Цөмийн энергийн комиссын Нарийн бичгийн дарга Г.Манлайжавтай цөмийн салбарын талаар ярилцлаа.

-Манай улс Цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх тухай болон Цөмийн зэвсгийг хориглох гэрээнд нэгдэн орсон. Энэ талаар та тодорхой мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Манай улс Цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх тухай (Treaty on the non-Proliferation of the Nuclear Weapons) гэрээнд 1969 онд нэгдэн орсон. Цөмийн зэвсгийг хориглох тухай (Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapon) гэрээг 2021 онд соёрхон баталсан. Олон улсын гэрээгээр Монгол Улс нь цөмийн материалыг энхийн зорилгоор ашиглах үйл ажиллагаандаа цөмийн зэвсэг үл дэлгэрүүлэх баталгааг гаргасан. Цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх гэрээнд нэгдэж ороогүй улс орнуудад цөмийн материалыг дамжуулахгүй байх зэрэг үүрэг хүлээдэг. Цөмийн зэвсгийг хориглох тухай гэрээнд нэгдсэн улс орны хувьд цөмийн зэвсэг болон аливаа цөмийн тэсрэх төхөөрөмж боловсруулах, турших, үйлдвэрлэх, эзэмших, хадгалах, дамжуулах, хүлээн авах зорилгоор ашиглахгүй байх зэрэг хэд хэдэн үүргийг хүлээж биелүүлж ирсэн. Олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргийнхээ хүрээнд цөмийн үйл ажиллагааны талаарх мэдээлэл болох цөмийн түлшний циклд хамаарах судалгаа шинжилгээний үйл ажиллагааны тухай мэдээлэл, тэдгээр үйл ажиллагаа явагдаж байгаа байршлын тухай ерөнхий мэдээлэл, ураны хайгуул, олборлолт, боловсруулах үйлдвэрийн жилийн урьдчилан тооцсон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, хүчин чадал, ашиглалтын байдал, байршил, экспорт импортын тухай тусгай мэдүүлгийг Олон улсын атомын энергийн агентлаг (ОУАЭА)-т тухай бүр нь хүргүүлж хамтран ажиллаж байна.

-Монгол Улс цөмийн энергийн талаар ямар бодлого баримталж байна вэ?

-УИХ-аас 2009 онд баталсан “Монгол Улсын төрөөс цацраг идэвхт ашигт малтмал болон цөмийн энергийн талаар баримтлах бодлого”-ыг хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Энэ бодлого нь цацраг идэвхт ашигт малтмалын нөөц баялгаа гүнзгийрүүлэн судлах, түүнийг энхийн зорилгоор олборлогч, боловсруулагч, экспортлогч тэргүүлэгч орны нэг болох, улмаар цөмийн энергийг эдийн засаг, нийгмийн салбарт өргөн хүрээнд ашиглах, хүний эрүүл мэндэд аюулгүй, экологийн хувьд цэвэр, байгаль орчинд ээлтэй технологиор цөмийн эрчим хүч үйлдвэрлэх зэрэг зорилтыг дэвшүүлсэн байдаг. Бодлогыг хэрэгжүүлэхдээ улс орныхоо стратегийн ач холбогдлыг нэмэгдүүлэх, нөлөө бүхий улсуудын стратегийн сонирхлыг Монголд буй болгох бодлого баримталж байна.  Бид энэ бодлогын зорилтыг удирдлага болгон эдгээр зарчмуудыг баримтлан ажиллаж байна.

-Цөмийн технолгийн салбарт ямар ямар улс орон, байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байна вэ?

-Манай улсын хувьд ОХУ, БНФУ, БНСУ, БНХАУ, Япон, БНЭУ, АНУ, БНЧУ, Канад зэрэг улс орнуудтай цөмийн энергийн салбарт идэвхтэй хамтын ажиллагааг өрнүүлдэг. Үүнд цөмийн технологийн туршлага судлах, эрдэм шинжилгээ, судалгааны багт хамтран ажиллах, оюутан залуусыг тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамруулах, нарийн мэргэжлийн боловсон хүчнийг урт болон дунд хугацааны сургалтад хамруулах зэрэг хүний нөөцөд чиглэсэн үйл ажиллагаанууд орохоос гадна цөмийн аюулгүй байдал, аюулгүй ажиллагааг хангах, цацраг идэвхт ашигт малтмал ашиглах, түүнийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах талаар хамтын ажиллагаанууд багтаж байна. Эдгээр улс орнуудаас гадна олон улсын байгууллагуудтай нягт уялдаатай ажилладаг. Тухайлбал, Олон улсын атомын энергийн агентлаг бол цөмийн салбарын асуудлыг эрхэлдэг олон улсын хамгийн том байгууллага, 175 гишүүн оронтой. Энэ байгууллагад манай улс элсэн ороод 50 гаруй жил болж байна. Энэ хугацаанд Монгол Улсад үндэсний хэмжээний 90 гаруй төслийг хэрэгжүүлэн эрүүл мэнд, хүнс хөдөө аж ахуй, мал эмнэлэг, малын эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчны судалгаа, шинжилгээ, боловсрол, соёл шинжлэх ухаан, аж үйлдвэрийн салбаруудад 16.4 сая еврогийн хөрөнгө оруулалтыг авсан байна. Мөн Цөмийн шинжилгээний нэгдсэн институт (ЦШНИ), Ази, Номхон Далайн бүсийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээр (АНДБХАХ), Азийн цөмийн хамтын ажиллагааны форум (АЦХАФ), Европын холбоо зэрэг олон улсын томоохон байгууллагуудтай боловсон хүчнийг чадавхжуулах, шинэ мэдлэг, туршлагыг солилцох, технологи нэвтрүүлэхэд үр дүнтэй хамтран ажилладаг.

 -Дэлхий нийтээр байгальд ээлтэй технологи, үйлдвэрлэл хөгжүүлэх талаар сүүлийн жилүүдэд анхаарах болсон. Тэгвэл цөмийн технологи ашигласан үйлдвэрлэл байгаль орчинд хор хөнөөлгүй, аюул тарихгүй, зардал бага байж чадаж байгаа юу?

-Цөмийн технологийг ерөнхийд нь цөмийн эрчим хүчний ба эрчим хүчний бус технологи гэж хоёр ангилдаг. Манайх одоог хүртэл цөмийн эрчим хүчний бус технологийг эрүүл мэнд, хүнс хөдөө аж ахуй, геологи уул уурхай, аж үйлдвэр, хүрээлэн буй орчин, судалгаа шинжилгээний салбарт нэлээд өргөн ашиглаж байна. Эрүүл мэндийн салбарт гэхэд уушигны рентген зураг авахаас эхлээд хорт хавдрын оношилгоо, эмчилгээнд цөмийн технологийг орлох өөр арга техник шинээр гараагүй байна. Геологи, уул уурхайн салбарт гэхэд зайнаас тандан судлахаас эхлээд хүдэр болон үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний найрлагыг цөмийн аргаар хурдан шуурхай бөгөөд өндөр нарийвчлалтай тодорхойлдог. Цөмийн технологи ашигласан үйлдвэрлэл байгаль орчинд хор хөнөөл, аюул тарих тухай ойлголт их харьцангуй юм. Аюулгүй ажиллагааны дүрэм журам, стандартаа чанд мөрдлөг болгон ашиглах л асуудал. Харин ч янз бүрийн үйлдвэрлэлээс гарах хог хаягдлыг цацрагаар шарах замаар ариутгах, дахин боловсруулахад цөмийн технологийг өргөн хэрэглэдэг. Цацрагаар шарж материалын шинж чанарыг сайжруулах, ялангуяа хүнсний зүйлийг шарж бактерийг устган хадгалах хугацааг уртасгах технологийг олон улс оронд өргөн хэрэглэж байна.

АНУ Азийн олон улсаас хүнсний ногоо, жимс импортлодог бөгөөд заавал цацрагаар шарсан байхыг шаарддаг байна. Энэ жишээгээр манайх эко махаа экспортлохын хамт хүнсний ногоогоо цацрагаар шарах технологи нэвтрүүлбэл жилд ганц удаа ургац хурааж авдаг учраас хүнсний хангамж, аюулгүй байдлаа сайжруулахад ихээхэн үр өгөөжтэй байх юм. Цөмийн технологийг ашиглахад мэргэжлийн ажилтан, хүн ам, хүрээлэн буй орчинд аюул учруулахаас сэргийлсэн эрх зүйн зохицуулалт, тухайлбал цацрагийн үүсгүүрийг ашиглахад зөвшөөрөл авах, тээвэрлэх, хадгалах гэх мэт бүхий л үйл ажиллагааг тодорхой дүрэм журмуудаар зохицуулдаг. Энэхүү дүрэм журам, стандартыг ОУАЭАийн зөвлөмж, шаардлагуудад нийцүүлэн боловсруулж, Засгийн газар, Цөмийн энергийн комисс, Стандарт хэмжил зүйн газар зэрэг эрх бүхий байгууллага баталж нийтээр дагаж мөрдөх эрх зүйн баримт бичиг болсон. Цөмийн эрчим хүчний технологийг ашиглах асуудалд олон нийт хамгийн болгоомжилдог боловч цөмийн эрчим хүчийг ногоон эх үүсвэрт тооцох болсон. Судлаачид цөмийн станцын аюулгүй байдалд онцгойлон анхаарч дэвшилтэт технологийг хөгжүүлсний үр дүнд аюулгүй байдал нь эрс дээшилсэн. Харин цөмийн станцыг ашигласнаар үүсдэг урт настай цацраг идэвхт изотопууд агуулсан “ашигласан түлш”- ийг дахин боловсруулах, насыг нь богиносгох судалгаа шинжилгээний ажил хараахан шийдлээ олоогүй байгаа нь үнэн. Гэхдээ үүнтэй холбоотой нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд, цөмийн станцыг ажиллуулсан тухайн улс “ашигласан түлш”-нийхээ  асуудлыг, өөрөөр хэлбэл хадгалах асуудлыг өөрөө шийдэх зарчмыг дэлхий нийтээр баримталдаг юм. Тийм учраас Монгол Улс уран экспортлоод юмуу цөмийн станц ажиллуулаад “ашигласан түлш”-тэй болсныг далимдуулан бусад улсууд манай нутаг дэвсгэрт “цөмийн хаягдлаа булах” асуудал гарах үндэс байхгүй.

-Манай улсад цөмийн технологийн хэрэглээ аль аль салбарт хэрхэн нэвтэрч, хөгжиж байна. Ямар салбарт илүү их хэрэглээ байдаг юм бол. Эндээс гарах хог хаягдлын аюулгүй байдлыг яаж хангадаг вэ?

-Монгол Улсын хувьд 1934 онд улсын нэгдүгээр төв эмнэлэг рентген аппарат ашиглаж эхэлж, 1956 онд Цөмийн шинжилгээний нэгдсэн институтийг байгуулсан үеэс цөмийн физик, технологийн судалгааг эх орондоо хөгжүүлж байна. Цөмийн технологийг эрүүл мэнд, хүнс, хөдөө аж ахуй, байгаль орчин, судалгаа шинжилгээ, уул уурхай, геологи хайгуул, аюулгүй үзлэг, хяналт шалгалт гэх мэт олон салбарт хэрэглэж байгаагаас эрүүл мэнд, судалгаа шинжилгээний байгууллагад илүү ихээр нэвтрүүлж байна. Эдгээрээс гарч буй цацраг идэвхт хаягдлыг “Цацрагийн аюулгүйн норм”, “Цацрагтай холбоотой үйл ажиллагаа эрхэлж буй байгууллагын цацрагийн аюулгүйн албаны дүрэм”, “Цацраг идэвхт материалыг аюулгүй тээвэрлэх дүрэм” гэх мэт хууль дүрмийн дагуу ЦЭК-ын Ажлын албаны Изотоп конторт түр буюу бүр хадгалж аюулгүй байдлыг ханган ажилладаг.

-Цөмийн технолгийн салбарт ажиллах боловсон хүчин хэрхэн бэлтгэж байна вэ?

-Цөмийн технологийн салбарт зөвхөн цөмийн физикч биш физик, хими, инженер техникийн төдийгүй хууль эрх зүй зэрэг нийгэм-хүмүүнлэгийн ухааны олон салбарын мэргэжилтнүүд ажиллах шаардлагатай байдаг. Салбарын хүний нөөцийг бакалавр, магистр, докторын боловсролын зэрэг олгох сургалтаар дотоод, гадаадад бэлтгэдэг. Цөмийн инженер технологийн нарийн мэргэжлийн хүний нөөцийг дотоодод МУИС, ШУТИС-д бэлтгэхээс гадна олон талт болон хоёр талт хамтын ажиллагааны шугамаар ОХУ, БНХАУ, Япон, БНСУ зэрэг цөмийн технологи өндөр хөгжсөн улс орнуудад, ихэвчлэн эдгээр улсуудын Засгийн газрын тэтгэлгээр сургаж бэлтгэж байна. Мөн төрөл бүрийн мэргэжлийн хүмүүсийг богино хугацааны мэргэшүүлэх сургалтад хамруулдаг. Тухайлбал ОУАЭА, Ази, Номхон Далайн бүсийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээр, Азийн цөмийн хамтын ажиллагааны форумын төсөл хөтөлбөрүүдийн хүрээнд тодорхой сэдвүүдээр зохиогддог сургалт, семинар, ажлын уулзалт, зөвлөгөөн, эрдэм шинжилгээний хуралд мэргэжилтнүүдээ оролцуулж, шинэ техник технологийн талаар мэдлэг эзэмших, мэдээлэл олж авах хэлбэрээр мэргэшүүлэн чадавхжуулах өргөн боломж байдаг нь магадгүй манай салбарын том давуу тал байх.

-Манай улс ураны нөөц ихтэй орны нэг. Иймд эрчим хүчний салбарт бага, дунд чадлын реактор ашиглах боломж хэр байгаа юм бол. Энэ технологийн аюулгүй байдлын баталгаа ямар байдаг вэ?

-Манай орны эрчим хүчний бүтцийг харвал 90 хувийг нүүрс, 7.9 хувийг нар болон салхин эх үүсвэр, 1.2 хувийг усан цахилгаан станц хангасан байна. Ногоон эрчим хүчний эзлэх хувийг нэмэгдүүлэх цаашлаад эрчим хүчний хангамжийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд цөмийн эрчим хүчний чиглэлээр судалгаа, төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх, энэ салбарт төрөөс үзүүлэх дэмжлэгийг өндөр түвшинд сайжруулах нэн шаардлагатай байна. Өнөөдрийн байдлаар дэлхийн 30 гаруй оронд 441 цөмийн реактор ажиллаж, нийт эрчим хүчний 10 орчим хувийг ЦЭХ-ээр үйлдвэрлэж байна. Дэлхийн улс орнуудын чиг хандлага бага дунд чадлын цөмийн реакторийг хөгжүүлэхэд чиглэж буй нь аюулгүй ажиллагааны системийн найдвартай байдал, өндөр технологи, барьж байгуулах зардал харьцангуй бага болон ашиглалтад оруулах хугацаа богино зэргээс хамааралтай байх. Бага дунд чадлын цөмийн реакторын хөргөлтийн систем нь цөмийн реактор дотор байрласан нь реакторын ослын нэг шалтгаан болох хөргөлтийн системийн доголдол үүсэх эрсдэлийг бууруулж чадсан. Мөн хөргөлтийн систем нь насос/ шахуурга шаардахгүй учир ослын нөхцөл үүссэн ч гэсэн цөмийн түлшний голомт хайлахгүй, цацраг идэвхт бодис гадаад орчинд алдагдах нөхцөл үүсэхгүй юм.

-Цацраг идэвхт ашигт малтмалын тархалтын талаар дэлгэрүүлж өгнө үү. Тухайн газар нутагт хяналт шалгалт хийдэг үү?

-Манай орны нутаг дэвсгэрт 1945 оноос цацраг идэвхт ашигт малтмалын геологийн судалгааг үе шаттайгаар хийж ирсэн. 100 орчим илрэл, 13 ордыг нээн илрүүлж нөөц, баялгийг нь тогтоосон байна. Одоогоор манай улсын дөрвөн аймгийн 10 сумын нутагт нийт 132.7 мянган гектар талбайд цацраг идэвхт ашигт малтмалын хайгуулын тав, ашиглалтын найман тусгай зөвшөөрлийг долоон аж ахуйн нэгж эзэмшиж байна. Харин цацраг идэвхт ашигт малтмалын ордын батлагдсан нөөцийн нийт хэмжээ 192.2 мянган тонн байна. Эдгээрээс Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сумын нутагт орших Зөөвч-Овоо ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ажил ахицтай явж байна. Хяналт шалгалтын хувьд мэргэжлийн байгууллагууд, холбогдох төрийн байгууллагууд үйл ажиллагаанд нь байнга шалгалт хийдэг. Мөн цацраг идэвхт ашигт малтмалын ашиглалтын асуудлыг Засгийн газраас анхаарч холбогдох хяналт шалгалтын болон мэргэжлийн байгууллагын төлөөллийг оролцуулсан ажлын хэсгийг удаа дараа байгуулж, хяналт шалгалтыг зохион байгуулж, дүнг олон нийтэд танилцуулж ирлээ. Энэ жил Олон улсын атомын энергийн агентлагаас мэргэжлийн зөвлөх баг Монгол Улсад ирж манай улсын цацраг идэвхт ашигт малтмалын эрх зүйн орчин, дүрэм журам, байгаль орчин, аюулгүй байдал зэрэгтэй танилцаж зөвлөмж гаргасан. Зөвлөх багийн эцсийн тайланг есдүгээр сарын дундуур албан ёсоор хүлээн авна.