Булган аймгийн ИТХ-ыг 6-р тойрогт Дашинчилэн суманд нэр дэвшигч Д.Туяатай ярилцлаа. Түүнийг байгаль орчны хамгааллын асуудлаар цөөнгүй ажлын ард амжилттай гарч, нутгийн иргэдэд бэлчээр усыг нь эргүүлж өгч байснаар нь хүмүүс мэднэ.

-Таны байгаль хамгааллын ажлын талаар ярилцъя. Таныг таньдаг болоход л хууль бус лиценз, олборлолттой тэмцдэг эмэгтэй байсан, одоо ч тэмцсээр л байна. Хамгийн гайхалтай нь ажил болгоноо нутгийн ард иргэдийн талд шийдвэрлэдэг байсан. Энэ ажлын эхлэл хэзээ хэрхэн тавигдсан бэ?

-Анх 2008 онд нутгийнхаа шүтээн болсон “Буурал хаан” уулаа хамгаалж байсан. Тухайн үед миний хуулийн мэдлэг бага байжээ. Гэхдээ л өөрийнхөө хэмжээнд тэмцэж, төрийн албаны анхан, дунд, дээд шатанд хүртэл явж байгаад нутгаа хамгаалж үлдэж чадсан. МУ-ын Ерөнхийлөгчид хүртэл хандаж байсан. Манай улс “Үндсэн хууль”-иараа төрийн эрх мэдлийг ард түмний мэдэлд өгсөн. Тэгсэн хэдий ч өнөөг хүртэл хуучинсаг, хоцрогдсон, явцуу эрх ашигтай хэсэг бүлэг нөхдүүд эзэрхийлсээр л байна.

-Тэр үеэс одоог  хүртэл хэр олон байгаль хамгааллын ажилд оролцсон байна вэ?

-Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын Байдрагийн гол, Заг сумын Загийг гол, Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын Тос Тосон Бумбын нуруу, Архангай аймгийн Цэнхэр сумын Орхон баг, Төв аймгийн Заамар сумын Хайлааст баг, Булган аймгийн Бүрэгхангай суманд малчдын хүсэлтээр гол ус, бэлчээрийг нь хамгаалахад Зөвлөхөөр ажилласан. Мөн сумынхаа Хараат багт байсан уурхайн үйл ажиллагааг аймгийн удирдлагуудтай хамтарч зогсоосон, Доргонт багт хууль бусаар олборлолт хийж байсан компанийг Шүүхэд нэхэмжлэл гаргаж, түр зогсоосон ч Дээд шүүхийн шийдвэр нөгөө талд гарсан. Ер нь өнөөгийн бодит байдал дээр бүх шатны төрийн байгууллагууд хөрөнгө мөнгөтэй гадаад дотоодын компаниудад үйлчилж байна. Түүний эсрэг хөдөөгийн малчин иргэд үнэхээр хүчин мөхөстөж байна шүү дээ. Хөрс, усыг энэ хэртэй байгаа дээр нь хамгаалж үлдэхгүй бол манай орон “Орших уу эс оршихуй”-н хэмжээнд очиход хүрнэ. Би үүнд л эмзэглэж байна.

-Байгаль орчныг сүйтгэж байгаа хүмүүс голдуу мөнгөтэй, ар тал сайтай хүмүүс байдаг. Гэтэл та нөгөө талд нь нутгийн хэсэг иргэнээс өөр хамгаалалтгүй, улаан гараараа энэ хүч тэнцвэргүй тулаанд ордог. Багагүй дарамт, цөөнгүй шүүх хурлаар орж байсныг тань мэдэх юм. Хэн ч шантармаар энэ ажилд яагаад ингэж олон жилээ “үрэв”?

-УИХ-ын гишүүн Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа намайг намын аппаратдаа хөдөө орон нутаг хариуцсан сэтгүүлчээр ажиллуулж байсан. Тэр үед газар хэлтсийн дарга нар нэгэн хурал дээр Туяа гэдэг нөхрийн талаар шүүмжилцгээсэн гэдэг. Тэгэхэд “Туяа бол анхан шатнаас зовлонг нь туулж ирсэн партизан. Түүний зүрх Монголоо гэж цохилдог, та нар Туяатай эвээ олоод ажилла” гэсэн гэдэг. Үнэхээр л Алтанхуяг даргын хэлснээр миний сэтгэл зүрх “Эх нутгаа” гэдэг болохоор л байгаль орчныг хамгаалах энэ салбар руу сайн дураараа орсон байх аа. Би бусдын эрүүл, урт амьдралын төлөө өөрийнхөө бүх нөөц бололцоог зориулж явдаг. Ер нь байгаль ус, бэлчээр, гол горхи хамгаалж байгаа хүнийг ад үзэж, буланд шахаж, гутаах явдал бол хэрээс хэтрээд байна. Энэ бол таны хэлсэнчлэн мөнгө хөрөнгөтэй, эрх мэдэлтэнгүүдийн л турхиралт шүү дээ. Тэд намайг гутааж чадах ч, миний чадварыг, миний хийсэн сайн бүхнийг гутааж дийлэхгүй.

-Ийм эрсдэлтэй ажилд та хамгийн гол нь сайн дураараа оролцдог. Бараг өөрөөсөө зардал мөнгөө гаргаад яваад байдаг. Сайн үйлсийн энэ ажлыг мөнгө хөрөнгөөр үнэлж болохгүй байх. Гэхдээ та ингэж ажилласныхаа төлөө авч байсан хамгийн том шагнал юу байв?

-Миний нутаг олон эрдэм номтой хүмүүс төрж өссөн, номын авшигтай сайхан нутаг. Манай нутагт гадаад дотоодын ашиг хайгчид ирэх гэж биднийг сандаргаж байсныг би түрүүнд дурьдсан. “Буурал хаан” ууланд минь эрх мэдэлтнүүд санаархаж, тухайн үеийн Зам тээвэр, аялал жуулчлалын яамны сайд , Засгийн газрын төлөөлөл ирж хурал цуглаан хийж, нутаг усыг минь эзлэх гэж үзсэн. Тэр үед аймаг, сум, хот хүрээгүй л явж байж, “Буурал хаан” уулаа аварч үлдсэн дээ. Нутгийн олон минь шүтээн уулаа хамгаалсан гэж намайг хүндэлж, хайрлаж байгаа нь хамгийн том шагнал юм даа.

-Та байгаль орчны энэ ажилтай холбоотойгоор хэзээ хамгийн их баярлаж, өөрөөрөө бахархаж байсан бэ?

-Байгаль орчныг сүйтгэж байгаа гол буруутан нь уул уурхайн бизнес бүлэглэл, эрх мэдэлтэй албан тушаалтнуудын улс төрийн бүлэглэл байдаг. Манай улсын хэмжээнд хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хууль, дүрэм журмыг зөрчсөн байвал би үзэлцдэг. Малчин иргэдийн эрх ашиг хөндөгдөж, хохирсон тохиолдолд эрх ашгийг нь хамгаалах гэж л би ажилладаг. 2018 онд Баянхонгор аймгийн Заг сумын Улаанбаатар хот дахь нутгийн зөвлөл, нутгийн иргэд Загийн голоо, малчдын бэлчээр усаа хамгаалах зорилгоор ажлын санал тавьсан. Миний чадах ажил байсан учраас хамтарч ажилласан. Тухайн үед нутгийн иргэд нь Эрдэнэтийн 49 хувийг худалдаж авсан, Дарханы Төмөрлөгийн үйлдвэр, Худалдаа хөгжлийн банк,Улаанбаатар банк гээд олон  газар хувь зэмшдэг хүний компани учраас зогсоож дийлэхгүй, хоёр жил орчим тэмцэж байгаа гэцгээж байлаа. Миний хувьд бол хуульч биш экологич мэргэжилтэй хүн. Өөрийн эзэмшсэн мэргэжлийн давуу байдлыг харуулсан. Тэр уурхайн үйл ажиллагааг нь хуулийн хүрээнд зогсоох, албадан нүүлгэх ажлыг удирдан зохион байгуулсан. Бид бүхэн хуулийн өмнө тэгш эрхтэй гэдгийг харуулсан, анхан шатны иргэд, малчид Ерөнхий сайдаас илүү эрх мэдэлтэй гэдгийг ойлгуулж өгсөн. Нутгийн малчид, иргэд нь маш их талархаж “МУ-ын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга манай аймгаас төрсөн хэдий ч анхдагчдийн өлгий Булган нутгийн шавилхан бүсгүй Загийн голыг минь хамгаалж өглөө шүү, илүү өгөгдөлтэй хүмүүс төрдөг  нутаг юм байна”  гэцгээж байсан. Эрх мэдэлтнүүдийн өөдөөс сөрж, хууль сануулж, тэр бүлэглэлийг ухаанаараа, мэргэжлийн ур чадвараараа ялна гэдэг гайхалтай сайхан.

-Таны туйлын хүсэл зорилго юу вэ?

– Эх нутаг минь бүрэн бүтэн, ирээдүй хүүхэд залуус амар амгалан амьдраасай гэж би чин сэтгэлээсээ хүсдэг. Хүмүүс “Ус”-гүй хэд хоног амьдарч чадах вэ? Өнөөгийн төр засгийнхан газар нутгаа 30 жилийн хугацаатай гаднынханд лиценз нэрээр эзэмшүүлээд байна. Энэ газар нутаг чинь гадныханы мэдэлд очвол яах вэ? Энэ тухай бодох тэнхэлгүй болтлоо мөнгөнд, албан тушаалд шунасан байна. Манай орны байгаль орчны асуудал “Үндэсний аюулгүй байдал”-ын хэмжээнд яригдахаар болж байна. Бүх шатны засаг дарга нар хариуцлагагүй,  хяналтгүй, өөрийн толгойгүй нам эвслийн захиалгаар удирдуулж байгаа нь малчдын бэлчээр ус, гол горхи ширгэх нөхцөл болж байна. Бид бүхэн аль нэг бизнес бүлэглэл, нам эвслийн дохио зангаагаар, тэдний хүслийг хангагч байхаа болих цаг нь болсон. Үр хүүхэд, нутаг ус, ирээдүйгээ бодолцож, ухаантай, бодлоготой, нэгдмэл байр суурьтай байх хэрэгтэй.

-Таны хамгийн сайн хийж чаддаг зүйл юу вэ?

-Мэргэжлийн ажлаа бол чадна гэж хэлнэ. Байгаль орчны асуудал дээр хэн нэгний эрх ашиг хохирсон бол би туслахад үргэлж бэлэн байдаг. Тэр хүмүүст миний тусламж хэрэгтэй бол би цалин мөнгө гэлгүй л ажиллаж өгдөг. Амласан бол түүнийхээ төлөө үзүүрийг нь хүртэл явах дуртай.