35 насандаа есөн хүүхэд төрүүлж, өсгөж яваа Арвайхээр сумын иргэн Э.Булгантай ярилцлаа.

-Өөрийгөө, гэр бүлээ танилцуулах уу, Залуухан хосууд хэрнээ олон хүүхэд төрүүлж өсгөсөн нь их бахархалтай, сайхан санагддаг учраас ярилцлага хийе гэж бодсон юм. Хэдэн настайдаа анхны хүүхдээ төрүүлж байв?

-Намайг Э.Булган гэдэг. Хархорин суманд ерөнхий боловсролын сургууль төгссөн. Одоо Арвайхээр сумын 13 дугаар багт нөхөр, есөн хүүхдийн хамт амьдардаг. Зургаан хүү, гурван охинтой. Нөхрийг маань А.Дэмбэрэлнямбуу гэдэг. Хотод төрж өссөн. Би одоо 35 настай. Хамгийн анх 2007 онд 20 насандаа ууган хүүгээ төрүүлж байсан. Хүү маань 9 дүгээр ангид суралцдаг. Бага нь 7 сартай. Есөн хүүхэдтэй гэхээр хүмүүс гайхаад анх хэдэн настайдаа төрж байсан юм бэ гэж их асуудаг. Аав минь амьд ахуй байхдаа “Миний охин хүүхэд олбол дандаа төрүүлж байгаарай. Эмээ чинь юмуу, өвөө чинь, хэн нэгэн чам дээр зорьж ирж байгаа юм. Аав, ээж хоёр нь эрүү өвдөг тулаагүй байхдаа элбээд өсгөлцөнө” гэж хэлдэг байсан. Намайг дөрвөн хүүхэдтэй байхад аав минь хорвоог орхисон. Тэгээд аавынхаа хэлсэн үгийг байнга бодож, надад буцаад ирэх байх гэсэн горьдлогоор хүүхдүүдээ төрүүлсэн дээ. Сүүлдээ долоо ч, найм ч ижил гэж явсаар есөн сайхан үртэй болоод байна.

-“Эхийн алдар” одонгуудаа хэзээ авч байв?

-Хоёрдугаар одонг 2013 онд, нэгдүгээр одонг 2018 онд авч байсан.

-Арван хүүхэдтэй болох төлөвлөгөө байгаа юу?

-Есөн эрдэнийг бэлгэшээгээд есөн хүүхэдтэй байхаар шийдсэн. Ойр ойрхон төрөхөөр их ядардаг юм байна.

-Удам угсаанд нь олуулаа айл өрхүүд бий юу?

-Миний аав, ээж аль аль нь эхээс арвуулаа. Би өөрөө эхээс зургуулаа. Эмээ, ээж, би гээд гурван үеэрээ Эхийн алдар I, II одонтой.

-Хүүхдүүдийнхээ нэрийг сонирхуулаач, ямар нэг утга учир агуулдаг байх?

-Анхны хүүхдэдээ нэр өгөх гээд ламаас асуухад ням гарагт төрсөн, бас ууган хүүхэд болохоор Нямбаяр гэж нэрлэж байсан. Бусад хүүхдийнхээ нэрийг дандаа будаанд шигшиж өгсөн. Хоёр дахь охиндоо нэр өгөх гээд шигшихэд Анхнысолонго гэдэг нэр гурван удаа гарч ирсэн. Манай хадмын талд анхны эмэгтэй ач гээд нөхрийн маань ах энэ нэрийг бичсэн юм билээ. Аав нь, бас том хүү маань “Ням”-тай нэртэй болохоор бүх хөвгүүдийнхээ нэрд оролцуулсан. Харин охидууд маань өөр өөр нэртэй.

-Олон хүүхэд өсгөж хүмүү­жүүлнэ гэдэг мэдээж, амар­гүй. Гэр бүлдээ барим­талдаг, мөрддөг дэг журам бий юу?

-Ямар нэг дүрэм, журам тогтоогоогүй. “Үглэж хүмүү­жүү­лэхээс үлгэрлэж хүмүүжүүлэх” гэх үгийг л баримтлахыг хичээдэг дээ. Би өөрөө өглөө эрт босоод гэр орноо цэвэрлэчихээд өдөржин ийм байх ёстой гэдгийг хэлчихээд ажлаасаа орой ирэхэд өглөөний байдлаараа л байдаг. Мөн хүндлэл гэх зүйлийг хүүхдүүдэдээ хэлж сургадаг. Манай хүүхдүүд нэг насны зөрүүтэй байсан ч нэгнийгээ “чи” гэж дууддаггүй “агаа”, “эгээ” гэдэг. Бас дэрсхэн насны хүүхдүүд цаг, зав ихтэй байвал дүрсгүйтэх, хоорондоо тэрсэлдэх асуудал гардаг учраас хүүхдүүдээ завгүй байлгахыг хичээдэг. Хичээлээс гадуур урлаг, спортоор хичээлэж, өөрийгөө хөгжүүлэхэд нь их анхаардаг. Хоёр хүүхдээ бүжиглүүлдэг, хоёр нь таеквандогоор, нэг хүү маань хүндийн өргөлтөөр хичээллэж байна. Жижгүүд бол одоохондоо зургаан наснаас доош байгаа учраас ямар чиглэлээр яаж хөгжүүлэх вэ гэдгээ ярилцаагүй.

Спорт бол хүнийг хүмүүжүүлдэг гэдэгт би бат итгэдэг л дээ. Би өөрөө арван жилд байхдаа хөнгөн атлетикийн тамирчин байлаа. Нэгт хүнээс үг дуулж сурдаг, хоёрт сахилга батын хувьд хүмүүжүүлдэг. Таеквандо гэхэд л мэндлэх, хүндлэх ёсыг багаас нь суулгаж өгдөг. Тэгээд тэр үү,  манай хүүхдүүд ер нь гайгүй. Ямар ч хүн орж ирсэн “танай хүүхдүүд бүгдээрээ байгаа юм уу, ямар томоотой, чимээгүй юм бэ” гэж хэлдэг юм. Мэдээж, хүүхэд л болсон хойно, намайг эзгүйд үймүүлэх явдал гардаг л байх.

-Хүүхдүүдийнхээ амжилтаас дурдвал…?

-Бид хоёр анх хүүхдүүдээ амжилт гаргаасай гэж спорт, урлагаар явуулаагүй, “Гэрээсээ хол байж сураг, өлсөж үзэг” гэж боддог байсан. Гэтэл хүүхдүүд маань сонгосон төрлөөрөө амжилт гаргаад байгаа болохоор их урамтай байгаа. Том охин маань одоо наймдугаар ангид сурдаг. Тавдугаар ангиасаа таеквандогоор хи­чээл­лэсэн. Эхний хоёр сар хичээл­лээд улсын аваргад ам­жилт­тай оролцож, хүрэл медаль авч байсан. Түүнээс хойш их олон медаль авсан байна. Нэг хүү маань өнгөрсөн намраас эхэлж хүндийн өргөлтөөр хичээллээд дөрөвдүгээр сард улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож, гурван хүрэл медаль авчирсан. Бүжгийн хүүхдүүд маань ч улсын уралдаанаас 2, 3 дугаар байр эзэлж байсан. Таеквандогоор хичээл­лэдэг хүү маань хоёр алт, мөнгөн медальтай, бас шилдэг тамир­чин болж байсан. Ер нь нэрлэх юм бол амжилтууд зөндөө. Хүүх­дүү­дийн­хээ медалийг туузалж өгнө гээд амжихгүй яваад байгаа.

-Тэмцээн, уралдаанд явуулах нь сайхан ч зардал мөнгийг нь гар­гах гэж нэлээн л зүтгэдэг байх. Яаж зохицуулж байна вэ?

-Энэ жил тэмцээн, уралдаан маш их боллоо. Нэг нь оролцоод дөнгөж ирэхэд нөгөөх нь явах болдог. Нэг тэмцээнд дор хаяж 300 мянган төгрөг орно. Хэцүү ч гэсэн хүүхдүүдээ яаж ийгээд оролцуулдаг.

-Хүүхдийг өөрийн хүсэл со­нирх­лоор нь хөгжүүлбэл илүү амжилтад хүрнэ гэж ярьдаг. Гэхдээ ирээдүйд тийм мэр­гэжилтэй, ажилтай бол­го­чих юмсан гэх бодол байдаг уу?

-Хүүхдүүдийнхээ оюун ухаанд хөрөнгө оруулалт хийе, боловсролтой мэдлэгтэй хүн болгоё л гэж зорьдог. Манай хүүхдүүд хичээл номондоо жигдхэн гайгүй. Гэхдээ бүгдийг нь их, дээд сургуульд сургах боломж бид хоёрт гарахгүй байх. Ямар ч байсан том хүүгээ хүсэл сонирхлынх нь дагуу хуульч болгоно, мөн охидуудаа өндөр боловсролтой болгоно гэж ярьдаг юм. Чадал хүрвэл хүүхдүүдээсээ багш, эмч, хуульч гээд салбар бүрт мэргэжил эзэмшүүлэх юмсан гэх хүсэлтэй байдаг.

-Хүүхэд гэдэг гэр бүлийн баяр баясгалан юм даа. Хөг­жилтэй явдлуудаас нь яриач? 

-Өө зөндөө зөндөө /инээв/. Урд шөнө гэхэд л бүгдээрээ унтаж байхад нь 12 өнгөрөөгөөд хамгийн бага нь уйлсан байгаа юм. Нэгдүгээр ангийн ах нь эхэлж сэрээд дүүгээ авсан юм байна л даа. Тэгээд хүүхэд уйлах чимээнээр дунд охин сэрээд “Яасан Жаргалаа” гэсэн чинь “Энэ Даш чинь унтахгүй намайг тамлаад байна, би унтмаар байна” гэчихсэн дүүгээ тэврээд хоёулаа уйлаад сууж байсан гэсэн. Ер нь өдөр тутамд л инээдтэй зүйл тохиолддог.

-Нэг эцэг, эхийн хүүхдүүд ч гэлээ, өөр өөр араншинтай байдаг. Танай хүүхдүүд ааш зангийн хувьд хэр өөр вэ?

-Ер нь өөр өөрийн онцлогтой. Манай том хүү гэхэд л их зөөлөн. Дүү нарыг нь зодох үед “Намайг зод” гээд уйлаад байдаг байсан. Хүүхдүүдээ буруу зүйл хийх, сахилгагүйтэх үед нь гар хүрэхгүй эцэг, эх гэж ховор шүү дээ. Том охин маань бүүр багаасаа дүү нарынхаа даавууг угаадаг, нэгдүгээр ангид байхаасаа бантанг нь хийж өгдөг байсан. Ажилсаг, манлайлагч зан чанараараа одоо спортод амжилт гаргаж яваа гэж боддог юм. Дунд охин болохоор дүү нараа их баздаг сурагтай /инээв/. Тавдугаар ангийн хүү гэртээ байхдаа их дуугай, тайван хүүхэд байхгүй юу. Гэтэл сая төгсөлтийн баяр болсон чинь номер нэг бүжиглэж, дуулж, шүлэг уншиж байна гэнэ. Манай хүүхэд чинь бөөн авьяас юм байна шүү дээ гэж сая л мэдсэн. Дараагийн хоёрдугаар ангийн хүү болохоор их хөдөлгөөнтэй, сэргэлэн, аливаа юманд би чадна гэсэн хандлагатай хүүхэд. “Танай хүү чинь тэмцээнд орохдоо аль хэдийнэ ялчихсан гэх сэтгэхүйтэй гарч ирэх юм” гэж багш нь хэлж байсан.

-Олон хүүхэд төрүүлж өсгөнө гэдэг хэдийгээр хувь хүний сонголт, тухайн айл өрхийн амьдрал ч гэлээ, хүн амын хувьд аймаг, орон нутагтаа оруулж байгаа том хувь нэмэр гэж бодож байна. Төрөөс эсвэл байгууллага, хувь хүнээс туслалцаа дэмжлэг үзүүлсэн тохиолдол бий болов уу?

-2018 онд одонгоо авах үеэр “Хангамж-Өргөө” ХХК-ийн захирал Н.Батхүү подволын нэг өрөө байр бэлэглэж байсан юм. Одоо ч тэндээ л амьдарч байгаа. Олуулаа болохоор агаар салхи муутайдуу ч гэсэн өвөл дулаан, хүүхдүүд маань хичээлээ хийгээд суухад ая тухтай байдаг. Үүнээс өөрөөр тоймтой дэмжлэг авч байгаагүй.  Би ч тэгээд хүний өмнөөс амьдарч байгаа биш гэж санаа зовоод дэмжлэг гуйгаад явдаггүй л дээ. Харин зээл хөөцөлдөж үзсэн. 2019 онд залуучуудын бизнесийг дэмжих “Start up” гээд хөтөлбөрт манай хүн бетонон шал өнгөлдөг техно­ло­гийн төслөөр оролцоод хөн­гө­лөлт­тэй зээл авсан юм. Гэ­тэл тэр үед ковидын халдвар тар­хаж, ямар ч ажил хийх боломж ол­доо­гүй. Аймагт бас ажлын олдоц муу, том байгууллагууд хувь хүнээр хийлгэдэггүй юм билээ.

Уг нь би гар урлалын бүтээгдэхүүн хийдэг. Шүр, сувд хэлхэж, нэхмэл гутал хийнэ. Энэ чиглэлээрээ зээл хөөцөлдтөл гэр бүлийн хүн нь авсан байна гээд олгоогүй. Уг нь жаахан дэмжлэг авчихвал бизнесээ үргэлжлүүлмээр л байна.

-Ер нь амьдрал ямархуу байна. Хүн бүрийн амнаас нь хүрэлцэхгүй байна гэсэн үг гарч байгаа шүү дээ. Нууц биш бол танай сарын санхүүгийн зарлага хэр байдаг бол?

-Олны амнаас “Пөөх, танайх сард хүүхдийн мөнгө гэж 900 мянга авдаг. Баян юм байна шүү дээ” гэх үг их гардаг. Хүүхдүүдийн хооллох, өмсөх зүүх, сурах хэрэгцээг ерөөсөө тооцоолдоггүй. Энэ мөнгө хүүхдүүдийн хэрэгцээнд сардаа хүрч байна уу гэвэл үгүй. Өнөөдөр хүнс, бараа бүтээгдэхүүний үнэ ямар байгаа билээ. Хүүхдүүдээ сургахад нэхэж шаардах зүйл нь ямар их байдаг билээ. Би гэр бүлийнхээ  зарлагыг тооцож үзсэн. Өдөр тутмын хэрэглээнд 60-70 мянган төгрөг урсаж байна лээ. Дээр нь хувцас хунар, хүүхдүүдийн уралдаан, тэмцээний зардал гээд ний нуугүй хэлэхэд өрнөөс өрний хооронд л амьдарч байна.

Эрэгтэй хүүхэд өсч том болохоор гутал тэсдэггүй юм байна. Хүүхдүүддээ зун нэг, нэг сандаал өвч өгөөд хөдөө явуулахад ямар ч байсан тэр зундаа өмсчихдөг байсан бол одоо нэг сар л өмсдөг болж. Эрэгтэй хүүхдүүд морь мал унана, хад чулуугаар явна, тэгээд тэсдэггүй байх. Нөгөөтэйгүүр гутал, хувцасны үнэ нэмэгдээд чанар муудчихсан юмуу. Хүмүүс хэлэхдээ томдоо нэг хувцас авахад доошоо дамжуулаад өмсчихнө гэдэг. Тийм биш байнаа, нэг хүүхдэдээ ч удалгүй л хуучирч элэгддэг. Тэглээ гээд хүнээс тусламж, дэмжлэг авах гээд байдаггүй л дээ. Залуу хүмүүс юм чинь гээд болгохын төлөө л зүтгэдэг. Хамгийн гол нь хүүхдүүд минь гэдэс нь өлсөхгүй, өвдөхгүй байх нь л чухал.

-Үр хүүхдээ гэсэн эх хүний сэтгэлийг юутай ч зүйрлүүлэшгүй. Өөрийн тань хувьд хүүхдүүдээ хайрлахаас гадна баярлуулахыг хүсдэг гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Гэр бүлийнхээ хамгийн баяр хөөртэй байсан цаг мөчийг хуваалцаач?

-Тэгэлгүй яахав. Энэ жил Эмэг­тэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдрөөр би их баярласаан. Орой ажлаа тараад гэртээ орсон чинь дээрээс шаар хагараад дотроос нь янз бүрийн цаасан чимэглэл дээрээс цас шиг бударч унаад…бас өнгө өнгийн цаасаар цэцэг хийгээд бас шаарнуудаа үлээгээд газраар тавьж, үүднээс дотогшоо надад зам засчихсан байсан. Бас мах шараад хоол хийчихсэн, “Ээжээ бид нар мөнгөтэй бол танд бэлэг авч өгмөөр л байсан. Гэхдээ байгаа гурван мянган төгрөгөөрөө шаар авсан” гэсээр угтсан. Би хүүхдүүдээ яаж гоё байлгах вэ гэж хичээдэг болохоор тэд маань ч ээжийгээ баярлуулья гээд ярьдаг юм байна. Уржнангийн Хүүхдийн баяраар би хүүхдүүдээ яаж баярлуулах вэ гэж бараг шөнөжингөө бодсон. Тэгээд өглөө эрт босоод 40 шаар аваад бүгдийг нь орцондоо үлээ­гээд гэртээ оронгуутаа “Хүүх­дийн баярын мэнд хүргэе” гээд хийс­гэ­хэд бөөн баяр хөөр болж билээ.

-Ямар гоё хайр вэ?

-Гэртээ халуун дулаан уур амьсгалыг бүрдүүлэх нь их чухал гэж боддог. Хичээлээ тараад “Хурдан гэртээ харья, аав, ээж минь ямар хоол хийсэн бол” гэх сэтгэгдэл төрүүлж байвал хүүхэд гадуур сэлгүүцэхгүй. Аав, ээж нь “ажил, ажил” гээд гэрийн бараа харахгүй байхаар хүүхдүүд их бухимддаг, ганцаарддаг санагдсан. Тийм үед хүүхэдтэйгээ гадуур гарч, ганц таваг хоол идэнгээ ярилцах нь их чухал байдаг юм билээ.

Би ерөнхийдөө өнөөдрөөрөө сэтгэж амьдардаг. Өнөөдөр хүүхдүүдээ яаж баярлуулах вэ, яаж гоё байлгах вэ, ядаж л хиргүй хувцастай, индүүдсэн цамцтай явуулчих юмсан гэж боддог. Ирээдүйд нь шаналаад л, арван жилийн дараах явдалд санаа зовж байхаар өнөөдөр л хүүхдээ жаргалтай байлга гэж хэлмээр санагддаг. Маргааш дахиад мар­гаа­шийнхаа төлөө л санаа тавина.

-Энэ гацуур модоо медалиудаар чимэглэсэн нь их өвөрмөц, гоё харагдаж байна.

-Сая шинэ жилээр хүүхдүүдийнхээ гацуур модыг засч өгөх гэтэл чимэглэлүүдээс нэлээн их хагарчихаж. Тэгээд шинээр авах гэтэл зургаан ширхэгтэй чимэглэл дор хаяж хорин хэдэн мянга гээд үнэтэй болчихсон байна. Тэгэхээр нь бодож байгаад хүүхдүүдийнхээ медалиудаар чимэглэсэн.

-Фэйсбүүкээс нь харж бай­хад өөрөө бас нийгмийн сайн үйлсэд их оролцдог юм байна.

-Хүүхдүүдэд маань буян нь буцаж ирнэ гэж бодоод сайн үйлсийн аянд идэвхтэй оролцдог. “Аргалиа аварья” аянд өвөл, хаваржингаа явсан. “Хүрз хар” гээд сонирхлоороо нэгдсэн бүлгэмийн гишүүдтэй хамтраад ковидын цар тахлын үеэр айл өрхүүдэд хүнсний тусламж үзүүлсэн. Цахимаар хандив тусламж гуйж байгаа өвдсөн шаналсан хүмүүст өөрийнхөө идэх талхны мөнгийг илүүчлээд яаж ийгээд л өгдөг. Саяхан нэг хүүгийнхээ 15 насны төрсөн өдрөөр бусад хүүхдийнхээ медаль авсан амжилтыг хамтатгаад бүгдээрээ гарч, ресторанд хооллохгүй юу. Гэтэл нэг гэр бүл бидний ойролцоо хоол идэж байснаа эхнэр нь хүрч ирээд “Энэ хүүхдүүд бүгдээрээ танай хүүхдүүд үү?” гээд их сонирхож асуусан. “Тийм ээ, миний хүүхдүүд” гэтэл аягүй их баярлаад хүүхдүүдэд маань мөнгө өгч, хамтдаа зураг авахуулсан. Би танихгүй учраас цахимдаа тавиад талархлаа илэрхийлэхэд “Эрдэнэ” төвийн эзэн гэж хүмүүс бичсэн байсан.

-Амьдралынхаа талаар дэлгэрэнгүй ярилцсанд баярлалаа. Танай гэр бүлд эрүүл энх, сайн сайхныг хүсье.