Наадам дуусаж хурим найрын улирал эхэллээ. Өдийд намрын шар нар ёстой л над дээр чам дээр тусдаг цаг. Бас болоогүй хүүхдийн цэцэрлэг, сургууль орж алба, амины ажил жигдэрдэг үе. Гэвч энэ жил эрт сэрүүсэж чанга өвөл болно шүү гэдгийг байгаль дэлхий сануулаад байх шиг. Тодруулбал, цаг уурчид “Энэ жил анхны цас есдүгээр сарын эхний арав хоног болон сүүлийн арав хоногт ихэнх нутгаар хур тунадас, уулархаг нутгаар нойтон цас ахиу орно. Энэ үеэр салхи зарим газраар 12–14 м/с, зарим үед түр зуур 14–16 м/с хүрч ширүүсэж болзошгүй” хэмээн мэдээлж байна.
Ялангуяа энэ сарын дунд арав хоногийн эцсээр тариалангийн бүс нутгаар хур тунадас нойтон цас орж цочир хүйтрэх төлөвтэй байгааг онцгойлон анхааруулав. Тэгвэл сүүлийн үед манай улсын нийт хүн амын тал нь оршин суудаг Улаанбаатар хот, зутруухан өвөлтэй нүүр тулж магадгүй бололтой мэдээлэл гарах боллоо.
Засгийн газар саяхан өөрчлөгдөж шинээр томилогдсон сайдууд нь үүрэгт ажилдаа орж алд цэнхэр хадаг, мөнгөн аягатай цагаан идээ амсаад тамганаасаа адис авав. Тэгээд салбарынхаа зарим газраар орж “Би танай салбарын сайд болсон шүү” гэдгээ мэдэгдээд явж байна.
Хамгийн гол нь өвлийн бэлтгэл ажил ямар байгаа талаар нэг ч мэдээ, мэдээлэл алга.
Бодвол ажилтайгаа бүрэн танилцаж байж асуудлаа ярих байлгүй дээ. Гэвч энэ болтол нь өвөл хүлээхгүй нь лавтай. Эдийн засгийн хямрал дээр өвөл хатуухан болоод нэрмэчихвэл монголчууд бидний амьдрал улам л доройтож нийгмийн ядуугийн ядуу түвшинд унаж мэдэх нь.
Орон сууцны айлууд жижиг зуух яндан, сэгсүүргэн дээл, эсгий гутал, лаа чүдэнз бэлдээрэй
Улаанбаатарчууд өнөөдөр түгжрэл, автомашины дугаарын тэгш, сондгой, тарган, туранхайгаа сошиалаар хошигноод завгүй. Хэсэг хугацааны дараа өнөө утаа майгаа яриад эхлэх нь тодорхой. Нөгөө “Сүх далайтал үхэр амар” гэдэг шиг л юм уу даа. Тэгвэл энэ өвөл Улаанбаатар хот хөлдөх, харанхуйлах нөхцөл байдал бүрдсэн гэдгийг эрчим хүчний мэргэжилтнүүд хэлж байгаа юм.
Эрчим хүчний сайд асан Н.Тавинбэх өнгөрсөн хавар УИХ-ын Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооны хуралдаан дээр салбарынхаа нөхцөл байдлын талаар ноцтой мэдээлэл хийсэн. Тэрбээр “Өнөөдрийн нөхцөл байдлыг мэргэжлийн хэллэгээр хэлбэр чадлын дутагдалд орчхоод байна. Өөрөөр хэлбэл үйлдвэрлэж байгаагаасаа ихийг хэрэглэж байна гэсэн үг. Цахилгааны хэрэглээ эцэстээ тулсан. Өвлийн их ачааллын үед 6-7 хувиар өсөхөөр байгаа. Үүнийг дотоодын болоод импортын цахилгааны тоноглол бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж байж давна. Ямар нэгэн гэмтэл саатал гарсан тохиолдолд хязгаарлалт хийхээс өөр арга байхгүй. Дулаан хангамжийн тухайд маш хүнд болсон. Улаанбаатар хотын хэмжээнд өнгөрсөн өвөл дулааны эрчим хүчний тооцоот ачаалал 3166 Гкал/цаг хүрсэн. Гэтэл Улаанбаатар хотын хэмжээнд дулаан үйлдвэрлэдэг эх үүсвэрүүдийн хүчин чадал 2114 Гкал/цаг. Хүчин чадлаасаа 40 хувиар илүү ажилласан гэсэн үг. Дээр нь энэ жил 414 орчим Гкал/цагийн хүчин чадлын хэрэглэгчид холбогдож байна. Эд нар есдүгээр сарын 15-наас холбогдвол нийт хүчин чадлаасаа 50 гаруй хувиар илүү ажиллах болно” хэмээсэн билээ.
Дулаан, цахилгаан үйлдвэрлэлийн хүчин чадлаас гадна цахилгаан түгээх, дамжуулах олон цэгт ачаалал нь хэт давсан, сүлжээний ашиглалтын хугацаа нь дууссан асуудал бий. Тодруулбал, эх үүсвэр, дамжуулах төвийн сүлжээний тоноглолын 40 орчим хувийнх нь ашиглалтын хугацаа дууссан гэх тоо бий. Үүнийг яаралтай засч, сайжруулах ёстой гэж байгаа юм. Ганц жишээ дурдахад “Нийслэлийн хамгийн их хүн амтай Баянзүрх дүүргийн хэмжээнд өнгөрсөн хавар гэхэд л есөн хорооны 1760 өрх цахилгаанд холбогдоогүй, 14 хороонд 862 өрх хүчдэлийн уналттай байгаа тул уг асуудлыг шийдвэрлэх шаардлагатай” гэж байлаа.
Харин шинээр томилогдсон сайд нь “Эрчим хүчний салбар хүндхэн байгаа. Өвөл байдал хүндэрч хэцүүдвэл аргална даа” гээд хээв нэг зогсож байх. Аргалахгүй гээд өөр яах ч билээ. Гэхдээ яаж аргалах арга зам, тодорхой төлөвлөгөө нь ч алга. Дайн ирэхээр дарь нухна л гээд сууж буй нь харамсалтай.
Сүүлийн 20 гаруй жил эрчим хүчний тав дахь эх үүсвэр буюу “ТЭЦ-5” гээчийг барина хэмээн ярьж, шав тавьж, тууз хайчилж зарим газар бүр газар ухсан ч биеллээ олсонгүй. Тодруулбал, төр
Тавантолгойн нүүрсний ордыг түшиглэж цахилгаан, дулааны станц барина гэсэн. Барих гэж ярьсаар байтал өнөөдөр дэлхий нийтээр хүлэмжийн хийг бууруулахын тулд нүүрс шатаадаг цахилгаан, дулааны станцаас татгалзаад эхлэв.
Гэтэл улс төрч болгоны, эрх барьж буй намын лидер бүрийн ярьдаг ганц сэдэв нь энэ цахилгаан, дулааны станц хэвээрээ л байна. Хэл мэдэхгүй хэлмэрчийн онигоонд гардаг шиг “Өнөөхөө л ярьсаар байна даргаа” гэсэн байдал давтагдсаар. Төр нь барьж чаддаггүй юм аа гэхэд хувийн хэвшлээ ч дэмжээгүй. Манай том дарга нар яг ярьсныхаа эрсэг ажилладаг гэдгийг нь зөвхөн цахилгаан, дулааны шинэ эх үүсвэр дээрээс тод харж болно. Төр өөрөө барьж чаддаггүй юм аа гэхэд хувийн хэвшлээ дэмжээгүй. Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд хувийн хэвшлийнхэн 11 ширхэг цахилгаан, дулааны станц барих төсөл хөтөлбөр гаргаж танилцуулсан ч сураг алдарсан. Өнөө том дарга нар таг дараад, татлаа түлхээ нэхээд даший шог болгоод орхисон гэхэд хилсдэхгүй. Хэрэв тэгээгүй бол нэг ч гэсэн нь өнөөдөр ашиглалтад орсон байх цаг хугацаа өнгөрсөн шүү дээ. Цаашдаа ч энэ байдал хэдэн жил давтагдахыг хүн байтугай чөтгөр ч таашгүй.
Сайхан амьдруулж, сансрын уудмыг эзэгнэнэ гэж амласан төр засаг, эрх баригчид одоо нэгийг бодож хоёрыг сэтгэнэ байгаа. Тэгэхгүй бол энэ өвөл нийслэлээ хөлдөөж, нийтээрээ харанхуй суух нь. Хатуухан хэлбэл 20 дугаар зуундаа ухарч хөдсөн дээл, лаа, дэнлүүний хэрэглэгч болох юм байна. Энэ янзаараа бол Монгол Улс нийгмийн эрс шинэчлэлт хийсэн 1990 оны эхээр хот, суурин газрын орон сууцны айлууд агааржуулалтын хоолойгоо нүхлээд жижиг зуух тавьж гал түлж дулаацдаг, хоол ундаа хийдэг байсан цаг үедээ эргэн зочлох бололтой.
Иймд Улаанбаатар хотын орон сууцны айл өрхүүд одооноос жижиг зуух, яндан, ам бүлийн тоогоор сэгсүүргэн дээл, памбагар цагаан эсгий гутал, дэнлүү хийх тос эсвэл лаа чүдэнзээ базааж өвлийн бэлтгэлээ хангаж байх нь онох вий.
Малчид онд орохгүй малаа ширвэж авдарлаж авах зүйтэй болно
Ус цаг уур, орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэнгийн мэдээгээр бэлчээрийн ургамлын ургалт наймдугаар сарын 10-ны өдрийн байдлаар нийт нутгийн 50 орчим хувьд сайн. Харин 40-өөс илүү хувьд дунд, 10 гаруй хувьд буюу Баянхонгор, Говь-Алтай, Увс, Өвөрхангай, Өмнөговийн зарим сум, Баян-Өлгий, Завхан, Ховд, Дундговь, Дорноговийн зарим сумдын нутгаар зуншлага муу байгаа аж.
Зүүн аймгийн малчид “Энэ жил бороо хур элбэг өвс ногоо сайхан ургасан. Гэсэн хэдий ч мал олигтой таргалахгүй байна” хэмээж буй аж. Тэгвэл зуншлага тааруу байсан нутгийн мал сүрэг ямар байгаа нь ойлгомжтой. Иймд малчин түмэн өмнөх жилүүдийнх шиг налайж найрлах боломжгүй, цаг завгүй намар эхэлж байна.
Ялангуяа, Өмнөговь, Дорноговь, Дундговь, Баянхонгор, Говь-Алтай, Ховд, Завхан аймгийн нутаг гандуу байсан малчид нь тул хадлан, тэжээл сайтар бэлтгэж өвлийн бэлтгэлээ хангахыг онцгойлон анхаарах хэрэгтэй болжээ.
Тэгвэл Сэлэнгэ, Булган аймгууд өвс, тэжээлийн захиалга авч хүндэрч болзошгүй аймгуудад туслахаа илэрхийлээд байгаа юм.
Үүнээс гадна өнөөдрийн байдлаар гурилын үйлдвэрүүдэд 17 мянган тонн хивэг, тэжээлийн нөөц бүрдсэн мэдээлэл бий. Тэд ч мөн өвөлжилт хүндэрч болзошгүй баруун таван аймгийн хивэг тэжээлийн нөөц бүрдүүлэхэд туслахад бэлэн гэдгээ мэдэгдсэн.
Мал тооллогоор нийтдээ 67.7 сая толгой мал тоолуулж, 24 сая төл хүлээн авсан нь сүүлийн таван жилд гарсан хамгийн өндөр үзүүлэлт. Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр 91 сая толгой мал бэлчээрлэж байна.
Энэ өвөл аймгуудын өвс, тэжээлийн аюулгүйн нөөцөд 3.1 мянган тонн өвс, 1.2 мянган тонн тэжээл, сумдын нөөцөд 22.3 мянган тонн өвс, 11.5 мянган тонн тэжээлийн нөөцийг тус тус орон нутгийн санхүүжилтийн эх үүсвэрээр бүрдүүлэх төлөвлөгөө бий. Одоогоор хэдий хэмжээний өвс, тэжээлийн нөөц бүрдүүлсэн тухай нэгдсэн тайлан мэдээ хараахан гараагүй байна. Харин эдийн засагчид малчдад зарим нэг зөвлөгөө өгөөд эхэлж. Тухайлбал, онд ороход хүндрэлтэй малаа ширвэж зараад өвс тэжээлийн нөөц бүрдүүлэх хэрэгтэй. Илүү гарсан мөнгөө хадгалж хавар мал худалдан авах боломжтой. Ингэж байж цөм сүргээ бүрэн бүтэн авч үлдэж чадна хэмээж буй юм. Энэ бүгдээс үзэхэд энэ намар малчид тайван сууж, тааваараа байж болохгүй нь дээ.
Тариаланчид энэ сард цочир хүйтрэл, цастай нүүр тулах нь
Өнгөрсөн зун газар тариалангийн бүс нутгаар бороо хур элбэг байлаа. Харин энэ сарын дунд арав хоногт хур тунадас, нойтон цас орж хөрсөн дээр цочир хүйтрэх цаг агаарын төлөв гараад байна. Иймээс ургацыг хүйтрэлтээс хамгаалах, хаягдалгүй хураах асуудал тариаланчдын “толгойн өвчин” болох бололтой.
Ургацын урьдчилсан балансаар 470.3 мянган тонн үр тариа, үүнээс 441.4 мянган тонн улаанбуудай, 234.1 мянган тонн төмс, 125.8 мянган тонн хүнсний ногоо, 55.7 мянган тонн тосны ургамал, 104.4 мянган тонн малын тэжээлийн ургамал тус тус хураан авах боломжтой гэсэн төлөв гарсан. Урьдчилсан балансаас харахад улаанбуудай, төмсний хэрэгцээг 100 хувь, хүнсний ногооны 68 хувийг дотоодын ургацаас хангах боломжтой аж. Байгалийн давагдашгүй хүчин зүйл болох ган, мөндрийн улмаас 13.2 мянган га талбай ургац алдаж, болц дутуугаас 11.4 мянган га талбай ногоон тэжээлд шилжсэнээр, нийтдээ 24.6 мянган га талбайн ургац балансад тусгагдаагүй байна.
ХХААХҮЯ-ны газар тариалангийн мэргэжилтнүүдийн хэлж буйгаар энэ жил таримлын болц харьцангуй жигд байгаа тул өмнөх жилүүдээс 5-7 хоногийн өмнө ургац хураалтын ажил эхэлжээ. Энэ нь хураан авах ургацын хэмжээ, чанарт эергээр нөлөөлнө хэмээн үзэж байгаа юм. Харин ургац хураахад хүн, хүч дутагдалтай байна. Тэгвэл өнөөдрийн байдлаар Сэлэнгэ, Төв, Дархан-Уул, Булган, Дорнод, Хэнтий, Сүхбаатар аймгуудаас 2399 оюутан, 2377 цэргийн алба хаагч, нийтдээ 4776 хүн ургац хураалтын ажилд ажиллах хүсэлт захиалга өгчээ.
Ургац хураалтад нийтдээ 1041 комбайн, 587 ширхэг жатка, 220 гаруй үтрэм, 389 ширхэг үр тариа цэвэрлэх машин, 316 ширхэг үр тариа ачигч машин, 72 ширхэг төмс хураах комбайн, 417 ширхэг төмс ухагч, 69 ширхэг төмс, хүнсний ногоог ангилах сортлох машин ажиллах тооцоо гараад байгаа. Ургац хураалтад ажиллах техникийн иж бүрдлээр тооцоход хураалтын ажлыг 26-30 хоногт багтаан дуусгах техникийн боломж бүрдсэн байна.
Улсын хэмжээнд үр тариа хадгалах 550.2 мянган тоннын багтаамжтай төмөр бетон элеватор байгаагаас Хөдөө аж ахуйг дэмжих санд 186 мянган тонн, хувийн хэвшилд 364.2 мянган тонн нь ашиглагдаж байна. Одоогоор элеваторуудын ариутгал, засвар үйлчилгээ хийгдэж буудай хүлээн авахад бэлэн болжээ. Ямартайч тариа, ногоогоо эрсдэлгүй хураагаад авчихвал өвөл яаж ч хүйтэрсэн бид нэг хэсэгтээ ажрахгүй нь лавтай.
Эцэст нь хэлэхэд энэ намар бид яаж ажилласнаас ихээхэн зүйл хамаарах нь. Өөрөөр хэлбэл өвөлд өнөтэй орохын тулд эрвийх дэрвийхээрээ хөдлөх цаг үе иржээ. Онгойгоос онцгой намар, өвөлтэй бид золгож байна даа. Өмнөх жилүүдээс илүү бэрхшээлтэй, хатуу хүйтэн өвөл айсуй.
