Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлөөс эрхлэн гаргасан “Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь”-ийн талаар Хэл шинжлэлийн ухааны доктор Ц.Базаррагчаатай ярилцлаа.

–“Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь”-ийг Ц.Дамдинсүрэнгийн толь дээр суурилж хийсэн гэж та сая хэллээ. Юугаараа ялгаатай болсон бэ?

-Ц.Дамдинсүрэн гуайн толь 18 мянган үгтэй. Шинэ журамласан толь 38000 үгтэйгээрээ ялгаатай.

-Ц.Дамдинсүрэнгийн зөв бичих дүрмийн толь дээр миний хийсэн зүйл дээр алдаа мадаг байвал цааш нь засч залруулж яваарай, улам боловсронгуй болгож үргэлжлүүлээрэй гэсэн утгатай үг байдаг. Шинэ журамласан толь дээр тэр захиасыг нь хэр биелүүлсэн бол. Засч, сайжруулж чадсан уу?

-Ц.Дамдинсүрэн гуай зөв бичгийн дүрмийг 1959 онд нэг шинэчилсэн.Үүнээс хойш үе үед шинэчилж ирэхдээ цааш нь боловсронгуй болгож засах хэрэгтэй гэж хэлдэг байсан л даа. Ерөнхийдөө өөрийн зохиосон дүрмээ нэлээн хатуу баримталдаг байсан. 1942 онд зохиогоод 1946 оноос нийтээрээ мөрдөж эхэлсэн. Сая дурдсан онуудын хооронд дайн болсон учраас түр завсарласан юм. Зарим хүн энэ дүрэмд засах юм их байна гэж ярьдаг л даа. Зөв бичгийн дүрмийг зохиох зарчмын хувьд л ялгаа гардаг. Зарим нь үг бүтээврүүдийг тогтвортой болгодог. Энгийнээр хэлбэл хуучин монгол бичгийнх шиг тогтвортойгоор, өөрчлөлгүйгээр бичдэг. Харин Ц.Дамдинсүрэн гуай авиа зүйг баримталсан учраас хэллэгтэйгээ ойртуулж бичдэг. Энэ тохиолдолд нэг бүтээврүүд олон хувилбартай болдог. Балархай эгшиг гээдэг, нэмдэг. Үнэнийг хэлэхэд хүний ярианы хэл уян хатан. Балархай эгшгийг төдийлөн гаргаж хэлэхгүй. Хэмнээд явчихдаг. Хэлний хэмнэл гэж байдаг юм.

-Захирамжаар ч билүү хэсэг багш нарын баг гараад онцгой дөрвөн гийгүүлэгчийг хасна, хасахгүй гэж байгаад олны саналыг авч чадалгүй тэгсгээд замхарсан. Тэр багийнхны санаж бодсон зүйл шинэ толь дээр ямар нэг байдлаар тусгагдсан уу?

-Тусгагдаагүй. Онцгой дөрвөн гийгүүлэгчийг гадаад үгэнд зориулж бичсэн. Тэгэхдээ ихэвчлэн Оросоос орж ирж байгаа үгэнд зориулсан байдаг. Тэр утгаараа боломжгүй зүйл. Ялангуяа “Щ”-г хасъя гэж их ярьсан. Гэтэл “Щ” орсон үг олон бий. Яг тоолоод үзэхээр 17. 800 үг байна. Хоёрдугаарт, бараг далан жил болчихсон, нэгэнт хэвшсэн дүрмийг өөрчилнө гэхэд нийт олон хүлээж аваагүй л дээ. Тэгээд дараа нь Ц.Дамдинсүрэн гуайн 1983 онд гаргасан дүрмийг бариад явъя гэсэн шийдвэрийг засгаас гаргасан түүхтэй.

-Ц.Дамдинсүрэнгийн толиноос шинэ журамласан толь дээр тусгасан үгсийн тухайд нэг зүйл тодруулъя. Төдийгөөс өдий хүртэл бичиж хэвшсэн үгсээс өөрчлөлт орсон ямар үгс байна?

-Ер нь өөрчлөөгүй дээ. Ганц нэг жижиг өөрчлөлт л бий. Жишээ нь эмхэтгэл, цомхотгол гэж үг бий. С, х-ын дараа т,ч эгшиггүй бичнэ гэсэн дүрэм байгаа. Энэ дүрмээр бол “эмхтгэл” гээд х-ийн дараа эгшиггүй бичээд явчихдаг. Ингээд харахаар нэг дор дөрвөн гийгүүлэгч зэрэгцэж ороод байгаа юм биш үү гэсэн яриа гардаг. Уг нь эхний гийгүүлэгч нь урдаа эгшигтэй, сүүлчийн гийгүүлэгч нь ардаа эгшигтэй байгаа биз. Гэхдээ ийм маргаантай цөөхөн үг байдаг. Тэр үүднээс нь бид эгшиг жийрэглээд явах зарчмыг шинэ толь дээр баримталсан. Дараагийн жишээ нь эрвээхэй, дэгдээхэй гэсэн үгс. 1983 онд Дамдинсүрэн гуай эрвээхий, дэгдээхий болгочихсон юм. Дэлхий, мэлхий гэдэг үгийг монгол бичгээр бол эй-тэй бичдэг. Гэтэл орчин цагийн монгол хэлний дүрэмд дэлхий, мэлхий гэж буулгасан байдаг. Тэр жишгээр Ц.Дамдинсүрэн гуай 1983 онд эрвээхий, дэгдээхий гэж өөрчилсөн хэрэг л дээ. Гэтэл үгийг нь хөөгөөд үзэхээр ийм бичлэгтэй цөөхөн үг байсан. Тийм учраас хуучнаар нь буюу эрвээхэй, дэгдээхэй гэж бичье гэсэн шийдэлд хүрсэн. Энэ мэт ялимгүй гэж хэлэхээр цөөхөн өөрчлөлт орсон. Товчхондоо энэ толийг гаргахдаа Ц.Дамдинсүрэн гуайн дүрмийг барьсан. Тиймээс хамаагүй өөрчилж болохгүй гэж үзсэн. Зарчмын өөрчлөлт хийгээгүй гэсэн үг.

-Хэл шинжлэлийн эрдэмтэд үе үе монгол хэлний дүрмийг, үгийг өөрчилнө гэж ярьдаг. Яагаад, ямар шалтгаанаар ийм хэл яриа гараад байдаг юм бол, түрүүн таны хэлсэн барьдаг зарчмын зөрүүнээс болоод байна уу?

-Тэгж ойлгож болно. Бүр тодруулж тайлбарлая. Зөв бичгийн дүрмийг зохиоход үндсэн гурван зарчим бий. Нэгдүгээрх нь авианы зарчим. Өөрөөр хэлбэл халх хүн яаж ярьж байна, яг тэрүүгээр бичнэ гэсэн үг. Халхын аялгуун дээр суурилсан учраас тэр л дээ. Хэлдэг гэхээр д, г хоёрын дунд “э” дуулддаг. Харин хэлдгийг гэхээр дундах “э” нь дуулддаггүй. Тийм учраас Ц.Дамдинсүрэн гуай “э”-г нь гээчихсэн. Гээгдэх эгшгийн дүрэм гарч ирсэн шалтгаан нь энэ. Хоёр дахь нь бүтээвэр зүйн зарчим. Монгол бичигт бол хэлдгийг гэхэд “э”-г нь гээхгүйгээр хэлдэгийг гэж тэмдэглэдэг. Өөрөөр хэлбэл монгол бичгийн зарчмаар явахыг бүтээвэр зүйн гэж тодотгоод байгаа юм. Гурав дахь нь уламжлалын зарчим. Гаднаас орж ирсэн, тогтсон үгсийг баримталдаг туслах маягийн зарчим. Зарчмуудын ялгаа буюу ийм шалтгаанаас болж зөрөлдөөн гардаг юм. Ц.Дамдинсүрэн гуайг Х.Чойбалсан, Ю.Цэдэнбал нар дуудаад гадны соёлтой уялдуулж шинэ үсгийн дүрэм зохиоё гэсэн. Тэр үедээ халх аялгуутайгаа уяж дүрэм зохиогоорой гэсэн байдаг. Ц.Дамдинсүрэн гуай авиа зүйн зарчмыг дагасан нь ийм учиртай. Харин Б.Ринчен гуай уламжлалыг хатуу баримталдаг байсан. Ер нь маргааны шалтгаан ийм зөрүүнээс үүсдэг юм. Сонирхуулж хэлэхэд тухайн үед буюу одоогоос 80-аад жилийн өмнө Монголын шинэ үсгийн төв комиссыг Ю.Цэдэнбал даргалж, орлогч даргаар нь Машлай, Гонгоржав, Доржсүрэн, Лувсанвандан, Дамдинсүрэн нар ажилласан ба гишүүдэд нь Сурмаажав, Далхжав, Цэвэгмэд, Тамжид, Лувсандорж нар сонгогдож ажиллаж байсан.

-Гариг, гараг гэх мэт зөрүүтэй бичигддэг үгс цөөнгүй байдаг. Жишээ нь энэ үгийг яаж бичих вэ?

-Шинэ тольд гараг гэж орсон. Нохой баахыг гариг гэдэг. Тэгэхээр гараг гэж бичээд “-ийг” гэсэн нөхцөл залгахдаа “а”-г нь гээнэ. Зураг, зургийг гэдэгтэй адил бичнэ.

-Нэлээд дээхнэ 700 үгийн жагсаалт гэж гарсан. Бичээд заншсан олон үгийг эвдсэн байсан л даа. Тэр жагсаалтад туссан үгс шинэ тольд багтсан уу?

-Ц.Дамдинсүрэн гуайн дүрмийг барьж хандсан. Таны асуусан 700 үгийг олон хүн сууж байгаад гар өргөөд шийдчихсэн юм шүү дээ. Тэгж болохгүй. Компаничилсан маягтай ийм зүйл шинжлэх ухаанч чанарыг алдагдуулахаас хэтэрдэггүй.

-Хуучин нийгмийн үед гаднаас, ер нь бол орос үг их орж ирсэн. Одоо интернэт зэрэг англи үг хэрэглээнд олноороо орж ирж байна. Энэ тал дээр ямар зарчим барьсан бол?

-Гадны үгсийг монгол хүн яаж дуудаж байна вэ гэсэн зарчмыг баримталсан. Монголчуудын орчуулаад хэлж заншсан үгсийг монголоор хөрвүүлж оруулсан байгаа. Наад захын жишээ гэхэд бид банана гэдэг үгийг гадил гэж хэлээд заншчихсан.

-Хэчнээн гадаад үг шинээр туссан бэ?

-Мянга гаруй гадаад үг багтаасан.

-Ц.Дамдинсүрэн гуайг зөв бичгийн дүрэм зохиож байхад хамгийн маргаан дэгдээсэн дүрэм нь юу байв?

-Түрүүн ярьсан гээгдэх эгшгийн дүрэм дээр нэлээд маргасан. Халх аялгууг баримталсан гэж би түрүүн танд тайлбарласан болохоор давтаад яахав. Өмнөд Монгол, Буриадын олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг 1957 онд хийсэн юм. Тэр хурлын үеэр эрдэмтэд шүүмжилж байсан л даа. Энэ мэт олон эсэргүүцэл, шүүмжлэлийг Ц.Дамдинсүрэн гуай авиа зүйн зарчмаа хатуу бариад давж гарсан. Тавиад жил шүүмжилж байна даа. Шинээр дүрэм зохиогоод гаргаад ир гэхээр чаддаггүй юм. Тийм учраас Ц.Дамдинсүрэн гуайн бүтээл өнөөг хүртэл үнэ цэнээ алдалгүй ашиглагдаад явж байгаа.

-Зөв бичгийн дүрмийн талаарх мэргэжлийн маргаан цэгцэрсний дараа толь бичиг гаргах ажил эхэлсэн үү?

-Тэгсэн. 1950-иад он гэхэд бичиг мэдэхгүй хүн бараг арилжээ гэж дүгнэсэн байдаг юм. 1951 онд “Үсгийн дүрмийн зөв бичих толь”-ийг Ц.Дамдинсүрэн, Я.Цэвэл нар гаргасан. Үүнээс хойш гэвэл 1983 онд зөв бичих дүрмийн толийг зохион гаргасан байдаг.

-Хамгийн сүүлд зөв бичгийн дүрмийн толийг 1983 онд гаргаснаас хойш сая л шинэчилжээ дээ?

-1986 онд хэвлэсэн толио мөрдөхгүй, хүн хүн дур дураараа бичиж замбараагүйжсэн болохоос биш, уг толийг мөрдөж болох л байсан юм. Гэхдээ нийгэм хөдөлгөөн давлагаанд орсон тул шинэ үг хэллэг, нэр томьёо олноор бий болсныг анхаарахгүй байж болохгүй л дээ. Тухайн үндэстний соёлын ертөнцөд төрөлх хэл нь, тэр дундаа зөв бичих соёл давын өмнө хэрэгтэй болдог тул зөв бичих толийг ойр ойрхон засаж, шинэчилж байдаг нь зүй ёсны ажил. Иймээс Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлөөс эрхлэн “Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь”-ийг өнгөрсөн онд хэвлэн гаргасан юм.

-Та ярилцлагын эхэнд шинэ толийн гол ялгаа нь үгийн тооны зөрүү гэсэн. Бага сага өөрчлөлтийнх нь тухай хоёулаа сая ярилаа. Шинэ тольд өөр ямар онцлог байгаа вэ?

-Улс үндэстэн, ястны нэрийн битүү үеийн балархай эгшгийг гээж бичихгүй гэж тогтлоо. Түмэдийн, ойрадын гэж бичнэ гэсэн үг. Мөн хамаатуулах утга бүхий “-хь, хи” дагаврыг “-х” гэж журамласан. Харин “тав дахь өдөр, ес дэх үе” гэвэл эр үгэнд зөөлний тэмдэгтэй, эм үгэнд зөөлний тэмдэггүй бичихээр тогтлоо. Үүнээс гадна ихэвчлэн алдаж бичдэг үгсийг тухай тухайд нь зөв буруугаар ялган тэмдэглэж,товч тайлбарыг хавсаргаснаараа онцлог. Мөн гадаад үгийн толийг нэрийн тийн ялгалын нөхцөлөөр хувилган орууллаа. Дараагийн онцлог нь жинхэнэ нэр ба үйл үгийн хувиллын жишээг үлгэр болгож оруулсан явдал. Нийслэл, аймаг, сум дүүргийн нэр, дипломат харилцаатай улс орнуудын нэрийг нэгэн мөр болгон журамласнаас гадна үг болгоныг кодолж, товч тайлбар хадсан нь энэ удаагийн толийн онцлог.

-Шинэ журамласан толийг зохиоход хэчнээн хүн оролцсон бэ?

-ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэн, МУИС, МУБИС, ХБҮЗ, “Хүмүүн бичиг” сонин зэрэг байгууллагаас 26-27 хүн оролцлоо.

Эх сурвалж: Өдрийн сонин