Хэнд ч хэрэггүй, ямар ч ашиг тусгүй мөртөө амь бөхтэй ургамал бол шарилж. Шарилжийг магтаж байсан түүх ер сонсогдоогүй. Хүний адгийг хүртэл шарилжтай зүйрлэх нь бий. Тэгэхээр хүн “хогийг” хүн төрхөнд нь оруулахын төлөө дөрвөн цагийн эргэлтэд ноцолдож байдаг газар нь шорон. Шарилж шиг газрын хөрс рүү шор шиг шигдэж орхидог болохоор нь тийн нэрлэсэн байх. Орчин цагийн сайхан нэр томъёолол нь хорих анги. Миний төрж өссөн Зүүнхараад минь хоёр ч том шорон бараа бараагаа харан зуу шахам жил оршин тогтнодог. Социалист нийгмийн үед Хонин нуга хэмээх байгалийн үзэсгэлэнт цэцэгт хөндийд хүртэл жирийн дэглэмт хорих анги байдаг байлаа. Энэ бол бахархах зүйл биш. Үйлдвэржилт хөгжсөн хотууд хэрхэн хөгжиж, хүний удам угсаанд хэрхэн нөлөөлж, тэнд хүний сор, хүүхний сайхан нь мэндэлж буйд би хувьдаа атаархдаг. Хамгийн ойрын жишээ гэвэл Дархан, Эрдэнэт, Хөтөлийг нэрлэх байна . Их бүтээн байгуулалтын дуудлагаар газар газрын залуусын хүчтэй, чадалтай, эрдэм боловсролтой нь тэнд цугласан. Тоонотоо ч дугуйлсан, үр хүүхдээ ч төрүүлсэн. Газар газрын эрүүл, цэвэр цус холилдохоор хүний царай зүс ний хэлбэр төрх сайжирч гуарч байгааг гоо бүсгүйчүүдийн тэмцээнээс харж болно. Дэлхийд хөл тавьж байгаа монгол миссүүдийн угсаа гарвалыг хөөх аваас Дархан ,Эрдэнэтийнх байж таардаг. Мөдхөн өмнийн цэнхэр говиос төрөх нь дамжиггүй. Учир нь тэнд шинэ цагийн Монгол Улсын шилдэг залуус ажиллаж, хөдөлмөрлөж буй. Бас гадныхан ч буй. Тэр хэрээр шинэ гени бий болж, тэр хэрээр говийнхны цус сэлбэгдэж таарна. Өнөө говийн ганц айлын түүх мартагдах нь дамжиггүй.
Харин шорон шорлосон газрын хөрс хүртэл муу муухай зүйлд идэгддэг аж. Тодруулж хэлбэл муу энергид. Шоронгоос юу хүлээх юм. Үйлдвэрүүд сүндэрлэж, өглөө бүр иновацийн тухай бодож сэрэхгүй нь тодорхой. Харин ч хулгайч оргочихоогүй байгаа, нэг нь нөгөөгөө сүйдэлчихээгүй байгаа гэж эмээж сэрдэг байж магад. Жирийн иргэд нь хүртэл. Учир нь шоронг цэцэг цэврүү шиг хүү, охин нь манаж хонодог болоод тэр. Хамгийн аймшигтай нь шорнгоос гарсан нөхдүүд төрөлх нутагт минь суурьшиж үлддэг учраас тэдний гени миний нутгийн хөрсийг шарилж адил хэрж орхидог юм. Монголчууд эрэг нэг нурдаг эр хүн нэг алддаг хэмээх ч алдлаа алдлаа гэхэд шоронд ортлоо алдах нь цаагуураа өөр зүйлийг хэлээд байгаа хэрэг. Шоронд ял эдэлж байгаа ялтнуудын хоёр хувь нь санамсар болгоомжгүй үйлдлээс болж торны цаана суусан байдаг. Бусдынх нь тухайд ойлгомжтой. Эцэг, эх элгэн садныхаа сэтгэлийн зовлон болсон хүн хогууд . Хоёр дээд сургууль төгссөн, оюуны өндөр боловсролтой эрхэм онц хүнд ноцтой гэмт хэрэг үйлдсэн балайнуудтай зэрэгцээд гараа шил дээрээ аваад зогсч байхгүй. Их хэлмэгдүүлэлтийн он жилүүдэд бол их мэргэдүүд алаг дээл хөдрөн мод цагаалж байсан юм гэнэ лээ. Тэр цаг хэдийнэ шил даван одсон. Одоо бол цагаандаа гарсан малын хулгайч нар, залилангийн хүүдий болсон нөхдүүд хуарагнан хоригдож буй. Сонсч байхад хоёр хорих ангид 600 гаруй нөхөн үржихүйн насны эрчүүд ял эдэлж байгаа юм билээ. Тэд үйлдсэн гэмт хэргээсээ болоод хамгийн бага нь долоо түүнээс жилийн ял сонссон “ аваргууд”. Дийлэнх нь л 15-20 жилийг хатуу дэглэмтэй хорих ангид ял эдлэх учиртай.
Таван жил гэдэг хүний амьдралд бага биш . Цаг хугацаа урсахын хэрээр тэд ах дүү төрөл садандаа мартагддаг. Гэр бүлдээ ч ялгаагүй. Азтай нэгнийх нь эцэг, эх шоронгоос гарахад нь “миний хүү” хэмээн сарвайж угтдаг буй за. Шулуухан өчихөд, мартагдагсад Хараагийн минь хонхорт шингэж үлддэг. Тэгээд мэдээж, хэн нэгэн өрх толгойлсон эмэгтэйн нөмөрт хоргодон тэнхэрч аваад хаа нэг тийш сураггүй алга болно. Үр үндэс нь нутгийн хөрсөнд соёолж үлдэнэ. Хулгайчийн хүүхэд хулгайч байдаг гэдэг дээ. Удам судар сайн генийн тухайд яриад ч хэрэггүй. Эцэггүй, эцгээ мэдэхгүй, удам сударгүй хүний үрийн ирээдүй мөн л бүрхэг. Харц нь хүртэл гундуу байдаг. Мандал сум эцэггүй хүүхдийнхээ тоогоор аймагтаа тэргүүлдэг. Хагас өнчин биш шүү. Өрх толгойлсон эмэгтэйчүүдийн тоогоор ч ялгаагүй. Тэр хэрээр сумын төсвийн дийлэнх хөгжилд бус өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд, эцэг тодорхойгүй хүүхдийн халамжид урсах нь ойлгомжтой. Аймгийн төсвийн дийлэнхийг Мандал сум “сордог” тухай дуулж л байлаа. Хэдэн арван саяар хэмжигдэх мөнгө халамж бус хөгжилд зарцуулагддаг бол сайхан аа. Энэ бол бидний бодох л зүйл.
Ингэж хэлэхээр төрөлх нутгийнхаа зон олныг гоочиллоо гэх вий. Хатуу байж гэмээнэ маргаашийн нарыг өөдрөгөөр харах нөхцөл бүрдэх юм. Хатуу үнэнийг хэлж гэмээнэ өлмийд нь бүдэрч өссөн нутгаасаа шоронг зайлуулах үйлсэд миний нутгийн иргэд нэгдэх нь гарцаагүй. Хараа сайхан нутаг минь шоронгоос гарсан эрчүүдийн тарга хүчээ сэлбэдэг, өөрөөр хэлбэл дамжин өнгөрдөг бааз баймааргүй байна. Тэдний хулгайч, худалч генийг нутгийнхаа хөрсөнд авч хоцормооргүй байна. Өнөөдөр бидний дунд хичнээн хүүхэд шоронгоос гарч хоймор эзлэн суусан хойд эцгийн харц дор дальдарч амьдарч буй бол. Хичнээн бүсгүйн “ засарна, хүн болно” хэмээн итгэл хүлээлгэсэн халуун сэтгэл хүчирхийлэл, тамын амьдрал болон хувирч байгаа бол. Ингээд бодохоор байж суух газар олддоггүй юм, надад.
Хөөрхий хүүхнүүд минь хаврын хавсаргатай зэрэгцэн ногооны талбайд гарч аагим халуунд хөлсөө асгаруулан байж зэрлэгтэй зулгаан ,намар нь хурааж авсан жааахан ногоогоо борлуулан олж авсан хэдэн халтар төгрөгөөрөө явуулын зуйгуул эрчүүдэд барах нь дэндүү харамсалтай санагддаг учраас ийн зориглож бичлээ. Миний нутгийн хүүхнүүд дэндүү үзэсгэлэнтэй учраас шарилжинд амархан идэгддэг байж мэднэ. Шарилжин дундаас сарнай ургадаггүй учраас цэвэр сайхан сарнайг сарнай чигээр нь хураахын төлөө бид хүчээ нэгтгэх цаг болсон шүү. Хайрын нандин учралаа зөв хүнд зориулахсан даа. Бурхан өршөө.
Ч.Чулуунцэцэг.
