1990 оноос “социалист лагерь” тарж, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжих амаргүй үе эхэлсэн юм. 1991 онд СЭВ буюу Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөл хэмээх хуучин социалист орнуудын хамтын ажиллагааны гол байгууллага үйл ажиллагаагаа зогсоов. Монгол Улсын ДНБ-ний гуч гаруй хувийг бүрдүүлж байсан Зѳвлѳлтийн тусламж бүрмөсөн тасрав. Ийнхүү Монгол Улс “угжих” эх үүсвэргүй боллоо. Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний дийлэнхийг импортоор авдаг улс орны зовлон ямар их байдгийг тэр үеийнхэн сайн мэднэ. Манай улсын экспорт тасалдаж, эдийн засгийн хүнд цохилтууд шил шилээ даран ирлээ. Монгол Улсын экспорт 1989 онд 721,5 сая ам.доллар байсан бол 1991 онд 348.0 сая ам.доллар болж, 2 дахин буурчээ. Эдийн засаг 1991 онд – 8.7 хувь, 1992 онд – 9.5 хувиар уначихсан хүнд үед “үнэ” чөлөөлснөөр гипер-инфляц(инфляц 300% давж, жилийн дотор үнэ 3 дахин өсөв) гаарч иргэдийн өчүүхэн орлого хуу хамагдсан юм.
ЗХУ-аас тогтмол татаас авдаг улсын үйлдвэрүүд шил шилээ даран хаагдаж, олон мянган ажилчид ажилгүйчүүдийн эгнээнд шилжлээ. Хүнсний дэлгүүрийн лангуу хоосорч, зөвхөн давс үлджээ. Мах сүү, гурил будаа, сахар талх… зэрэг нэн шаардлагатай хүнсний бүтээгдэхүүнүүд картад орж, хүрэлцээ туйлын хангалтгүй боллоо. Нийгэмд архидалт хавтгайрч, гуйлгачин хүүхэд багачуудаар гудамж дүүрэв. Ирээдүй туйлын бүрхэг болж, иргэдийн итгэл алдарсан үе ийн эхлэв.
Тэр үед энэхүү хямралын учир шалтгааныг үнэн мөнөөр нь тайлбарлачих дуу хоолой илт дутагдаж байв. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гэхээр зүйл бараг байсангүй. “Өнөө маргаашаа хэрхэн өнгөрөөх вэ” гэх асуудалдаа бухимдсан иргэдийн толгойг “ардчилал”-д бүх муу муухайг тохох замаар мушгин гуйвуулах шиг хялбар зүйл байсангүй. Хуучны үзэл суртлыг уриа болгосон цөөн тооны сонин, алдаг оног гарах ганц зурагтын сувгаар ийм мэдээлэл тасралтгүй хөвөрч байв. Бүхэл бүтэн 70 жил ард түмнийхээ тархийг угааж, “өөрийн бодол”-тойчуулыг хядаж, дуулгаваргүй заримыг нь шоронгоор айлгаж гаршсан МАХН (одоогийн МАН)-ын боловсон хүчин төрийн бүх шатанд байж нийгэмд үүссэн сөрөг бүхнийг зөвхөн ардчилсан хүчинд тохож, буруушааж байв.
Тэр үеэс л “ардчилал”-ыг өөлж, буруутгасан ойлголт өнөө хүртэл нийгэмд амь бөхтэй оршсоор байна. Тухайлбал, “ардчилал үндэсний үйлдвэрүүдийг сөнөөсөн” гэх яриа одоо ч улс төрчдийн амнаас салаагүй. Тэд социализмын үед байгуулагдсан олон арван үйлдвэрүүд яагаад дампуурсан учрыг ч өөрсдөө ойлгоогүй, ойлгохыг ч эс хүснэ. Тухайн үед социализмын бүтээн байгуулалт бүрийг санхүүжүүлж байсан ЗХУ хэдэн хэсэг хуваагдаад зогсохгүй эдийн засгийн гүн шоконд орчихсон байв. Тиймээс бусдыг тэтгэх нь бүү хэл, өөрийгөө яая даа гэж байсан хүнд үе.
Харин манай улс 1990 онд ЗХУ-д /хуучин нэрээр/ 11,7 тэрбум шилжих рублийн өртэй үлджээ. Шилжих рубль гэдэг нь тухайн үеийн ЗХУ-д хэрэглэж байсан рублиэс өөр хэмжүүртэй валют юм. Энэ мөнгөн тэмдэгтийн автор нь Иосиф Сталин. Тэртээ 1951 онд социалист орнуудын төрийн тэргүүнүүдийн нэгэн хүлээн авалтын үеэр, “агуу удирдагч. Сталин”, “Бид гадаад худалдааны төлбөр тооцоогоо шижир алтанд суурилсан шинэ валютаар хийх ёстой. Ийм мөнгөн тэмдэгтийг судлах олон улсын тусгай комисс байгуулна … ” гэж мэдэгдснээр ийм мөнгөн тэмдэгт үүсчээ.
1963 оноос “шилжих рубль” нь Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн орнуудын гадаад худалдааны төлбөр тооцоо хийдэг үндсэн валют болсон бөгөөд албан ёсоор 0.987412 грамм цэвэр алтаар баталгаажиж байжээ. 1980-аад оны үед дэлхийн гадаад худалдааны 5 орчим хувийг энэ валютаар хийж байсан юм. Энэ нь 4.5 их наяд шилжих рубль буюу ойролцоогоор 6 их наяд ам.доллартой тэнцэнэ. Хэрэв Монгол улсын “Их өр”-ийг ам.долларт шилжүүлж тооцсон бол нэг хүнд оногдох өрийн хэмжээ “аюулын харанга” дэлдэх хэмжээг хэд хэд дахин нугалах байв. Гэвч ийм мэдээллийг нийтээс тас нуудаг байжээ. Тиймээс зардал ихтэй, алдагдалтай ажилладаг нүсэр үйлдвэрүүдийн санхүүжилтийн талаар мэддэг хүн хуруу дарам цөөн байв. Ийм үйлдвэрүүдийг ажиллуулах нь эдийн засгийн хувьд ямар ч утгагүй байсныг социалист орнуудын туулж өнгөрүүлсэн түүхээс харж болно.
Мөн өмч хувьчлалыг буруу явуулж улсын ѳмчит үйлдвэр, барилга төдийгүй орд газруудыг цөөн хэдэн “ардчилагч” завшсан гэх ташаа ойлголт манай нийгэмд хүчтэй тархсан. Хувьчлал хийхэд алдаа оноо байсан нь үнэн. Гэвч өмч хувьчлалаар “халаасаа түнтийлгэсэн” хүмүүс тухайн үеийн төр, засаг барьж байсан МАХН-ынх байдаг юм билээ. Ийм байдлаа нуух зорилгоор ардчилсан хүчний лидерүүдийн талаар элдэв худал цуурхал тарааж байсан нь өдгөө ил болжээ. Гэвч ардчиллыг сонгосон жанжин шугам зөв байсныг өнөөдөр хэн нь ч үгүйсгэж чадахгүй биз ээ.
Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засаг руу шилжих хоёр загвар байдаг. 1990-ээд оны үед Дэлхийн банк, ОУВС болон АНУ-ын зарим эдийн засагчид “shock therapy” буюу “цочир эмчилгээ” гэх загвар нь социалист гэгдэж байсан орнууд зах зээлийн харилцаанд хурдан шилжихэд тохирох хувилбар гэж зөвлөсөн байдаг. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараах үеийн баруун Германы эдийн засгийн огцом сэргэлтийг энэ загварын ач тус гэж үздэг. Энэ арга нь макро эдийн засгийг тогтворжуулахын тулд эдийн засаг болон гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нээлттэй болгох, гадаад худалдааг хөнгөвчлөх, инфляцыг бага түвшинд барих, төрийн өмчийг хувьчлах, төрийн оролцоог багасгах, татварын шинэчлэл явуулах зэрэг цогц асуудлыг маш богино хугацаанд шийдвэрлэх зорилготой. Гэвч энэ загвар өндөр эрсдэлтэй, олон сөрөг үр дагавар дагуулдгийг тухайн үеийн Монгол, ОХУ зэрэг улсын туулж өнгөрүүлсэн туршлага харуулдаг. Гэхдээ Польш энэхүү загварыг хамгийн үр дүнтэй ашиглаж чадсан орны нэгд тооцогддог юм билээ. Харин нөгөө загвар нь “градуализм (gradualism)” буюу “үе шатлалт” загвар гэж орчуулж болох юм. Энэ арга нь эдийн засгийн өөрчлөлт, шинэчлэлийг аажмаар, үе шаттайгаар хэрэгжүүлдэг онцлогтой. БНХАУ, Вьетнам зэрэг улсууд энэ загварыг амжилттай хэрэгжүүлсэн орны тоонд багтдаг. Монгол улс зах зээлийн нийгэмд шилжихийн тулд бусад социалист орнуудын нэгэн адил дээрх хоёр загварын аль нэгийг сонгохоос өөр зам байгаагүй юм.
Ийнхүү 1991 онд Төв банк болон арилжааны банк гэсэн хоёр шатлалтай тогтолцоонд шилжив. 1993 онд шинэ мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд оруулснаар өнөөгийн санхүүгийн тогтолцооны суурь тавигдав. Хөрөнгийн зах зээл үйл ажиллагаагаа эхлүүллээ. Зах зээлийн харилцаанд хувийн хэвшлийнхэн голлох үүрэг гүйцэтгэх боллоо. Дэлхийн Банкны “ядуу буурай орны” ангиллаас, өндөр-дунд орлоготой орны тоонд багтсан… гээд дурдвал эерэг жишээ маш их бий.
Монгол Улсын эдийн засаг богино хугацаанд социализмын үеийн зогсонги байдал, шилжилтийн үеийн гүн хямрал, уналтаас бүрэн гарч чадсан нь чухал ололт байв. Хэдийгээр хэд хэдэн удаа томоохон хямралтай нүүр тулсан боловч манай улсын эдийн засаг ойрын ирээдүйд аажимдаа тэлж, өснө гэсэн ерөнхий дүгнэлт хийж болохоор байна.
ӨНГӨРСНИЙГ ӨНӨӨТЭЙ ХАРЬЦУУЛБАЛ:
Зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээр ямар эерэг өөрчлөлт гарав? Гэсэн асуулт зүй ёсоор тавигдаж таарна. Нийслэлийн гудамжинд багтахаа байсан машин тэрэг, тохилог орон байр, лангуу дүүрэн супермаркетууд, эдэлж хэрэглэж дадсан чамин тансаг хэрэглээ зэргийг дурдаж болох ч, энэ нь учир дутагдалтай. Харин дэлхий дахинд ДНБ хэмжээ, гадаад худалдаа, нэг хүнд ногдох ДНБ-ний хэмжээ зэрэг эдийн засгийн макро үзүүлэлтүүдэд үндэслэн дүгнэлт хийдэг.
Эдийн засгийн өсөлтийн чухал хэмжүүр нь ДНБ-ний хэмжээ байдаг. Манай улсын нэг хүнд ногдох ДНБ-ний хэмжээ 1990 оноос хойш 1993 он хүртэл буурчээ. 1994-2002 оны хооронд бага зэргийн өсөлт бууралт ээлжилж, харин 2003 оноос хойш тасралтгүй өсч иржээ. Монгол Улс ДНБ-нийхээ 1990 оны хэмжээнд 8 жилийн дараа буюу 1998 онд эргэн хүрчээ. Шилжилтийн үеийн хүндрэл бэрхшээлээс үүдэлтэй эдийн засгийн уналт 3 жилийн дараа буюу 1993 онд зогсож, 1994 оноос хойш аажмаар, харин 2004 оноос хойш эрчимтэй өсч байна. 2021 оны статистикээр Монгол Улсын ДНБ-ний хэмжээ 15 орчим тэрбум ам.долларт хүрчээ. Энэ нь 1990 онтой харьцуулахад 20 дахин өндөр үзүүлэлт. Монгол Улс хүчирхэг гүрний нөмөр нөөлөгт хавчуулагдаж биш харин өөрсдөө бие даан эдийн засгаа удирдаж эхэлснийг тэмдэглэхгүй өнгөрч болохгүй.
Улс орны эдийн засгийн чансааг хэмжих бас нэгэн чухал хэмжүүр бол нэг хүнд оногдох ДНБ хэмжээ байдаг. Хэдийгээр ДНБ-ний нэг хүнд ногдох 1990 оны хэмжээ маргаантай байдаг ч 2004 оноос эдийн засгийн тууштай өсөлт рүүгээ эргэлт буцалтгүй оржээ. Энэ үзүүлэлт 1990 онд ердөө 364 ам.доллар байсан бол 2021 онд 4656 ам.долларт хүрээд байна.
Гадаад худалдааны эргэлт 1990 онд 1.6 тэрбум ам.доллар байсан бол 2021 онд 16.1 тэрбум болж арав дахин өсчээ. Төсвийн орлого 6.5 тэрбум төгрөг байсан бол өнөөдөр 16 их наяд төгрөгөөр яригдаж байгаа нь 1000 дахин их гэсэн үг. Эдийн засгийг тодорхойлох макро үзүүлэлтүүд ийнхүү суга өссөн ажээ. Гэхдээ энэ бүхэн манай орны хувьд өөрийн бүх боломж, дотоод нөөц баялгаа бүрэн ашиглаж чадсан гэсэн үг огт биш. Иргэдийн асар их хүлээлт, итгэл найдварт бүрэн гүйцэд хариулт өгч чадаагүй байна.
Туулж өнгөрүүлсэн богино хугацааны түүхээс харахад, эдийн засгийн хязгаарлагдмал эх үүсвэртэй, манай орны хөгжил дэвшил шулуун шугам, өндөр хурдаар явсангүй. Монголын эдийн засагт цаашид ч өөдлөх-уруудах, тэлэх-хямрах мөчлөгүүд тулгарах нь гарцаагүй. Өмнө нь хэд хэдэн удаа тохиож байсан эдийн засаг, санхүүгийн гүн хямралд гадаад хүчин зүйл хүчтэй нөлөөлж байсан нь үнэн. Гэвч харамсалтай нь биднээс шалтгаалах дотоод хүчин зүйл чамгүй их байжээ. Хоёр том гүрний дунд “хавчуулагдсан” Монгол Улс ардчиллын үнэт зүйлсийг хайрлан хамгаалж, хөгжүүлж чадсан тохиолдолд дэлхийн улс орнуудтай мөр зэрэгцэн хөгжиж, эдийн засгаа тэлж, иргэдийн хүсэн хүлээсэн амьдралд хүрч чадна. Ямар байсан ч бид хөгжлийн зөв зам дээр гарч ирсэн. Монгол орны эдийн засгийг төр биш харин хувийн хэвшил үүрч эхэлжээ. Өрхийн сарын орлого ч өмнөх онуудаасаа өсөж, ядуурлын үндсэн үзүүлэлт ч буурч байгаа зэрэг үндсэн үзүүлэлтүүд зах зээлийн нийгмийн давуу талуудыг батлан харуулдаг.
