүүр, Буган хөшөө, тахилын онгон зэрэг үнэлж баршгүй соёлын биет өвтэй Монгол Улсын Ерөнхий сайд ажлын хэсгийн гишүүдийн хамт газар дээр нь биечлэн танилцаж, судалгаа, малтлага хийж буй эрдэмтэн судлаачидтай уулзаж, тэдний саналыг сонсож, мэдээлэл солилцов.
Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хэлэхдээ, Сүүлийн 30-аад жил түүх, соёл, урлагийн хөгжлийг дэмжих бодлого орхигдсныг Монгол Улсын Засгийн газраас сэргээх бодлого баримталж байна. Татан буугдаад байсан Соёлын яамыг дахин сэргээж, шинээр эмхлэн байгууллаа. “Чингис хаан” хаад, язгууртны музей, Байгалийн түүхийн музей зэргийг шинээр барьж, бусад түүхэн газар нутагт баригдаж байгаа цогцолборуудын барилга угсралтын ажлыг эрчимжүүлэх, Үндэсний археологи, палеонтологи, угсаатны зүйн музей, лабораторийг байгуулахаар зорьж байна. Тиймээс Монголын эзэнт гүрнүүдийн түүх соёлын дурсгал олдвор ихтэй бүс нутагт биечлэн ажиллахаар шийдвэрлэсэн.
Үнэлж баршгүй үнэт өв, түүний илрүүлэлт, хадгалалт, хамгаалалтад анхаарч, дэлхийд сурталчлан таниулах, түүхийн олдворуудад тулгуурласан бүс нутгийн аялал жуулчлалын шинэ бүтээгдэхүүн үйлчилгээ бий болгох чиглэлээр дорвитой арга хэмжээ авах цаг нь болсон. Тиймээс Засгийн газрын тэргүүний хувьд УИХ-тай хамтран өргөн бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг гарган төвийн бүсэд ажиллаж байна. Эрдэмтэн судлаачид, түүхч, археологичид, бусад улсын эрдэмтэд хамтарсан экспедицүүд холбогдох газруудад урт богино хугацаанд үр дүнтэй ажиллаж байна. Тэдний судалгааны дүн өнөөдрийн байдлаар Монгол улсын тулгар төрийн түүхийг даруй 1500 гаруй жилээр урагшлуулж, Монголчууд биднийг төрт ёсны агуу түүхэн уламжлалттай дэлхийн дайдыг захирч байсан их гүрний залгамжлал ард түмэн болохыг нотолсоор байгаа нь гайхалтай. Үүний зэрэгцээ соёлын өвийн эсрэг гэмт хэрэг, зөрчилтэй хатуу тэмцэх болно. Хууль эрхзүйн орчныг сайжруулах чиглэлд анхаарна. Соёлын өвийг тонон дээрэмдэгчид, булш хэрэгсүүр ухагчид хохирогч байхгүй хэмээн хариуцлагаас мултарч байгаа нь байж боломгүй үзэгдэл. Соёлын өвийн гэмт хэргийн хорхирогч нь Монголын ард түмэн юм.
Албан томилолтын тайланг Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулж, авах арга хэмжээний төлөвлөгөөг нарийвчлан гаргаж, холбогдох санхүүжилт, төсвийн зардлыг ирэх оны Улсын төсөвт тусгах талаар анхаарч ажиллана гэдгээ орон нутагт ажиллах үестээ хэлж байв.
Томилолтын бүрэлдэхүүн доор дурдагдсан 17 түүхийн дурсгалт газраар зочилж, эрдэмтэн судлаач, шинжлэх ухааны ажилтнууд, археологчдынхоо малтлагын явцын мэдээлэл, судалгааны дүнтэй танилцаж, их хаадын эзэнт гүрнүүдийн түүхийн жимээр нийт 1500 гаруй км замыг туулсан байна гэж Засгийн газрын Хэвлэл мэдээлэлтэй харилцах хэлтсээс мэдээллээ.
Өвөрхангай аймагт;
– Харинхорин сум дахь Түрэгийн Билгэ хаан, Күльтегин жанжны тахилын онгон цогцолбор,
– Эрдэнэзуу хийд,
– Хархорум хотын туурь,
– Хархорум музей,
Архангай аймагт;
– Хотонт сумын нутаг дахь Уйгурын хаант улсын нийслэл Хар балгас хотын туурь,
– Монголын эзэнт гүрний үеийн /Өгэдэй хааны ”Гэгэ-чаган орд”/ хэмээх Дойтын балгас,
– Эрнэбулган сум дахь XVIII-XX зууны үеийн Халхын шашны томоохон төвүүдийн нэг Заяын хүрээ, угсаатны зүйн музей,
– Их тамир сум дахь Монгол, Түрэг, Уйгур, Түвд, Манж, Хятад зэрэг 150 гаруй хадны бичээс бүхий Тайхар чулуу,
– Хүрэл зэвсгийн үеийн оршуулга, тахилга, Цацын эрэг, хөрөөгийн үзүүрийн хадны зураг,
– Өндөр-Улаан сумын Жаргалантын ам дахь Хүрэл зэвсгийн үеийн буган хөшөө, хиргисүүрийн цогцолбор дурсгал,
– ГОЛ МОД-2 Хүннүгийн язгууртны булш, оршуулгын цогцолбор дурсгал,
– Өгийнуур сум дахь Хүннүгийн үеийн дугуй дараастай оршуулгын дурсгал,
– Хүннүгийн хаан Шаньюгийн тахилын газар болох Талын гурван хэрэм,
– Өлзийт сум дахь Хүннүгийн хаан Шаньюйн зуны ордон ЛУУТ ХОТ,
Булган аймагт;
– Дашинчилэн сум дахь Кидан болон XVII зууны үеийн барилга, сүм хийдийн цогцолбор дурсгал Хар бухын балгас,
– Киданы үеийн хэрэмт хот Чинтолгойн балгас,
– Цогт хунтайжийн ордны туурь Цогтын цагаан байшин,
Түрэгийн Билгэ хаан, Күльтегин жанжины тахилын онгон цогцолбор
Түрэгийн Билгэ хаан, Күльтегин жанжны тахилын онгон цогцолбор, Түрэгийн хоёрдугаар хаант улсын хаан,түүний дүү нарт зориулж байгулсан тахилын цогцолбор газарт Монгол Туркийн хамтарсан экспедиц ажиллаж Орхон музейг байгуулсан байдаг.
VI зууны үед түүхийн тавцанд товойн гарч төр улсаа байгуулсан түрэгүүд нь анх Алтайн баруун биеэс мандан тодорч улмаар зүүншилсээр хөгжил цэцэглэлтийнхээ оргил үед Монголын төв нутаг Хангайн уулс, Орхон голын хөндийд төвлөн сууж байсныг түүхэн сурвалж нотолдог. 716-734 онд Дорнод Түрэгийн хаант улсын төрийг барьж байсан Могилян буюу Билгэ хаан, түүний дүү цэрэг дайны нэрт зүтгэлтэн Күльтегин нарын дурсгалд зориулан цогцлоосон.
Эдгээрийг байгуулахад нутгийн урчуудаас гадна нангиад зураач урчуудын туёлалцаа орсон хэдий ч энэ нь түрэгийн угсаа сурвалжит язгууртны тахил шүтээний цогцолбор байгуулах уламжлалт загварыг баримтлан хийсэн хамгийн тод томруун дурсгалууд болно. Билгэ хааны тахилын онгоныг 734-735 оны үед байгулсан ба Хятадын эзэн хаанаас тусгай элч томилон хүндэтгэл илэрхийлэхийн сацуу зураач урчууд илгээж онгоныг цогцлон багйуулахад хүчин хавсарчээ. Тус цогцолбор газраас Хааны алтан титэм олдсон байна.
Эрдэнэзуу хийд
Монголын хамгийн эртний Бурханы шашны хийд. 1580 онд Абатай сайн хан, дүү Түмэнхэн ноёны хамт III Далай ламтай уулзаж өөрийн нутагт сүм хийд байгуулахаа амласанд, Далай лам Хархорум хотын нэгэн хуучин сүмийг сэргээхийг зөвлөсёний дагуу 1585 онд эртний Тахай балгас дахь сүмийг сэргээн босгож дуусгасан одоогийн Эрдэнэзуу хийдийн гол зуу сүм гэж Өндөр гэгээний намтар хэмээх гар бичмэлд бичжээ. Энэхүү хийдийг босгоход Хархорум хотын туурийн чулууг ашигласан байдаг аж.
1586-1674 онд гурван зуу сүмийн чуулбар ба Ригсүм гомбын сүмүүдийг барьжээ. Эрдэнэзуугийн III ширээт лам Лувсан-Одсэр хуучин Тахай болгосын хэрмийн нурангийн 4 өнцөгт нэг нэг сурварга босгосон нь одоогийн хэрмэн хашааны эх суурь болжээ. Тус хийд 1680-аад оны үед дайны хөлд үрэгдсэн бөгөөд XVIII зууны эхнээс сэргээн босгож эхэлжээ. Ийнхүү 1872 он гэхэд дотор байсан 62 сүмийг бүрэн сэргээн босгосон байна.
Хархорум хотын туурь
Өвөрхангай аймгйин Хархорин сумын төвд Өдгөөн Эрдэнэзуу хийдийн ард талд Монголын эзэнт гүрний нийслэл Хархорум хотын туурийг Монгол- Германы хамтарсан “Хархорум” шинжилгээний анги 1999 оноос археологийн талаар шинжлэн судалж байгаа билээ. Нийт 1,5кмкв талбайг эзэлж байна. 20 гаруй жилийн судалгаа хийгдсэн Хархорум хотын туурийг одоо бүрэн малтаж гарган аялал жуулчлалын бренд бүтээгдэхүүн болгох нь зүйтэй гэж судлаачид үзэж байна. 1220/1235-1260 онд Монголчуудын дэлхийн эзэнт гүрний нийслэл нь Хархорум байв. Их Монгол улсын нийслэл хотын хувьд Хархорум ертөнцийн эзэнт гүрний янз янзын үндэстэн ба олон соёлын уулзвар цэг, дундад зууны үеийн Төв ази дахь угсаатан, соёл, шашны олон талт байдлын хосгүй төвлөрөл болсон газар байжээ.
Хятад дахь Юань гүрэн мөхсөний дараа Хархорум 1368/1370 онд “Умард Юань”-улсын нийслэл хот болжээ. 1388 онд Мин улсын түрэмгий цэрэг Хархорумыг эвдлэн сүйтгэсэн боловч XVI зуун хүртэл хотын хэсгүүд оршин тогтносоор иржээ. 1580-аад он гэхэд хотын амьдрал бүрмөсөн зогссон байна. Улмаар 1585/1586 онд Абтай сайн хан орхигдсон Хархорум хотын өмнөд хэсэгт өдгөөгийн Эрдэнэзууг байгуулахдаа эртний нийслэлийн нуранги үлдэгдэлийн үлэмжхэн хэсгийг хийдийн барилга байгууламжид дахин ашигласан болох нь археологийн судалгаагаар нотлогддог. Хархорум хотын туурийн малтлагын ажил 2000-2006 онд Өгэдэй хааны үндэслэн байгуулсан 64 баганат их харш хэмээн үзэж байсан газар хийгээд хотын төв хоёр их гудамжны уулзвар дахь худалдаачид, гар урчуудын хороололд төвлөрөн явагдсан байна. Малтлагаар 1237-1238 онд Өгэдэй хааны дэлдүүлсэн Хархорум хэмээх араб бичээстэй мөнгөн зоос, 1371 онд Хархорумд хаан ор суусан Билэгт буюу Аюуширидара хааны Сангийн явдлын яамны эрхэлсэн түшмэлийн тамга зэрэг сонирхолтой олдворууд илэрсэн аж.
Хар балгас хотын туурь
Архангай аймгийн Хотонт сумын төвөөс хойш 10км т оршдог. Өнөөгийн байдлаар Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээс илэрсэн хамгийн том хотын туурь бөгөөд Уйгурын хаант Улсын нийслэл. МЭ ний 751 онд Уйгурын Моюнчур хаан анх Орхон, Жирмантай хоёр голын бэлчирт цогцлон байгуулжээ. Хар балгас нь 32кмкв талбай эзэлсэн асар том хот байсан нь нотлогддог. МЭ ний 840 рны үед хот Енисейн Хиргис аймгийн довтолшоонд өртөж мөхсөн аж. Хар балгасын энэхүү дурсгалт газарт 2009 оноос Монгол Германы Орхон экспедиц тогтмол малтлага хийж дундад эртний өвөрмөц зохион байгуулалтыг илрүүлэн судалж байна. Цайзат хэрмийн зүүн урд булан дахь барилгын чуулбар нь голдоо задгай хүрээтэй, түүний гол төв хэсэгт гүний худагтай байсныг 2018 онд олж илрүүлжээ.
Худгийг мод чулуугаар доторлосон бөгөөд доод хэсгийн бүтэц зохион байгуулалт илүү сайн хадгалагдаж үлдсэн байна. Худдгийн гүн 12 метр гүн бөгөөд ёроолдоо өнөөг хүртэл устайгаа байсан нь гайхалтай. Хждгийн ёроолоос алтадсан төмөр цоож, дууны хөг нь алдагдаагүй том хүрэл хонх, гантиг чулуун арслангийн хугархай, ургамлын дүрсээр хээлсэн чий будагтай модон шонгийн хугархай, бүтэн ваар сав зэрэг түүхийн гэрч хосгүй үнэт олдюорууд олноор гарчээ. Иймд малтлагын ажлыг үргэлжүүлж, хотын туурийг бүхлээр нь нэгдсэн зохион байгуулалтаар илрүүлэн гаргаж, технологийн шийдлээр олон нийтэд үзүүлж, аялал жуулчлалын бренд бүтээгдэхүүн болгох бүрэн боломжтой гэж археологичид үздэг аж.
Дойтын балгас
Архангай аймгийн Хотонт сумын нутагт, Хар балгасаас 35 км ийн зайд оршдог.Монголын эзэнт гүрний үеийн хааны ордны туурь юм. Дотйн толгой даь энэхүү хотын туурийг Монгол Японы археологичид Өгэдэй хааны Гэгэ чаган орд мөн хэмээн тодорхойлжээ. Орчны байгалийн байдал, барилга байшингийн зохион байгуулалт альч талаас нь үзсэн хааны ордон байсан гэж хэлэх үндэстэй. Түүхийн зарим сурвалж ч тэмдэглэгдсэн нь нотолгоо болдог аж. Юань Улсын судрын Тайзугийн бүлэгт Өгэдэй есдүгээр он улаан тахиа жилийн зун Цэцэг цагаан нуурт авлажээ хэмээгээд уг ордон нь Хархорумаас умар зүг 70 аад ли зайтай байрладаг гэжээ.
Мөн Рашид Аддин Өгэдэй хаан Хархорумаас нэг өдрийн газарт ордон бариулахаар ислам мужаануудыг сонгон авчээ. Өгэдэй хаан хавар бүр Гэгээн цагаан ордны орчим харцгаар ан хийдэг байв. Хэмээн өгүүлжээ. Энэ нь дээрхи сурвалжийн мэдээтэй таарч буйн дээр туурийн барилга бйашингийн зохион байгуулалт, хэрэглэгдэхүүн ньХархорум хотын туурь, Өгэдэй хааны бусад ордны үлдэгдлээс олддог зүйлтэй адил болох нь тодорхой болоод байгаа аж. Археологич Х.Пэрлээ уг балгасыг шинжлэн 13 14 зццны үед холбогдуулан үзжээ. 1996 онд ЮНЕСКО ийн эртний Хархорум хотын туурийг хадгалан хамгаалах нь төслийн хүрээнд Монгол, Японы археологичид ордны бүтэц зохион байгуулалтыг харуулсан өндөр нарийвчлалтай дэвсгэр зураг үйлдсэн байна.
Заяын хүрээ, Угсаатны зүйн музей
Архангай аймгийн төв Эрдэнэбулган сум дахь Булган хайрханы өвөрт байрлах Заяын хүрээ нь 18 19 дүгээр зууны үеийн Халхын шашны томоохон төвүүдийн нэг юм.Батмөнх даян хааны угсааны Түмэнхэн сайн ноёны хоёрдугаар хүү Бэгтэсжав 1631 онд Тамирын голын хойд биед Булган уулын өвөр, Чонотын хөндийд Агва дуган, сүм байгуулснаар Халхын Зая гэгээний хүрээний үндэс суурь тавигджээ. 1679 1930 оны хооронд Зая бандида хутагтын зургаан дүрийн үйлс бүтээлээр өргөжин хөгжиж Халын томоохон хүрээ хийдийн нэг болжээ. Заяын дээд хүрээнд 6 аймгийн бүгд 26 сүм дуган гэж нэрлэн тоолох боловч жижиг барилга, лам нарын сууц байшин олон байв. Заяын хүрээний Лавринг 17 рзууны эцсээр буюу 1696 онд Зая бандида хутагт Лувсанпэрэнлэй байгуулжээ. Хоёр давхар тус Лаврин сүмийг Шүтээний гурван сүм гэдэг.
1802 онд дөрөвдүгээр Зая бандида хутагт Лувсанжигмэддорж Сэмчун Бага ордныг байгуулжээ. Тус ордонг анх асар дээвэр бүхий гурван давхартай байгуулсан ба доод хоёр давхрыг туйпуугаар төвд хэлбэртэй барьсан байна. Дээд давхар нь модон хийцтэй, асар дээвэртэй жижиг өрөөтэй байжээ.
Хүннүгийн язгууртны булш, оршуулгын цогцолбор дурсгал- ГОЛ МОД 2
Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын нутаг дахь Хүннүгийн язгууртны булш, оршуулгын цогцолбор дурсгалт газар Гол мод 2-ыг анх 2001 онд археологич доктор, профессор Д.Эрдэнэбаатар илрүүлжээ. 2002-2005 онд дурсгалт газрын дэвсгэр зургийг гаргаж, язгууртны нэгдүгээр булшны 29 дагуул булшийг малтан судалжээ. 2006-2009 онд язгууртны нэгдүгээр булшны үүдэвч болон чулуун өрлөгийн өнгөн хөрсийг хуулж цэвэрлэсэн байна.
2010 онд уг язгууртны булшны 30 дугаар дагуул булшийг малтан судалж Ромын шилэн аяга илрүүлжээ. 2017 онд 189 дүгээр булшны малтлага судалгааны ажлыг эхлүүлэн , 2018, 2019 онд БНХАУ-ын Хенан мужийн Археологийн хүрээлэн, Лоян хотын археологийн хүрээлэнтэй хамтын малтлага үргэлжүүлэн хийжээ. Гол мод 2 дурсгалт газраас олон үнэт олдворууд гарсны дотор эвэртэй, нохой биетэй хос алтан луу гарсан нь түүхийн сурвалж дахь хэд хэдэн таамгийн тайлал болж чадсан хосгүй үнэт олдвор юм.
Монгол орны хамгийн олон буган хөшөөт цогцолбор, хүрэл зэвсгийн үеийн тахилгын газар
Архангай аймгийн Өгийнуур сумын Жарагалантын ам дахь хамгийн олон буган хөшөөт хүрэл зэвсгийн үеийн тахилын цогцолбор дурсгал түүхийн он тооллыг 1500 гаруй жилээр урагшуулж байна. Археологич, түүх судлаач, эрдэмтэд буган хөшөөд, тахилгын газрын олдворын эд өлгийн зүйлсийн шинжилгээний дүн Хүннү гүрнээс 2000-аад жилийн тэртээ он цагт хамаарагдахыг тогтоосон байна. Энэ нь Монголчуудын түүхийг улам батжуулж баяжуулах гэрэлт ирээдүйг харуулж байгаа аж.
Хангайн нуруунаас эх авсан Хануйн голын сав нутагт нүсэр том байгууламж бүхий Уртын булгийн хиргисүүр, түүний орчимд хэдэн зуугаар тоологдох тахил, тайлгын байгууламж, 30 гаруй буган хөшөө бүхий Жаргалантын амны цогцолбор дурсгал зэрэгцэн оршдог юм. Эдгээр нь хэмжээний хувьд асар том бүтэц зохион байгууулалтын хувьд өвөрмөц дурсгал төдийгүй Монгол нутагт олж илрүүлээд буй энэ төрлийн дурсгалуудын сонгодог төлөөлөл юм.
Жаргалантын амны цогцолбор дурсгалыг 1960- аад оноос судалж эхэлсэн бөгөөд сүүлийн үеийн судалгаагаар хоёр өөр цаг үед холбогдох хоёр төрлийн нийт 660 гаруй тахилгын байгууламж, олон тооны дагуул бүхий хиргисүүр, 30 гаруй буган хөшөө байгаа нь тогтоогджээ. Буган хөшөөдийн дотроос гуравдугаар хөшөө нь 389 см өндөр 68 бугыг загварчлан чадварлаг багтаан дүрсэлснээрээ хамгийн олон буга дурсэлсэн, хамгийн том буган хөшөө болж байна. Энэхүү тахилгын байгууламжийг эрт, хожуу үе хэмээн хуваасан бөгөөд эрт үе нь “Хиргисүүр ба буган хөшөөний соёл”-ыг тээгчид /НТӨ XI-IX зуун/, хожуу үе нь “Дөрвөлжин булшны соёл”-т эртний ард түмэн /НТӨ VIII-VII зуун/ бүтээсэн хэмээн үзсэн байна. 2009 оноос “Монголын соёлын биет өвийг хамгаалах” нийгэмлэгийн санаачлагаар АНУ-ын ЭСЯ-ны Соёлын өвийг хамгаалах хөтөлбөрйин санхүүжилтээр “Хануйн хөндий” төслийг хэрэгжүүлж, дурсгалын дэвсгэр зураг болон хөшөөдийн хэв хуулгийг авах ажлыг гүйцэтгэснээс гадна түрэгийн үеийн тахилгын онгонд ашигласан, унасан, хугарсан буган хөшөөдийг сэргээн босгожээ. Цогцолбор газрын тахилгын хэсэгт 2000 гаруй адуугаар тахилга өргөсөн нь малтлагаар илэрсэн байна.
Мөн хоёр өөр цаг үед хамаарагдах тус дурсгалт газрын түүхээс үзэхэд чоно, буга шүтээнт хоёр ард түмэн энэ газарт нэгдсэн байж болох таамаг төрүүлж байгаа аж. Мөн Хүннү гүрнээс өмнөх цаг хугацаанд энэ газарт амьдарч байсан ард түмэн морь малыг гаршуулан хэрэглэдэг байсан нь тогтоогдсон байна. Одоогоор дэлхий дээр олдоод буй нийт буган хөшөөний 90 хувь нь Монгол нутгаас олдсон бол Монгол дахь нийт хөшөөний 80 гаруй хувь нь Орхон-Тамир, Хануй-Хүнүйн бэлчир Архангай аймгийн нутаг дэвсгэрт олдоод байгаа аж.
ЛУУТ ХОТ
Архангай аймгийн Өлзийт сумын нутагт Орхон голын хойд биед, Харганатын хөндий гэх газар хуучин тариан талбайн дунд эртний нэгэн хотын туурь байсныг 2017 онд Улаанбаатарын их сургуулийн Археологийн тэнхимийн багш Т.Идэрхангай агаарын зургийн хайгуулаар анх нээн илрүүлсэн байна. Ингээд 2018, 2019, 2020 онд тус газарт археологийн тандалт судалгааг явуулж “Тэнгэрийн хүү Шаньюй” гэсэн бичиг бүхий барилгын нүүр ваарыг түүврээр илрүүлэн олж баримтжуулалтын ажлыг гүйцэтгэсэн байна.
2020 оны зун анхны малтлага судалгааг явуулж Хүннүгийн хааны зуны орд тэр дундаа, түүхэн эх сурвалжид нэр гардаг Лунчен буюу Луут хот мөн болох талаар анхны таамгийг дэвшүүлээд байна.
Энэхүү хотын туурь нь 550х550 метр хэмжээтэй давхар хэрэмтэй, хэрэмний төв хэсэгт 250х210 метр хэмжээтэй саравчит хашаатай, саравчит хашааны төв хэсэгт хоёр том ордны суурь, мөн урд талын саравчит хашааны баруун урд хэсэгт нэг том ордны суурьтай ажээ. Түүнчлэн саравчит хашааны хойд, зүүн урд болон баруун талд илэрхий мэдэгдэх хаалгатай бөгөөд хаалга тус бүрээс төв хэсэгт орших хоёр ордон руу холбосон замтай аж. Маш сонирхолтой нь тус ордны баруун урд хэсэгт, түүний 4/1-т хүний гараар бүтээсэн усан сантай байгаа нь зориуд төлөвлөж байгуулсан тансаг ордон байсныг гэрчилнэ.
Монгол эрдэмтэн, археологичид бие даан өөрийн хөрөнгөөр түүхийн хосгүй үнэт олдвор олсны нэг том тохиолдол нь энэхүү Луут хотыг нээн илрүүлсэн явдал болж байна. Цаашид хотын туурийг нэн тэргүүнд улсын хамгаалалтад авч хашаалж, бүрэн малтаж, аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн болгож, хотын эх загварын үзүүлэнг жижигрүүлсэн хэлбэрээр хийх, жуулчдад хотын туурийг бүхэлд нь дээрээс нь харж болох шилэн хорготой болгох зэргээр иж бүрэн судалгааны ажлыг Монгол Улсын Шинжлэх ухааны салбарынхантайгаа бие даан хийх хүсэлтэй байгаагаа судлаачид хэлж байв.
Улс төр
Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Ногоон хөгжлийг эрчимжүүлэхэд үндэсний зөвшилцөл нэн чухал
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор гурав дахь жилдээ зохион байгуулж буй “Монгол Улс-Ногоон хөгжлийг санхүүжүүлэх нь” сэдэвт форум Төрийн ордонд эхэллээ.
Форумаар хөдөө аж ахуйн салбарын ногоон шилжилт, эрчим хүчний хэмнэлттэй амины орон сууцны санхүүжилт болон ногоон санхүүжилтийн урсгалыг нэмэгдүүлэх зэргийг хэлэлцэнэ.
Ногоон санхүүжилт нь байгальд ээлтэй, эрчим хүчний хэмнэлттэй төсөл, үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх замаар хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах, байгалийн нөөцийг үр дүнтэй ашиглахад чиглэсэн санхүүгийн механизм юм.
Дэлхий дахинд уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх чиглэлээр гаргаж буй санхүүжилт жил бүр нэмэгдэж, 2023 оны байдлаар 1.3 их наяд ам.долларт хүрээд байна.
Манай улсын хувьд 2030 он гэхэд хүлэмжийн хийн ялгарлыг 22.7 хувиар бууруулж, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, амьдралын чанар, хүний хөгжлийг сайжруулах, чанартай боловсрол, сайн засаглал бий болгох замаар ногоон, хүртээмжтэй нийгмийн хөгжилд хүрэх Парисын хэлэлцээрийг хэрэгжүүлэх зорилт тавьсан.
Үүнд нийт 11.5 тэрбум ам.долларын санхүүжилт шаардлагатай бөгөөд үүний 6.3 тэрбумыг уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах, 5.2 тэрбумыг дасан зохицох арга хэмжээнд зарцуулна.
Энэ хүрээнд улсын төсвөөс гадна олон улс, хөрөнгө оруулалтын сан, хөтөлбөр, хувийн хэвшилтэй хамтран ажиллаж байна. Дотоодын банк бус санхүүгийн байгууллага болон арилжааны банкууд гэхэд л 2030 он гэхэд нийт зээлийн 5-10 хувийг ногоон зээл хэлбэрээр олгодог болохыг зорьж байгаа юм.
Форумыг Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, Монголын тогтвортой санхүүжилтийн холбоо, Хаан банк, НҮБ, түүний системийн болон төрөлжсөн байгууллагууд хамтран зохион байгуулж байна.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх форумыг нээж хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.
МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:
Эрхэм хүндэт зочид төлөөлөгчид өө,
Эрхэмсэг хатагтай, ноёд оо,
Гурав дахь жилдээ зохион байгуулагдаж буй “Ногоон санхүүжилтийн форум”-д оролцож буй байгаль орчин, ногоон хөгжлийн манлайлагч Та бүхэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлж, энэ сайхан өдрийн мэндийг өргөн дэвшүүлье.
Энэ удаагийн форумыг “Монгол Улс-Ногоон хөгжлийг санхүүжүүлэх нь” сэдвээр зохион байгуулж байгаа бөгөөд хамтран ажиллаж буй төр, хувийн хэвшил, олон улсын байгууллагууд, түүн дотроо Монголын тогтвортой санхүүжилтийн холбоо, Хаан банк, НҮБ, түүний системийн болон төрөлжсөн байгууллагуудын хамт олонд талархал илэрхийлье.
Азербайжан Улсын Баку хотод болсон НҮБ-ын уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг 29 дүгээр дээд түвшний уулзалтад дэлхийн удирдагчид оролцож, байгаль орчин, ногоон хөгжлийн санхүүжилтийн талаарх байр сууриа илэрхийлж, ногоон хөгжлийн бодлого, зорилт, үйл ажиллагаа, үр дүнгийн талаар танилцууллаа.
Уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхэд төсөв, хөрөнгө, санхүүжилтээ хэрхэн нэмэгдүүлэхэд голлон анхаарсан дээрх уулзалтын дараа болж буй өнөөдрийн форумаар Монгол Улс ногоон хөгжлийн санхүүжилтээ хэрхэн нэмэгдүүлэх талаар хэлэлцэхээр Та бид хуран цуглаад байна.
Дээд түвшний уулзалтын үеэр НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш, 2024 он бол 1850 оноос хойш дэлхийн түүхэн дэх хамгийн халуун өдөр, хамгийн халуун сар, хамгийн халуун жил болон тэмдэглэгдэхээр байгааг дурдаж, уур амьсгалын өөрчлөлт нь хүн төрөлхтнийг урьд өмнөхөөс илүү цочроож, айдаст автуулж байгааг онцлон тэмдэглэсэн.
Хэрвээ хүн төрөлхтөн эх дэлхийгээ хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлт, газрын доройтол, биологийн олон янз байдлын хомсдолтой цаг алдалгүй эрс шийдэмгий тэмцэхгүй бол эх дэлхий цаашид та бидэнгүйгээр оршин тогтнох өөрийн замаа сонгох болно.
Эх байгальтайгаа зүй зохистой зэрэгцэн орших нь хүн төрөлхтний оршин тогтнохуйн үндэс болохыг бид хэзээ ч мартаж болохгүй.
Тиймээс эх байгалийг эрхшээх бус энэрэн хүндэтгэх нэгэн зорилго дор хамтын ирээдүйн төлөө нэгдэж, улс орон бүр илүү бодит үр дүнд хүрэхийн тулд төр, хувийн хэвшил, иргэний нийгэм зэрэг нийгмийн бүх бүлгийг хамарсан үндэсний зөвшилцөл, нэгдмэл бодлого, харилцан ойлголцлыг бэхжүүлэх шаардлагатай байна.
Ялангуяа, хөгжиж буй болон уур амьсгалын өөрчлөлтөд өртөмтгий эмзэг улс орнуудын хувьд өрийн хэмжээ өндөр, дотоод төсөв, санхүүгийн нөөц боломж бага байгаагаас эдгээр улс орон Парисын хэлэлцээрээр хүлээсэн үүрэг, амлалтаа амжилттай биелүүлэхэд санхүүжилтийн эрсдэлтэй нүүр тулж байгааг Та бүхэн мэднэ.
Тийм учраас НҮБ-ын 29 дүгээр бага хурлаар дэлхийн удирдагчид хөгжилтэй орнуудаас бага, дунд орлоготой хөгжиж буй орнууд руу чиглэсэн уур амьсгалын санхүүжилтийн хэмжээгээ жил бүр 100 тэрбум ам.доллар байсныг 2035 он хүртэл жил бүр 300 тэрбум ам.доллар болгон гурав дахин нэмэгдүүлэхээр тохиролцоод байна.
Монгол Улс дээрх бага хурлын үеэр “Ирээдүйн төлөөх тогтвортой бэлчээр, газрын асуудлаарх олон улсын эвсэл” байгуулах санаачилгыг дэлхий улс орнуудад гаргасныг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна.
Энэ санаачилга дэмжигдэн батлагдвал уламжлалт бэлчээрийн аж ахуйтай дэлхийн 100 гаруй улс орон руу чиглэсэн хөрөнгө оруулалт, санхүүжилт нэмэгдэж, 500 орчим сая хүний эрүүл мэнд, аж амьдралыг хамгаалан сайжруулахад бодит дэмжлэг болно.
Эрхэм зочид, төлөөлөгчид өө,
Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай Монгол орон уур амьсгалын өөрчлөлтөд ихээр өртөж байгаа улсуудын нэг билээ.
Өнгөрсөн өвөл, хаврын зудын нөхцөл байдлаас шалтгаалж мал сүргийн 10 гаруй хувь буюу 8.1 сая мал хорогдож, мал аж ахуйгаар амьдралаа залгуулж ирсэн монголчууд бидэнд хүндээр туслаа.
Тиймээс уур амьсгалын өөрчлөлттэй үр дүнтэй тэмцэх, олон улсын өмнө хүлээсэн үүрэг, амлалтаа биелүүлэхэд онцгой анхаарч, шийдэмгий арга хэмжээ авч, нийгмийн бүх бүлэг илүү нягт хамтран ажиллахыг цаг үе биднээс шаардах боллоо.
Монгол Улс хүлэмжийн хийн ялгарлыг 2030 он гэхэд 22.7 хувиар бууруулах, 2050 он гэхэд хүлэмжийн хийн ялгаралт ба шингээлтийн зөрүүг тэглэх бодлого, зорилт, үүрэг, амлалтыг олон улсын өмнө хүлээсэн.
Дээрх үүрэг, амлалтаа бүрэн хэрэгжүүлэхэд манай улсад ойролцоогоор ДНБ-ий 50 гаруй хувьтай тэнцэх хэмжээний санхүүжилт шаардлагатай гэсэн мэргэжлийн үнэлгээ байдаг.
Иймээс байгаль орчин, ногоон хөгжлийн санхүүжилтээ нэмэгдүүлэхэд хууль эрх зүй, бизнесийн орчны цогц шинэчлэлээ улам эрчимжүүлэх шаардлагатай байна.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч “Тэрбум мод”, “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал”, “Цагаан алт” зэрэг үндэсний хөдөлгөөн санаачлан, улс орон даяар хэрэгжүүлж, байгаль орчин, хөдөө аж ахуй, ногоон хөгжлийн чиглэлээр олон улсын хамтын ажиллагаа, санхүү, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхийг зорьж байна.
Энэ хүрээнд ирэх оны зургаадугаар сард “Илүү сайхан ирээдүйн төлөөх Бан Ги-Мүн” сан болон АНУ-ын Стэнфордын их сургуультай хамтран Ерөнхийлөгчийн ивээл дор “Тэрбум, тэрбум мод – Уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх нь” уриан дор “Алтай дамнасан тогтвортой байдлын яриа хэлэлцээ” олон улсын чуулга уулзалтыг эх орондоо зохион байгуулж, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэн, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхээр зорьж байна.
Мөн Ерөнхийлөгчийн санаачилга, дэмжлэгтэйгээр байгаль хамгааллын салбарт санхүүжилтийн тогтвортой эх үүсвэр бий болгох зорилгоор “Өнө мөнхийн Монгол” байгаль хамгааллын байнгын санхүүжилтийн тогтолцоог бүрдүүлж, “Монголын байгалийн өв сан” итгэлцлийн сан байгуулан, олон улсын хөрөнгө оруулагчдаас нийт 70 гаруй сая ам.долларын буцалтгүй тусламж төвлөрүүлээд байна.
Энэ бол чамлахааргүй төсөв, хөрөнгө бөгөөд үүнийг үр дүнтэй, хүртээмжтэй ашиглах нь чухал байна.
Түүнчлэн Герман Улсын “Өвлөгдөн үлдэх газар нутаг” сангийн дэмжлэгтэй, 15 сая ам.долларын санхүүжилт бүхий “Цэнхэр тэнгэрийн орон – Онон Балжийн байгалийн цогцолбор газар” төсөл хэрэгжиж эхлээд байна.
Эдгээр төсөл, хөтөлбөр нь биологийн олон янз байдлын хомсдолыг бууруулах, олон улсын өмнө хүлээсэн үүрэг, амлалтаа биелүүлэхэд бодит хувь нэмэр оруулна гэдэгт төрийн тэргүүн итгэлтэй байна.
Үүний зэрэгцээ Засгийн газраас эрчим хүчний шинэчлэлийг эрчимжүүлэх, сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрүүдээ нэмэгдүүлэх, эрчим хүчинд хэмнэлттэй, ногоон орон сууцжуулалт, ногоон хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх чиглэлээр улам идэвхтэй ажиллах шаардлагатай байна.
Цөөнгүй ололт, амжилт, үр дүн гарч байгаа ч уур амьсгалын өөрчлөлт, байгаль орчин, ногоон хөгжлийн чиглэлээрх бодлого, үйл ажиллагаагаа улам сайжруулах нь зүйтэй юм.
Тиймээс энэ удаагийн форум нь Засгийн газар ногоон хөгжлийн чиглэлээрх төсөл, хөтөлбөрүүдээ хөрөнгө оруулагчдад танилцуулах, бүс нутаг, олон улсын хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх, харилцан ойлголцлыг бэхжүүлэх, байгаль орчин, ногоон хөгжлийн санхүүжилтээ нэмэгдүүлэх талаар туршлагаа хуваалцах, бодлого, арга хэмжээгээ уялдуулахад чиглэж байна.
Юуны өмнө манай улсын хувьд ногоон хөгжлийг эрчимжүүлэхэд нийгмийн бүх бүлгүүдийн хоорондын бодлого зорилт, мэдээ мэдээлэл, хамтын ажиллагаа зэрэг олон асуудал дээр нэг зүгт, нэг цонхоор харах үүднээс үндэсний зөвшилцөл бий болгох нь нэн чухал байна.
Уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, байгаль орчноо хамгаалах нь зөвхөн нэг яам, ганц нэг байгууллагын ажил биш юм.
Энэ бүх яам, институт, ард иргэд, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн байгууллага зэрэг нийгмийн бүх бүлгийн хамтын ажиллагаа, харилцан ойлголцол, үүрэг, хариуцлага гэдгийг төрийн тэргүүн онцлон тэмдэглэж байна.
Сүүлийн жилүүдэд манай хувийн хэвшил түүн дотроо банк, санхүүгийн байгууллагууд ногоон хөгжлийг эрчимжүүлэх, ногоон санхүүжилтийг татах чиглэлд идэвхтэй ажиллаж байгаа нь сайшаалтай.
Одоо гагцхүү төрийн зүгээс шаардлагатай дэд бүтэц, эрх зүйн орчин, тодорхой бодлого, зорилтоо олон нийтэд дэлгэрэнгүй тайлбарлан таниулах, хурдан шуурхай дэмжин ажиллах нь чухал байна.
Тухайлбал, хүлэмжийн хийг бууруулахад нийгэм, эдийн засгийн салбар бүрийн хувьд тодорхой тооцоо үндэслэлтэй, шинжлэх ухаанч тоон болон чанарын зорилтуудыг нарийн боловсруулж ард иргэд, баялаг бүтээгчдэд сайтар ойлгуулан таниулах шаардлагатай байна.
Нэн ялангуяа хөдөө аж ахуй, барилга, эрчим хүч зэрэг салбарын хувьд хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах нарийвчилсан бодлого, зорилтоо олон нийтэд танилцуулах нь зүйтэй.
Энэ хүрээнд ард иргэд, төр, хувийн хэвшил хамтдаа хийж хэрэгжүүлэх ажлын төлөвлөгөөгөө нарийвчлан боловсруулж, хэрэгжүүлэхэд оролцогч талуудын хамтын ажиллагаа, шаардлагатай зохицуулалт, эрх зүйн шинэчлэлүүдийг хийх хэрэгтэй.
Үүний зэрэгцээ ногоон, тогтвортой санхүүжилтийн зарчим, дэд бүтэц, аргачлалуудыг олон улсын жишигт нийцүүлэн сайжруулах, мөн нүүрстөрөгчийн татвар, нүүрстөрөгчийн зах зээлийг оновчтой ашиглах, холбогдох эрх зүйн орчныг бүрдүүлэхэд төрийн зүгээс онцгой анхаарч, хурдтай ажиллах шаардлагатай байна.
Дээр дурдсан олон тулгамдсан асуудлуудын талаар өнөөдрийн энэхүү форумаар Та бүхэн илэн далангүй ярилцаж, ажил хэрэгч санал, санаачилга гаргана гэдэгт итгэлтэй байна.
Эрхэм зочид, төлөөлөгчид өө,
Хүн төрөлхтний сайн сайхан амьдралыг тэтгэх эх ундарга нь цэвэр агаар, цэнгэг ус, ариун дагшин хөрс шороо билээ.
Байгаль эхээ хайрлан хамгаалах асуудал бол хүн төрөлхтний тогтвортой хөгжлийн үндэс суурь юм.
Тиймээс эх дэлхийгээ хамгаалахад хүн төрөлхтөн цаг хугацаа алдах эрхгүй.
Байгаль эхээ хайрлан хамгаалах асуудал бол сонголт биш, харин хүн төрөлхтний эх дэлхийнхээ өмнө хүлээсэн үүрэг, хариуцлага юм.
Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн санхүүжилт бол ямар нэгэн тусламж биш, энэ бол үр хойчдоо Та бидний хийж буй хамгийн чухал хөрөнгө оруулалт юм.
Тиймээс ногоон хөгжлийн төлөө монголчууд бид нэг зүг харж, нэгдмэл санаа бодолтой хамтран ажиллаж, үр дүнтэй, зоримог шийдвэрүүдийг цаг алдалгүй гарган хэрэгжүүлцгээе.
Мөнх хөх тэнгэр хүн төрөлхтөн биднийг өнө мөнхөд ивээж, даян дэлхий амар амгалан байх болтугай.
Форумын үйл ажиллагаанд амжилт хүсье.
Улс төр
Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банкны Евразийн дэд бүтэц хариуцсан захирлыг хүлээн авч уулзав
Улс төр
ЗГ: Дөрвөн улирлын турш жуулчин хүлээн авах боломжийг бүрдүүлнэ
Засгийн газрын ээлжит хуралдаан 2024 оны арваннэгдүгээр сарын 27-нд боллоо.
Жуулчдын урсгалыг нэмэгдүүлж, дөрвөн улирлын турш жуулчин хүлээн авах зорилтын хүрээнд хэрэгжүүлэх арга хэмжээний тухай Засгийн газрын тогтоол гаргалаа.
-Нислэгийн тийзийн үнийг зуны улирлынхтай харьцуулан 40 хүртэл хувь хөнгөлөх асуудлыг судалж шийдвэрлэх, дотоодын нислэгийн тоо, давтамжийг жуулчдын амралтын өдрүүдийн аялалтай уялдуулж нэмэх, хуваарийг баталгаажуулах,
-Ховд, Мөрөн, Чойбалсан, Даланзадгад, Дэглий цагаан, Чингис зэрэг нисэх буудлыг 3C, 4C, 4D ангиллаар ажиллуулж, Алтай Таванбогд, Буйр нуур орчмын бүсэд 4C ангиллын нисэх буудал байгуулах ажлыг эхлүүлэх,
-БНСУ-аас жуулчлалаар ирэх иргэдэд үзүүлэх визийн чөлөөлөлтийн хугацааг сунгах, визгүй нэвтрэх улс орны тоог зохих журмын дагуу нэмэгдүүлэх,
-Хил орчмын аялал жуулчлалын үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх,
-Цагааннуур, Боршоо, Арцсуурь, Ханх, Эрээнцав, Хавирга, Сүмбэр, Шивээхүрэн, Гашуунсухайт зэрэг боомтын үйл ажиллагааг олон улсын зэрэглэлийн түвшинд идэвхжүүлж, аяллын хөтөлбөрийг дэмжих зорилгоор ажиллах цагийг уртасгах, амралтын өдрүүдэд ажиллах боломжийг хөрш орнуудтай тохиролцон, холбогдох хэлэлцээрт тусгах асуудлыг судалж шийдвэрлэх,
-Монгол Улсад хилийн боомтоор орж ирэх жуулчдад газар дээр нь богино хугацаанд виз олгох, бүлэг жуулчин нэвтрүүлэх тусгай гарц бий болгох,
-Цагаан сар: Билгийн тооллын хаврын тэргүүн сарын баяр, “Хөх сувд”, “Мазаалай” цас, мөсний наадам, “Талын түмэн адуу”, “Нүүдэлчдийн өвөл” зэрэг арга хэмжээг олон улсынх болгон өндөр түвшинд зохиолн байгуулах,
-Жуулчдад үйлчлэх ариун цэврийн байгууламжийг зохих байршилд стандартын дагуу байгуулах зэрэг аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд тулгамдаж байгаа асуудлыг шийдвэрлэх чиглэлээр арга арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэхийг тус тогтоолоор Засгийн газрын холбогдох гишүүд, албан тушаалтнуудад үүрэг болголоо.
Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Ногоон хөгжлийг эрчимжүүлэхэд үндэсний зөвшилцөл нэн чухал
“Токио-2024”-гийн их дуулгад Монголын 20 жүдоч өрсөлдөнө
Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банкны Евразийн дэд бүтэц хариуцсан захирлыг хүлээн авч уулзав
АТГ: Нийтийн албанд томилогдох 761 иргэний урьдчилсан мэдүүлгийг шалгав
Шивээхүрэн-Сэхээ, Цагаандэл Уул-Өлзий боомтод хийж буй бүтээн байгуулалтын талаар мэдээлэл солилцов
ЦЕГ: Алба хаагчдын нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх чиглэлээр ажиллаж байна
БНСУ-д 117 жилийн дараа 16.5 см зузаан цас оржээ
Монгол Улсаас юникорн “төрүүлэх” суурийг тавилцах үндэсний зөвлөлийн анхдугаар хурал боллоо
Б.Одбаяр: Ирэх оноос хотын гол гудамж, замуудын явган замыг стандартын дагуу өргөтгөн шинэчилнэ
Хөвсгөл аймгийн Галт суманд газар хөдөлжээ
Ажил олгогч, ажилтны хоорондын хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцааны зөв соёлыг төлөвшүүлэх 35 мэргэшсэн зөвлөх бэлтгэж байна
ЗГ: Дөрвөн улирлын турш жуулчин хүлээн авах боломжийг бүрдүүлнэ
Болзошгүй хүндрэлийг тооцоолон өвөлжилтийн бэлтгэлийг тасралтгүй хангах шаардлагатайг анхаарууллаа
Улс тунхагласны түүхт ойн барилдаанд залуу заан С.Сүхбат түрүүллээ
Нийслэлийн иргэдийн спортын XII наадмын шигшээ тоглолтууд эхэллээ
Монгол Улсын төрийн далбааг мандуулж, жанжин Д.Сүхбаатарын хөшөөнд цэцэг өргөлөө
Анхдугаар Үндсэн хууль баталж, Бүгд Найрамдах Улсыг тунхагласны 100 жилийн ойн баярын хурал боллоо
УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан Бүгд Найрамдах Улсыг тунхаглаж анхдугаар Үндсэн хууль баталсны 100 жилийн ойг тохиолдуулан мэндчилгээ дэвшүүллээ
Өнөөдөр Бүгд Найрамдах Улсаа тунхаглаж, Анхдугаар Үндсэн хуулиа баталсан өдөр
“Анхдугаар Үндсэн хуулийн мөн чанар, агуулга, ач холбогдол” сэдвээр улс орон даяар хичээл зааж байна
Боомтын сайд “Тавантолгой төмөр зам” ХХК-ийн үйл ажиллагаатай танилцав
АНУ-ын зарим мужид цас, бороо холилдон орж, хоёр хүн амь насаа алджээ
“Болор цом-42” наадамд оролцох найрагчдын нэрс тодорлоо
Циркийн уран нугараач Э.Лхагва-Очир Алтан цомын эзэн боллоо
Улс тунхагласны баяраар зарим хилийн боомтууд амарна
Ой модны салбар үүсэж хөгжсөний 100 жилийн ойн барилдаанд улсын начин Л.Энхсаруул түрүүллээ
Аюулт үзэгдэл, ослын 115 удаагийн дуудлагаар үүрэг гүйцэтгэжээ
Т.Даваадалай: Автомашины импортыг хязгаарлаагүй, улсын дугаар авах шалгуур үзүүлэлтээ л биелүүлэх ёстой
О.Алтангэрэл: Шаардлага хангасан дээд боловсролтой залуус хоёр жилийн хөтөлбөрт хамрагдаж офицер болох боломжтой
“Мэргэжлийн ангийн дүрэм”-ийг баталж, захиргааны хэм хэмжээний актад бүртгүүллээ
“MCS” хэмээх эзэнт гүрний эцэг болсон Ж.Оджаргалын 24 баримт
“Гоо брэнд”-ийн онцлох 24
ХӨГШРӨЛТИЙН ЭСРЭГ ХАМГИЙН ҮР ДҮНТЭЙ ТАРИЛГА ЭМЧИЛГЭЭ БОЛ SMART PRP
М.Энхболдын улс төрд сойсон тод од
Хагасайн өдөр буюу бямба гаригт Улаанбаатарт бороо орно
Р.Батжаргал: Анхны жил 23-хан сая төгрөг өгч, нүүр улайлгаж байлаа. Одоо гуйхаа ч больсон
ЭТТ ХК: Нэг сая орчим иргэний 1072 хувьцааны ногдол ашгийг шилжүүлээд байна
Д.Пүрэвдорж: Чингис шүлэг
М.Энхболд албан тушаалаасаа огцрохоор болжээ
Харбины мөсөн баримлын тэмцээнд Монголын баг түрүүлжээ
Нүцгэн төрхөө дэлгэцнээ мөнхөлсөн Б.Батмаагийн гэрэл зургаас
Тэргүүн хатагтай Баттулга асан Анжелика
Гэрлийн хурдаар хөрөнгөжсөн Ж.Мөнхбатын дараагийн нууц байшин
Дуучин А.Түмэн-Өлзий нөхрөөсөө салж, ганц бие болсноо зарлалаа
Дуучин А.Хишигдалай /24 Фото/
С.Эрдэнэ ерөнхий сайд болно…
Хятад муур, нохой, сарьсан багваахай зардаг захуудаа нээж эхэллээ
Бодь группийн Л.Болдхуяг, Богд банкны гүйцэтгэх захирал Г.Саруул нарын офшор данс ил боллоо
Ж.Батзандан амаа барив
Жүжигчин Цэрэнболд: “Нэр алдарт хүрлээ гээд эхнэрээ солидог, голдог эр хүн би биш
Сахал Бат-Эрдэнэ Дамбын Хишгээд базуулжээ
Э. Бат-Үүл, М.Сономпил нарын хэрэг шүүхэд шилжжээ
У.Хүрэлсүх дөрвөн гишүүнд УИХ-ын дарга болох санал тавьжээ
Говь-Алтай аймгийн ИТХ-ын даргын суудлыг булаасан Л.Батжаргал ял сонсох бололтой
Өнөөдрийн халуухан зургууд… 18+
Ус, дулааны төлбөр дээр хууль бус төлбөр нэмдэг байсныг илрүүлжээ
Засгийн газрын 182 дугаар тогтоолтой холбогдуулан Нийслэлд мөрдөгдөх Хан-Уул дүүргийн Газрын үнэлгээний бүсийн хил хязгаарын санал авч байна
Өвгөн партизаны ач хүүд цулбуураа атгуулсан алтайчууд
Б.Чойжилсүрэн гишүүн хувийн бизнестээ 19 тэрбум төгрөг завшсан уу?
Маргааш “АЛУНГОО-2018” цомын эздийг өргөмжилнө
“Улаанбаатар хот-Духуа инженеринг дэд бүтцийн хөгжлийн форум” эхэллээ
Багануур дүүрэгт 50 мВт хүчин чадалтай Батарей хураагуурын станц барих ажлыг эхлүүллээ
Уяанаасаа алдуурсан нохой 7-8 насны 2 хүүхдийг хазаж гэмтээсэн байна
74 ширхэг түүх соёлын болон бурхан шашны эд өлгийн зүйл хулгайлсныг илрүүллээ
Нэр дэвшигчдийн бүртгэл, сонгууль зохион байгуулалтын талаар Сонгуулийн ерөнхий хорооноос мэдээлэл хийлээ
Монголбанкнаас Мөнгөний бодлогын шийдвэрийг танилцуулж байна
Гал түймрийн аюулаас сэрэмжлэхийг онцгойлон анхаарууллаа
Даатгалын тухай хуулийн төслийг шинэчилж, осол гамшгийн үед төсвийн мөнгөөр хохирол барагдуулдаг байдлыг багасгана
Хөгжлийн банкны “Самурай” бондын өрийг хугацаанд нь төлж барагдуулахтай холбоотой өрийн дэвтэрт гарын үсэг зурж байна
Томуу, томуу төст өвчний нөхцөл байдал, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээнд тулгарч буй асуудлын талаар
Томуу, томуу төст өвчний нөхцөл байдлыг танилцуулж байна
Нийслэлийн нийтийн тээвэрт хийсэн парк шинэчлэл, худалдан авалтуудын материалыг АТГ-т шалгуулна
Нийслэлийн Засаг даргад нэр дэвшүүлэх асуудлыг хэлэлцэж байна
Олон тооны мал хулгайлах гэх хэргийн шүүх хуралдаан болж байна
“Хөгжлийн банк”-ны гэх гэм буруугийн шүүх хурал 45 дахь өдрөө үргэлжилж байна
Хөгжлийн банкны шүүх хурал 40 дэх өдрөө үргэлжилж байна
Гэрэгэ бондын төлбөрийг бүрэн төлж барагдууллаа
“Хөгжлийн банк”-ны гэх эрүүгийн хэргийн шүүх хуралдаан /шууд/
“Хөгжлийн банк”-ны гэх эрүүгийн хэргийн шүүх хуралдаан /шууд/
Засгийн газрын ээлжит хуралдаанаас гаргасан шийдвэрийг танилцуулж байна
“Хөгжлийн банк”-ны гэх эрүүгийн хэргийн шүүх хуралдаан /шууд/
“Хөгжлийн банк”-ны гэх эрүүгийн хэргийн шүүх хуралдаан /ШУУД/
Ж.Ганбат: Онцгой дэглэм тогтоосноос хойш нүүрс экспорт 2 дахин борлуулалтын орлого 3,9 дахин өссөн
Засгийн газрын хуралдаанаас гаргасан шийдвэрийг танилцуулж байна
Засгийн газрын хуралдаанаас гаргасан шийдвэрийг танилцуулж байна
МОНГОЛБАНК: Бодлогын хүүг хэвээр хадгалах шийдвэр гаргалаа
Засгийн газрын хуралдаанаар гаргасан шийдвэрийг танилцуулж байна
УИХ-ын 2023 оны Хаврын ээлжит чуулганы нээлт
ШӨХТГ-аас “Олон улсын хэрэглэгчийн өдөр”-т холбогдуулан мэдээдэл хийж байна
Засгийн газрын зүгээс байгуулагдсан “Шүгэл” ажиллагааны ажлын хэсгээс мэдээлэл өгч байна
-
Нийгэм19 цаг өмнөМонгол Улсаас юникорн “төрүүлэх” суурийг тавилцах үндэсний зөвлөлийн анхдугаар хурал боллоо
-
Улс төр15 цаг өмнөЕрөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Ногоон хөгжлийг эрчимжүүлэхэд үндэсний зөвшилцөл нэн чухал
-
Улс төр17 цаг өмнөЕвропын сэргээн босголт, хөгжлийн банкны Евразийн дэд бүтэц хариуцсан захирлыг хүлээн авч уулзав
-
Нийгэм20 цаг өмнөХөвсгөл аймгийн Галт суманд газар хөдөлжээ
-
Нийгэм18 цаг өмнөШивээхүрэн-Сэхээ, Цагаандэл Уул-Өлзий боомтод хийж буй бүтээн байгуулалтын талаар мэдээлэл солилцов
-
Энтертайнмент17 цаг өмнө“Токио-2024”-гийн их дуулгад Монголын 20 жүдоч өрсөлдөнө
-
Дэлхий дахинд18 цаг өмнөБНСУ-д 117 жилийн дараа 16.5 см зузаан цас оржээ
-
Нийгэм17 цаг өмнөАТГ: Нийтийн албанд томилогдох 761 иргэний урьдчилсан мэдүүлгийг шалгав