Монгол Улсын эдийн засаг, аж амьдралын гол тулгуурын нэг яах аргагүй Улсын баатар “Эрдэнэт үйлдвэр” билээ. Энд ганцхан жишээ дурдахад л хангалттай. Хүн төрөлхтөнийг цочроож буй “Ковид-19” цар тахлын ул мөр, тархалт өнөөг хүртэл арилаагүй байна. Цар тахлын оргил үед хатуу хөл хориотой байхад Засгийн газраас айл өрх, аж ахуйн нэгжийн цахилгаан, дулаан, усны мөнгийг төр даах шийдвэр гаргасан. Тэгээд энэ мөнгийг “Эрдэнэт үйлдвэр” гаргасныг бид мэднэ. Үүнд нийт нэг их наяд гаруй төгрөг төлсөн тооцоо бий.
Өөрөөр хэлбэл газрын хэвлийн баялаг, “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн бүтээгдэхүүний үр өгөөжийг Монгол Улсын иргэн, айл өрх, аж ахуйн нэгж бүр эрх тэгш хүртсэн гэж хэлж болно. Дээрх мөнгийг гаргалаа гээд “Эрдэнэт үйлдвэр” улсын төсөвт төлөх татвараа алдаагүй. Харин ч давуулан биелүүлсэн. Өнгөрсөн онд тус үйлдвэр түүхэндээ хамгийн өндөр буюу 1.2 их наяд төгрөг төвлөрүүлжээ. Үүнийг задлаад үзвэл хоногт 3.3 тэрбум төгрөгийн орлого улсын төсөвт оруулж буй юм.
Ийнхүү “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн цэвэр ашиг, төсөвт төвлөрүүлэх орлого жилээс жилд өсөн нэмэгдэж байна. Тухайлбал, борлуулсан бүтээгдэхүүний нэг төгрөгт ногдох зардал нь 2017-2019 онд дунджаар 65 мөнгө байжээ. Тэгвэл өнгөрсөн онд 56 мөнгө болж буурсан тооцоо гарав. Энэ нь “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн цэвэр ашиг өсөх гол үндэс суурь гэж хэлж болно. Өнөөдөр “Эрдэнэт үйлдвэр” Монгол Улсын төсвийн орлогын 8.3, гадаад валютын нөөцийн 26 хувийг дангаараа бүрдүүлдэг болсон билээ. Ийм учраас “Эрдэнэт үйлдвэр” амьд амьтнаар ярьвал Монгол Улсын цохилох зүрх юм. Өөрөөр хэлбэл тус үйлдвэр нэг минут, нэг цаг зогсох эрх байхгүй гэсэн үг.
Тэгвэл энэ удаа “Эрдэнэт үйлдвэр” дахиад л түүчээлэх алхам хийв. Учир нь Засгийн газраас эдийн засгаа сэргээх “Шинэ сэргэлтийн бодлого” боловсруулж оны өмнө УИХ-аар батлуулсан.
Энэ бодлогын нэг чухал хэсэг нь “Аж үйлдвэрийн сэргэлт” юм. Үүнийг хэрэгжүүлэх эхний шанг “Эрдэнэт үйлдвэр” татаж “Шинэ сэргэлтийн бодлогыг аж үйлдвэрийн салбарт эрчимжүүлэх” нь сэдэвт форум зохион байгуулж, хийх ажлаа ярилцаж мэдээлэл солилцлоо.
“Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ыг хэрэгжүүлэхэд эхний ээлжинд 57 их наяд, бүрэн шийдвэрлэхэд нийт 100-120 орчим их наяд төгрөг шаардлагатай. Бодлогыг арван жилийн хугацаанд бүрэн хэрэгжүүлнэ хэмээн төлөвлөсөн юм. Шаардлагатай санхүүжилтийг улсын төсвөөс гаргана гэвэл бүтэхгүй. Иймд Засгийн газар хувийн хэвшил, гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчидтай хамтран хэрэгжүүлэх бодлого баримталж байна. Үүний тулд зарим хууль, тогтоомжид өөрчлөлт оруулах ажлыг холбогдох яам, тамгын газар шуурхайлж байгаа юм. УИХ-ын хаврын чуулганаар эхний ээлжинд найман хуульд өөрчлөлт оруулах аж. “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ыг амжилттай хэрэгжүүлэхийн тулд 27 хуульд өөрчлөлт оруулах судалгаа гарсан билээ.
Энэ бодлогыг амжилттай хэрэгжүүлснээр боомтын хүчин чадал гурав дахин, экспортлох бүтээгдэхүүний хэмжээ хоёр дахин, эрчим хүчний чадал 2.5 дахин нэмэгдэж, хөгжлийн мега төслүүд бодитой хэрэгжих суурь нөхцөл бүрдэнэ. Энэ бодлогын үр дүнд 2025 он гэхэд 285 мянган ажлын байр шинээр нэмэгдэж, Улаанбаатарыг зорьсон их нүүдэл багасаж, хөдөө орон нутагт өндөр цалинтай ажлын байр олноор бий болж, хот хөдөөгийн тэнцвэрт байдал хангагдана.
Засгийн газар “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийг түшиглэж үйлдвэр технологийн парк байгуулах шийдвэр гаргаж, тусгай зөвшөөрөл олгоод байгаа билээ. Энэ хүрээнд “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-д тусгасан зэс болон ган боловсруулах үйлдвэрийг хүн амын эрүүл мэнд, байгаль орчинд ээлтэй технологи ашиглаж байгуулна. Аж үйлдвэржүүлэх бодлогод Эрдэнэтийг сонгосон шалтгаан нь маш тодорхой. Тодруулбал, үйлдвэр байгуулахад шаардлагатай газар нутаг, цахилгаан станц, усан хангамж, тээвэр ложистик, зам харилцаа гээд бүхий л гол нөхцөлийг хангаж буй юм.
“Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын хүрээнд “Эрдэнэт үйлдвэр” 22 төсөл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөөд байна. Үүнд, үндсэн үйлдвэрлэлийн өргөтгөл, тоног төхөөрөмж, технологийн шинэчлэлийн найм, дэд бүтцийн гурав, нийгмийн хөгжлийн зургаа, шинээр таван төсөл хэрэгжүүлнэ. Ингэснээр үйлдвэрийн тасралтгүй найдвартай ажиллгаа хангагдаж хүчин чадал нэмэгдэх юм. Улмаар улс болон орон нутгийн төсвийн орлого өснө. Засгийн газраас баримталж буй үйлдвэржилтийн бодлого хэрэгжиж шинээр ажлын байр бий болох үр дүн харагдаж байгаа аж. Дээрх төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд хоёр тэрбум ам.доллар шаардлагатай гэсэн тооцоо гарчээ. Үүний 50 хувийг “Эрдэнэт үйлдвэр” өөрөө гаргах боломжтой аж. Үлдсэн мөнгийг нь гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдаас босгохоор төлөвлөж байна.
Нөгөө талаар Засгийн газар урьд нь “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийг тусгайлан авч үзэж 224 дүгээр тогтоол гаргасан. Уг тогтоол гарснаар “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийг 2031 он хүртэл хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийг баталжээ. Ингээд энэ үндсэн чиглэлээ тав, таван жилээр төлөвлөн хэрэгжүүлж байна. Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газар “Эрдэнэт үйлдвэр” 2017-2021 онд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн ажлаа бүрэн дүүрэн биелүүлсэн хэмээн дүгнэсэн байдаг.
Уулын баяжуулах үйлдвэрийн урт хугацаанд тогтвортой, үр ашигтай ажиллах нэг үндэс нь нөөц баялаг. Тэгвэл “Эрдэнэт үйлдвэр” сүүлийн дөрөв, таван жилд ашиглах нөөцөө нэмэгдүүлэхийн тулд хайгуулын ажилд 30 орчим сая ам.доллар зарцуулсан байна.
Үүний үр дүнд “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн ашиглах нөөц 46 хувиар нэмэгдэж, үүнийг нь Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл баталгаажуулав. Ингэснээр тус үйлдвэр 60-70 жил ажиллах нөхцөл, боломж бүрдлээ. Нэг ёсондоо тус үйлдвэрийн үнэ цэн улам нэмэгдсэн гэсэн үг юм.
Монгол Улсын Баатар Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирал, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Х.Бадамсүрэн “Эрдэнэт үйлдвэрийн өнөөдөр-өчигдөр-маргааш” сэдэвт илтгэлдээ “Бид эдийн засгийн үр ашгаа дээшлүүлэхийн тулд Засгийн газрын хэрэгжүүлж буй Шинэ сэргэлтийн бодлоготой уялдуулж ажлаа тав, таван жилээр төлөвлөн ажиллаж байна.
Үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийн 80 хүртэлх хувийг шинэчлэх шаардлага байсан. Сүүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд 1.8 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж, техник, тоног төхөөрөмжийн 30 хүртэлх хувийг шинэчилсэн.
“Эрдэнэт үйлдвэр” ажилтны цалингаа 2017-2021 онд 65 хувиар нэмэгдүүлсэн. Мөн үйлдвэрт ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарсан ахмадуудад нэмэлт тэтгэвэр олгодог. Үүнийг 1.5-2 дахин нэмэгдүүлсэн. Энэ нь Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй тэтгэврийн зөрүүг арилгах бодлоготой яв цав нийцэж байгаа юм.
Төрд мөнгөний бодлого байдгийг бид мэднэ. Түүн шиг “Эрдэнэт үйлдвэр” өөрт тохирсон мөнгөний бодлого хэрэгжүүлж байна.
Үүний үр дүнд өмнө нь хуримтлагдсан авлагуудаа авсан. Жишээлбэл, Балхашмыс компаниас 20 сая ам.доллараа авсан. Энэ мөнгөөр бүтээн байгуулалтаа хийж байна. Мөн Стандарт банкны асуудал байсныг та бүхэн мэднэ. Уг өр төлбөрийн хэмжээ 2019 онд 120 сая ам.долларт хүрсэн байлаа. Бид хуулийн хүрээнд боломжит арга хэмжээ авсны үр дүнд гурав дахин бууруулж 40 сая ам.доллар болгож төлсөн. Ингээд гадаад талдаа энэ асуудлыг цэглэсэн. Дотооддоо энэхүү хэргийг шүүхээр шийдвэрлэж 40 сая ам.доллараа буруутай этгээдүүдээс гаргуулахаар болсон. Засгийн газраас өгсөн үүрэг даалгаврын дагуу анхан шатны шүүхийн шийдвэрээр тогтоосон 138 тэрбум төгрөгийг олж авах ажил явж байна. Ийнхүү “Эрдэнэт үйлдвэр” 2019-2021 онд гадаад, дотоодын бүх зээлээ тэглэж чадсан.
Үйлдвэрийн найдвартай, тасралтгүй ажиллагааг хангахын тулд геологи хайгуулын ажлыг өргөн хүрээнд явуулна. Тухайлбал, Эрдэнэтийн овоо ордынхоо орчимд хайгуул хийнэ. Бас ордынхоо 60 км-ын тойрогт хайгуул хийж байна. Манай үйлдвэр геологи хайгуулын ангитай байсан. Үүнийгээ экспедиц болгосон.
Хүдэр олборлох өртгийг 20, боловсруулах өртгийг 10 хүртэл хувиар бууруулах зорилт тавин ажиллаж байна. Ингэснээр “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн нэг жилийн үйлдвэрлэлийн зардлыг 40 сая ам.доллараар бууруулах боломж бүрдэх юм. Бид 2024 он гэхэд жилд 40 сая тонн хүдэр олборлох болно. Иймд жилд үйлдвэрлэж буй зэсийн баяжмалын хэмжээ 660 мянган тоннд хүрнэ. Баяжмал борлуулах гэрээний нөхцөлийг сайжруулснаар 2017-2021 онд 128 тэрбум төгрөгийн нэмэлт орлого олсон” хэмээн дурдлаа.
Эцэст нь хэлэхэд “Шинэ сэргэлтийн бодлогыг аж үйлдвэрийн салбарт эрчимжүүлэх” нь сэдэвт форумд оролцогчид аж үйлдвэрийн IV хувьсгалд шилжих ажлыг Монгол Улсын Баатар, эдийн засгийн гол тулгуур болсон “Эрдэнэт үйлдвэр” эхлүүлж байна гэсэн бодол өвөрлөн гэрийн зүг хүлгийн жолоо заллаа. Ийнхүү Монгол Улс дэлхийн улс орнуудын хөгжлөөс хоцрохгүйн тулд үйлдвэржилтийг шинэ шатанд гарах бодлогоо эрчимжүүлж байна.
