УИХын даргыг гишүүдийн олонх (39-өөс дээш) нь чөлөөлөх тогтоолын төсөл өргөн баривал  дараалал хараглзахгүй авч хэлэлцэн  чөлөөлөх тухай хууль батлагдлаа. Хуулийн заалт энэ сарын 25 (баасан гариг)-аас  эхлэн мөрдөгднө. Хэвлэл мэдээлэл (25 дугаар суваг ТВ)-ээр нэг хүнд зориулсан хууль парламент баталлаа хэмээн шүүмжилж байна. Шүүмжлэх нэг хэрэг хууль батлагдсан тул одоо ганцхан мөрдөх л үлдэв.

Монгол улсын Ерөнхийлөгч Х. Баттулга ийм хуулийн төсөл өргөн барьж УИХ-ын дарга М. Энхболд хүлээн авч хэлэлцүүлэн батлуулж байгаа нь энэ.  Ийм хуулийн төслийг хүлээн авч батлуулах нь түүнээс хүнийх нь хувьд тэвчээр  улстөрчийн ноён нуруу шаардав бололтой. Ганцхан энэ эрх зүйн орчны өөрчлөлтөөс гадна чуулганыг 40 гишүүн бойкотолсон 40 гаруй хоногийн хугацаанд тэрбээр олон шалгуурын ард гарлаа. Амьдралын явцад  жирийн хүн олон шалгуур сориолтыг даван туулдаг. Улстөрчдөөс, тэр дундаа улс төрийн өндөр албан тушаалтнаас бусдын шаардах шалгуур сорилт өндөр байх нь тодорхой. Улс төрийн шалгуур сорилтоос улстөрчдийг хамгаалах зүйл алга. Харин өнгөрсөн хугацаанд М. Энхболдоос улс төрийн шаардлага сорилтоос давсан олон зүйлийг таван гишүүн олон нийтийн нэр барьж шаардсан гэж хэлж болно.

Түүнийг эхний шаардлагаараа буулгаж авах гэсэн Л. Оюун-Эрдэнэ, Т. Аюурсайхан нарын  хүсэл эхлээд талаар болсон. Үйл явдлын төгсгөлд  гүйцэтгэх засаглал бүхэлдээ,  Засгийн газар бүрэлдэхүүнээрээ хүч тавиан сөрөг хүчин (Ж.Батзандан, Л.Болд) нартай хүч хавсран эрх зүйн шинэ орчныг бүрдүүллээ. Улс төрийн тэмцлийн дархан хилийг (Ж. Батзандан) удаа дараа зөрчиж түүний хувийн амьдарлын талаар илүү  их зүйл ярьлаа. Энэ бол түүний олонд таалагдах гэсэн эрмэлзлэлтэй холбоотой гэж улс төрийн хүрээнийхний зарим хэсэг нь хэлж байна. ”Хүн гэмээ тэмээ гэдгэрээ мэдэхгүй” гэж монголчууд ярьдаг. Улстөрчийн хувьд Ж. Батзандан (Л. Болд, Т. Аюурсайхан, Л. Оюун-Эрдэнэ нар хамаарна)-д өндөр албан тушаал хаших өдөр ирж мэдэх юм. Ийм нөхцөлд тэдний эргэн тойронд юу яригдах талаар одоо хэлэхэд дэндүү эрт байна.

УИХ-ын дарга нь институцийн хувьд зөвхөн хурал зохион байгуулдаг “спикр” биш. Түүнд хуулиар бусадтай хуваалцахгүй олон эрх, үүрэг хамааруулдаг. Ийм учраас УИХ-ын даргад хуулийн дархлаа олгосон юм билээ. Гэтэл шинэ хуулиар түүнийг нь харгалзан үзэхгүйгээр  байр суурийг нь (институцийн хувьд) ганхуулах анхны алхам хийлээ. Хууль хэрэгжиж эхлэх гэж байгаатай холбогдуулан УИХ-ын даргыг огцруулах тогтоолын төсөл өргөн барихад гишүүдийн гарын үсэг цуглуулна. Энэ тогтоолын төсөлд гарын үсэг зурсан гишүүнийг чөлөөлөгдсөн УИХ-ын даргын  оронд сонгодоггүй байх улс төрийн шинэ соёлыг УИХ-д бий болгох хэрэгтэй болов бололтой. Ийм ёс зүйн хязгаарлалт хийхгүй бол урьд өдөр нь даргыг огцруулах тогтоолын төсөлд гарын үсэг зурчихаад, маргааш нь түүнийг чөлөөлөх тогтоолын төсөлд УИХ-ын даргын хувьд гарын үсэг зурах бусармаг үйлдэл гарч ирнэ.

Одоо УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд хоёр яг ижил нөхцөлөөр ажлаасаа чөлөөлөгднө (39 кноп) гэж зарим судлаачид байр сууриа илархийлсэн харагдана билээ. Монгол Улс 1990 онд нийгмийн харилцаагаа өөрчилсөн (Д. Содном)-өөс хойш 30 жилд 17 Ерөнхий сайдын нүүр үзжээ. Засгийн газрын өнгөрсөн хугацааны дундаж наслалт 1, 3 жил байсан гэсэн статистик тооцоо гарчээ. Эрх зүйн шинэ орчинтой болсноор (баасан гариг)-аас хойш ирэх 30 жилд хэдэн УИХ-ын даргатай болохыг тоолох л үлдлээ.

Шинэ хуулиар дарга аа чөлөөлөх гэж байгаа УИХ-ын гишүүд  таван нөхцөлөөр  УИХ-аас чөлөөлөгдөх хуулийн заалттай. Түүн дээр УИХ-ын даргыг олонхиор нь чөлөөлдөгтэй нэгэн адил (тойргийн сонгогчдын гарын үсгээр, УИХ-ын гишүүдийн олонх (39)-иор) гишүүнээс чөлөөлөх эрх зүйн орчинтой болохыг цаг үе биднээс давхар шаардав бололтой. Мөн УИХ-ын гишүүн хэлсэн үгийнхээ төлөө хариуцлага хүлээхгүй, халдашгүй дархан эрх (хуулийн байгууллага шалгах боломжгүй)-тэй. Гишүүний эдгээр хуулийн хамгаалалт “хууль, шүүхийн  өмнө хүн бүхэн тэгш эрхтэй” гэсэн Үндсэн хуулийн зарчимтай (1992 он)-оос хойш зөрчилтэй явж ирлээ.  Энэ нь амьдрал дээр гишүүдийг тойрсон жижиг хэл амыг зарим үед улс төржүүлэх, дэвэргэх нэг шалтаг болоод байна. Хамгийн сүүлчийн жишээг авч үзэхэд, ЖДҮ-ийн сангаас зээл өгсөн, авсан гишүүдийг прокурор шалгах хүсэлт гаргалаа. Гэвч  УИХ олонхиороо, тэднийг хэрэг биш гэж үзэн авч үлдэж байх жишээтэй.

Нэгдсэн чуулганы хэлэлцүүлэг дээр прокурорын хийсэн тайлбараас харвал ЖДҮ-ийн сангийн данснаас нэр бүхий гишүүдийн хамаарал бүхий (гэргий, дүү) хуулийн этгээд,  аж ахуйн нэгж рүү мөнгө шилжсэн гэнэ. Хэрэв энэ үнэн бол нэг данснаас нөгөөд мөнгө шилжинэ гэдэг нотолгоотой, төгс үйлдэл шүү дээ. Хариуцлагатай албан тушаалтан (прокурор) хэлж байгаа ч хүн хэлэх, шалгаж үнэнийг нь тогтоох хоёрын хооронд зөрүү гарна. Хуулийн байгууллага шалгаж тогтоохгүй болохоор иргэдийн дунд гишүүдийг “мэдэхгүй юм үгүй, идэхгүй (хөрөнгө) юм үгүй болчихсон хүмүүс” гэж хардахад хүргээд байна. Ийм учраас шударга ёсны төлөө тэмцэж байгаа нэр бүхий гишүүдээс “УИХ-ын гишүүнийг чөлөөлөх хуулийн төсөл” санаачил гэж  шаардахыг тухайн тойргийн сонгогч, иргэдэд уриалахад хүрэх нь. Гэхдээ хүлээж авах, эсэх нь тэдний хэрэг юм даа.

Г.Эрдэнэбат