Эх орныхоо хойд зүгт аялал эхлэв. Өнөтэй сайхан зуны дараа намрын эхэн сарын шинийн нэгний билэгт сайн өдөр. Дэлгэр зуны байгалиа харж, хүн зонтой хөөрөлдөнө, сайхан гэж бодов. Нийслэл хотоос түргэхэн гарья, энэ будан шиг униартаад юу бэ? гэхэд Б.Пүрэв Оросын Сибирийн утаа, бид холдох бус бүр ойртох гээд явж байна хэмээн инээмсэглэв. Ээ, халаг гээд дуугаа би хураав. Миний хамгийн том хараал бол “халаг”, заримдаа “ээ лүд” гэнэ. Үүнээс өөр хараал хэлж байсныг минь хэн ч хэзээ ч дуулаагүй байхаа. Сайн юманд садаа байх… гэж сэтгэлдээ жаахан гоморхуу.

Бид хойд зүгт гоёмсог байгалийг харж, хүмүүстэй яриа хөөрөө өрнүүлэх гол  ажилтай хүлгийн жолоо залж буй нь энэ. Төв, Дархан-уул, Орхон, Сэлэнгэ аймгийн нутгаар бууж мордоно. Утаа униар халхлавч  байгаль орчноо харж, баясал, бахархал төрж явлаа.  Газраас ургадаг  юм бүхэн өсөн, өндөрлөн дэлгэрчээ. Уул, толгодын чулуу нь байхгүй болоод халиуран найгаж байх шиг. Шороон замаар жаахан давхиад, гоёхон хар зам дээр гараад, хэд хэдэн автомашинтай гэж гайхтал жижиг машин өвсөн дундаас  харагдахгүй байсан юм гэж нэлээд доогтой нэг нь хэлэв. Тариан тэнгис долгилож байна. Сайхан ургажээ. Тариан түрүү жаахан шаргал сор суучихсан босоо гэдгэр  зөөлөн салхинд найгаж, удахгүй хүн танд үр шимээ өгнөө гэж хэлээд ёслож байх шиг.  Монголын газар тариалангийн их сан хөмрөг  энэ аймгууд ургацаа алдалгүй бүрэн хурааж авбал улс орон минь улам өнгө орж, өгөөжийг нь өргөн түмэн хүртэнэ дээ гэж бодоход таатай. Тариаланчид ургацаа хурааж дийлэхгүй бол эрвийх дэрвийхээрээ туслах юмсан. Би ч гэсэн бөөн дураараа  бүртийгээд очмоор…

Гоёсог шаргал хивс дэлгэсэн мэт араписийн тариан талбай байна. Энэ шар буурцагийг  Монгол орон тариалж, ашиглаад их удаагүй  байх. Европт монголын хэвлэл, мэдээллийн байнгын сурвалжлагч байхдаа би энэ ургамалын тухай сурвалжлага бичээд зогсохгүй Дорнод аймгийн засаг даргад сурвалжлагатайгаа хамт захидал илгээж байснаа саналаа.  Дорнодын их талд  тариалбал их  таатай юм гэж бодсон хэрэг.

       Монгол орны минь малчин, тариачин, бизнесмэн, хөгшин хөвөөгүй  сайхан зунд сэтгэл хангалуун, налгар намраа угтаж, наадаж найрлах нь арай л их  байгааг алхам дутамдаа мэдэрч байлаа ч  үнэнхүү харц булааж, ерөөлийн үг цээжинд бялхаж явлаа. Сайн юманд садаа гээд би нөгөө утаа манангаа бодох. Сэлэнгэ аймгийн ­ Ерөө сумын иргэн Мижигийн Түдэвдорж гурав хоног нар харсангүй гээд гунигтай нүдээр харж, надруу дөрвөн хуруугаа гозолзуулав.  Тэрээр намайг энэ мэдээллийн донтон  их юм дууулгана даа гэж бодож буй нь илт.  Ганц Орос биш, дэлхий тэр чигээрээ шатаж байна. Ойн түймэр агуу гэггдэг Америкийн Калифорни гэдэг том мужийг шатаачихлаа. Канад, Европын  хэд хэдэн орон Грек, Итали, Албан, бас Турк, Оросын Сибир нутаг ойн түймэрт хуйхлагдлаа.  Дэлхийн дулаарал, хэт халалт, хуурайшил, цөлжилт  түймрийн галыг дүрэлзүүлж байна гэж хэлэв. Улаанбаатар хотын өвлийн утаа хэдэн жилийн өмнө ямар хэцүү байлаа гээд Түдэвдорж  гуай  хар цагаан хосолсон урт сайхан сахлаа илээд миний амруу орчих дөхөх. Улаанбаатарын  тэр үеийн утаанаас  ойн түймрийн энэ манан их  хортой гэж би хэлнэ гэв. Тэр бол түүхий нүүрсний утаа байлаа. Энэ ойн түймрийн утаа түүнээс ч аюултай гэж би лав хэлнэ. Их ой модонд шатах янз бүрийн юм бий. Түймэрт хамгийн нарийн ширхэгтэй тоосонцор их. Хүний эрүүл мэндэд аюул тарина. Өндөр настай бид нар их анхааартай байх хэрэгтэй гэж намайг хэлэхэд тэр хүн их танил дотно царайгаа харуулаад надруу ширтэв. Танил дотно гэж би тодотгодог нь Түдэвдоржийн аав Даржаагийн Мижиг миний ээжийн төрсөн ах. Жавхаатай сайхан эр байлаа.  Цогт сумынхаа бөхчүүдийн зүрхэнд шар ус хуруулдаг  хүчтэй хүн байсан. Ухаалаг малчин, ажилч өрхийн тэргүүн. Хаяахан нэг согтохоороо  жаахан, цагаахан сахилгагүйтдэг. Маргааш нь түүн шиг хүлцэнгүй , ажилсаг, энэрэнгүй байхгүй болдог.

        Энэ зун намар хүмүүн байгал хоёр харилцан гоёдог цаг байна. Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын нутаг Хангайн Даваа өндөр зуслан бууцанд  Мишигийн Загдсүрэн, түүний хүү Мөнхгэрэлийнх  налайж байна.  Наян насны минь зун ийм дэлгэр байнаа гээд Загдсүрэн  гоё торгон дээл өмсчихсөн духныхаа хөлсийг шудраад намбайж сууна. Энэ Загдсүрэн бид хоёр нас чацуу үе тэнгийнх гэж намайг хэлэхэд тэр  “үгүй би чамаас  нэг насаар ах шүү” гэж ахархах өнгөтний үг чулуудлаа.  За, юутай ч Загдсүрэн надаас  аз жаргалаар 60, 70 хувь илүү, 8 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн, одоо ач зээ нар нь 74 хэмээн тоолж байх юм. Олон хүн жаргал цэнгэлээ илэрхийлж байна. Хангайн Давааны уулс, саглайсан сүрлэг  модод  дуу хөгжмийн авьяаснууд Хунлиуз, Мөнхжаргал нарын дуу хууранд найган ганхаж,  их ургацийн  том далбагар навчисаараа  алга ташин даллаж байх  шиг.

       З. Мөнхгэрэлийн хаваржааг харлаа. Лав  хоёр гурван мянган бог багтах малын хашаа, өтөг бууц нь цэмцийгээд ажилтай, амьдралтай хүмүүс байдгийн барин тавин үзүүлэн. Дашрамд би бодолхийлэхэд нэг айлд ийм олон толгой мал арай л илүү юм. Малчин хүн өдөр шөнө, өглөө үдэшгүй  байнга ажиллахаас аргагүй. Хүн нь зүдрээд мал нь налайгаад байх. Хоттой хонио олон болгохын төлөө бус яаж эрүүл саруул сайхан амьдрахыг бодох учиртай. Монголын хөдөөний хүмүүс амьдрах ухаанд сайн суралцвал жаргана, энх амгалан урт наслана гэж би дандаа бичиж ярьдаг. Амьдрах ухаан гэдэг аяга цай уухаас л эхлэнэ. Энэ Хангайн даваа гэдэг үзэсгэлэнт газар жимсний эх нутаг юм байна. Боловсорч арай дуусаагүй жимсийг харахад арааны шүлс мэлтэрээд ирэх. Мөөг гэж бас тэнгэрийн хишиг. Энд би нэгэн санаа бичье. Нялх хүүхдийн хоолны  нэг, хоёр зуун граммын жижиг хөөрхөн шилийг хэдэн зуугаар нь цуглуулаач, тэгээд мөөг, жимсний дарш, вариан хийгээч. Мөөгийг сайхан хэрчээд ус шингэнтэй, маш сайн тагтай дарш хийнэ. Жимсний вариан хийнэ. Тэдгээрийг жижиг шил саванд хийдэг нь нэг удаа онгойлгоод гэр бүлээрээ бүрэн идээд, саваа дараа жилд цэвэрлэн хадаглана. Яаж  жил, түүнээс урт хугацаанд хадаглах бэ? гэр, байшин барихдаа шалныхаа доор зоорь хий. 2-3 метр  ухаад, таарсан шат хий, тэр нүхний доод хэсэгт цэвэр сайхан элс хий. Тэгээд нөгөө жижиг жилтай юмнуудаа элсэнд нь бул, муудана гэж байхгүй. Зоорны ам гэр, байшин дотор байлга,  түүнд нарийн гоёмсог нууц бариултай таг хий. Өдөр бүр орой болгон байгалийн шинэ хишиг хүртэж байгаарай. Ийм зүйл хийхийг зааж сургана.  Хөдөө сумын төв, суурин газар нүхэн жорлонгийн суултуур хийх аргыг би Говь-алтай аймгийн Цогт сумынхаа зарим айлд санал болгож, зураг илгээсэн, хийгээ болов уу яагаа бол?

    … Аялалаа үргэлжлүүлье. Толь шиг сайхан хар замаар давхиж  явахад гүн ногоон түнэр ой мод  харлан ногоорон харагдах шиг. Давхиад очвол  ганцхан ишэн дээр саглайтал утгасан ганц мод байлаа. Хайлаас гэдэг уянгалаг нэртэй хачин гоё мод. Үдийн халуунд бараг суурь хонь сүүдэрлэн тэр модны ишийг тойроод хоржээ.

Мал амьтанд зориулсан байгалийн асар том шүхэр юм. Ганц том чилийсэн ишэнд мал бас биеээ маашдаг байна. Хүмүүн байгал хоёрын бас л шүтэлцээн ижилсэл юм даа.

   2021 он өндөр ургацийн жил. Тариаланчид, ногоочид, малчид тэнэгэр сэтгэлтэй, тавлаг байна. Хадлан хадах газар хайх хэрэггүй  наашаа ир гэж хангай дэлхий бүхэлдээ хэлж байна. Энэ зуны ургац ээ мөн сайхан даа гэж Дархан-уулын  Мишигийн Шош үгээ олж ядаж сайрхаж байхад,  ажилчин  Рэгзэнжавын Жамбаа жаргалтай байнаа монгол хүн гэж хэлээд додгир сууж дуу аялах юм. Удмаараа сайн малчид Загдын Лхавгажаргал, түүний гэргий Жавзмаа мал сүрэг, гэр орон нь цэмцийгээд, борив бохисхийгүй  ажиллаж байна. Хуруун чинээхэн охин үнээгээ эвлэгхэн ивэлгэж чадмар сааж байна. “ Ах нь ямаа сааж чадна шүү дээ” гэж намайг хэлэхэд энэ юу л бол гэсэн харцаар инээмсэглэв. Сэргэлэн, шовилхон  залуу  Мянганбаяр адуугаа харахаараа эр зориг нь бадарч, хурдан мориороо бахархаж омголон байснаа 3-4хөн сартай  бяцхан хүүгээ өргөн тэврэхдээ  нэг их найланхай… Амьдрах сайхаан гэж…

    Сайн юманд садаа гээд утаа униар бодов. Саравчтай малгай духдуулсан хүрэн бор царайтай залуу Сибирийн энэ утаа маргааш байхгүй болно. Салхи урдаас гэсэн гэхэд нь би хөдөөгийнхөн мэдээллийг надаас түрүүж авдаг байна шүү. Одоо тэгвэл энэ утаа униариа Владимир  Путин эрүүлж авах нь , ашгүй дээ гэхэд тэр инээмсэглэв.

Сайн юманд садаа гэж бас бодоод нөгөө коронавирус цар тахалын талаар хүмүүсээс асуух ч дургүй аялалаа. “ Эмнэлэг дүүрэн” гэж дуу алдахад нь сэтгүүлч дуугүй…

ОЛОН УЛСЫН СЭТГҮҮЛЧ, ДОКТОР Б.ДАШЗЭВЭГ-DZman

2021 оны намрын эхэн сарын шинийн З.