/ГУРАВДУГААР САРЫН АРВАН НАЙМНЫ ӨДӨРТ ЗОРИУЛСАН НӨХӨРСӨГ ШОГ/

Салаа маань нийт арван гурван цэрэг, нэг сувилагчийн хамт “Эх орны төлөө” тулалдаанд оролцсон юм. Үүр хаяарахын үест бага даргын тушаалаар манай салааныхан ярайтал жагсав. Хамгийн дээр байлдагч О.Цэнд-Аюуш цагаан шонхорын зурагтай цэнхэр туг барин зогсчээ.
Бага дарга: Байлдагч О.Цэнд-Аюуш
О.Цэнд-Аюуш: Би
Бага дарга: Энэ туг далбаа чинь дайнд ямар үүрэгтэй юм?
О.Цэнд-Аюуш: Энэ бол цэрэг нөхдийн минь сүр жавхаа, эр зоригийн бэлгэ тэмдэг. Тиймээс энэ туг далбаагаа намируулан тулаанд ороход би бэлэн.
Бага дарга: Болно! Сайн байна. Энэ туг далбаагаа чи өөрөө хийсэн үү?
О.Цэнд-Аюуш: Тийм. Бага дарга аа. Би шүлэг бичихийн хажуугаар цаас, “105” цавуу, туслах нэг хүн байвал сайхан дэвтэр хийж чаддаг болохоор “Эх орны төлөө” дайнд өөрийн хийсэн нэг боловч бүтээлийн хамт тулалдах нь нэр төрийн хэрэг гэж үзсэн юм.
Бага дарга: Сайн байна. Дайнд мэргэн буудагч хэрэгтэй байна. Байлдагч О.Цэнд-Аюуш мэргэн буудахдаа хэр чадмаг уу?
О.Цэнд-Аюуш: “Багадаа би олон хулгар шар цааш нь харуулсан. Буудсан даруйдаа очоод үзэхээр яг л хулхиар нь л хийсэн байдаг. Тиймээс мөр зэрэгцэн тулалдах байлдагч нөхдөөсөө өөрийгөө хуруу илүү чадвартай гэж үзэж байна” ийн хэлэхдээ байлдагч С.Баттулга руу нүднийхээ булангаар хялам харав.
Бага дарга: Байлдагч О.Цэнд-Аюуш тэгвэл мэргэн буудагчийн онц үүргээр дайнд оролцоно. Байрлалаа эзэл! Дайсны офицеруудыг түүж буудна шүү!
Байлдагч О.Цэнд-Аюуш: Мэдлээ, гүйцэтгэе.

Бага дарга: Байлдагч Г.Мөнхбаатар буюу Мо
Байлдагч Мо: Би
Бага дарга: Чамайг бусдаасаа олон төрлийн авьяастай гэж анкет дээрээ онцгойлон дахин дахин бичснийг харлаа. Энэ үнэн үү?
Байлдагч Мо: Үнэээн. Нөхөр бага дарга аа. Би бичдэг, зурдаг, дуулдаг, бас сумын наадмаас эхлээд арга хэмжээ олныг хөтөлсөн. Нэмж хэлэхэд ямарч сэдвийн тухай би ярихдаа гаргууд.
Бага дарга: Сайн байна. Чи салааныхаа цэргүүдийг дайнд шантрааж болохгүй! Тиймээс цагаан хоолойгоор эр зориг, ялалтын тухай уран тодоор лекц унш. Хааяадаа лекцээ шүлэг хэлбэрээр явуулж байж болно. Мөн хурандаа нарын дуудсан үед очиж дайсны байрлал, схем зургийг зурна.
Байлдагч Мо: Мэдлээ, гүйцэтгэе.

Бага дарга: Байлдагч Б.Оролзод
Байлдагч Б.Оролзод: Би
Бага дарга: Та эх орныхоо төлөө амь хайргүй тулалдахад бэлэн үү?
Байлдагч Б.Оролзод: Би бэлэн биш байна аа бага дарга аа!
Бага дарга: Ямар учраас тэр вэ?
Байлдагч Б.Оролзод: Би сумын Иргэдийн Төлөөлөгчийн Хурлын дарга хүн. Тиймээс иргэдтэйгээ ойр байж, тэднийхээ сэтгэл санааг дэмжиж, дайны үед амар тайван байдлыг эрхэмд үзэн санал хүсэлтийн хайрцагт ирсэн иргэдийн гомдлын хуудсан дээр “Бид энэ дайнд ялахдаа л ялна” гэж уйгагүй хариулан бичиж хуудасны доор хун шувуутай гарын үсгээ залхууралгүй зурж байх нь халуун дайны өмнө хүлээсэн миний үүрэг гэж ойлгож байна.
Бага дарга: Сайн байна. Үүргээ сайтар ухамсарласанд нь баяр хүргэж, амжилт хүсье.
Байлдагч Б.Оролзод: Баярлалаа бага даргадаа.

Бага дарга: Байлдагч Наранболд
Байлдагч М.Наранболд: Би
Бага дарга: Та яагаад энэ дайнд галт тэрэгтэй оролцоно гэж бусад цэргүүдээс онцгойроод байна?
Байлдагч М.Наранболд: Тиймээ бага дарга аа. Би Төмөр замын байгууллагтай аж амьдралаа холбосон хүн. Тиймээс эх орноо хамгаалах дайнд галт тэрэгтэйгээ тулалдах нь дайсныхаа анхаарлыг сарниулсан сонин арга байх болов уу гэж бодсон юм.
Бага дарга: Энэ дайнд галт тэргээс илүү таны эр зориг чухал байна! Ойлгож байна уу та?
Байлдагч М.Наранболд: Ойлгож байна, бага дарга аа!
Бага дарга: Байлдагч М.Наранболд!
Байлдагч М.Наранболд: Би
Бага дарга: Та хоол хийхдээ хэр сурмаг вэ?
Байлдагч М.Наранболд: Маш сайн, бага дарга аа!
Бага дарга: Тэгвэл та тулаанд оролцох цэргүүдийн хоолыг хийх үүрэгт томилогдлоо.
Байлдагч М.Наранболд: Мэдлээ бага дарга аа.

Тулааны эхний өдөр бага дарга маань биднээс тус бүрийн онцгой чадварын тухай лавлан асууж бүгдэд нь тохирох үүрэг даалгавар өгсөн юм. Манай салааны байлдагч, Э.Энхболдыг японы тагнуулаар, харин хурдан шалмаг хөдөлгөөнтэй бөгөөд Галдан бошгот хааныг ухаан орсон цагаасаа хойш шүтэж байлдагч С.Баттулгыг салааны эхэнд тулалдахыг, мөн Л.Ганчимэгийг шархадсан цэргүүдийг анагаах сувилагчаар томилсон юм.
Тулаан эхлэхэд байлдагч О.Цэнд-Аюуш зүүнтээд хүрэнтэх хавцлын оройд байрлалаа эзэлжээ. Мо маань хажууд узелээ барьж бидний алхаатай зэрэгцэхийг хичээх авч үе үе салааныхаа цэргүүдийг бага даргын тушаалаар тэсвэр хатуужилд сургамжлан зоригжуулж хааяадаа цагаан хоолойгоороо:
Найман зууны тэртээх суут монгол хүмүүн тэд
Намхан чийрэг морьдынхоо хур дэлэн дээр бөхийж
Нарийн ширмэн гөлмөн дээр ган дөрөө жийн
Наран ургах зүг суран бугуйл шидэж…гэж ирээд л найр наадам эхлүүлж байгаа мэт хөөрүү дэврүүнээр уншиж байснаа гэнэтхэн сэдэв нь өөрчлөгдөн “Ер нь бол дайн гэдэг чинь”…хэмээн лекц уншина. Тэгснээ тэртээд тоосрох дайсны зүгт хоёр нүдний дурангаа чиглүүлж хэсэг чимээгүй зогссоноо уясан морь нь түрүү магнайд хурдлан гарч ирж байгаа мэт бишрэнгүй дуугаар дайсны танкийг олж харуутаа “Үгүй мөн зантайж байдаг хайрхан юм аа” хэмээн уулга алдана.
Дайснууд ойртоод ирэхийн үед “дайраад” хэмээн бусдыгаа хөөрөгдөн ухасхийсэн цэрэг бол Ховд аймгаас ирсэн байлдагч Б.Жамбалдорж буюу олноо Тарвас хэмээн өргөмжлөгдсөн Жа лам. Ухасхийн босч хэд харайснаа гэнэтхэн хойш суусаар цэргүүдийн дунд ороод явчихна. Яагаад хойш суугаад байгаагийн учрыг асуухад “Өөлд хүн чинь алив юмны голоор цохидог юм” гэж шийдэмгий хариулна. Энэ мөчид Завханы Тосонцэнгэл сумаас дайнд ирсэн байлдагч Г.Лхагвадорж Жа ламын уухайгаар ухасхийн босч хар гүйхээрээ сэлмээ далайгаад дайсны өмнөөс гүйж байснаа гэнэтхэн бүдэрчихэв үү дээ гэмээр үхэтхийн уначихав. Харин байлдагч С.Баттулга маань ёстой хяргаж байна. Хурдан шалмаг ч гэж жигтэйхэн юм. Тэгснээ л төд удалгүй цуцчихав уу даа гэлтэй суугаад авна. Байлдагч С.Баттулгыг амьсгаа дарахын завдал өгөхгүй дөхөж очоод чихэнд нь “Галдан, Галдан, Галдан” гэж түргэн гурав давтахад ухасхийн босч ирээд ёстой л баяд хүний цөсний хөөрлийг үзүүлнэ.
Дайсан алхмын зайд ойртоод ирэхийн үед Дундговиос дайнд ирсэн байлдагч Э.Гантулга эрүүн дэх хэдэн хялгасаа имэрсээр л зогсоно. Сэлмээ гаргах нь гаргажээ. Ямартай ч далайгаад авах нь авсан байна. Гэхдээ цаанаа л нэг амгалан тайвнаар энийг цавчих уу, байх уу адилхан л эх орныхоо төлөө тулалдаж яваа цэрэг шүү дээ гэж бодсоор ахул дайсан сэлмээ далайгаад хариугүй буулгахын даваан дээр байлдагч Э.Гантулгын өмнүүр байлдагч Т.Дарханхөвсгөл ухасхийн орж бууныхаа жадаар дайсныг хоёр чичээд “Үхээч чи! одоо үхэх ёстой шүү дээ чи. Би чамайг өчнөөн чичээд байна шүү дээ, Хөөе чи надтай ноцолдох хэрэггүй” гээд хэрэлдэж гарна. Хөвсгөл аймгийн Хатгал сумаас ирсэн байлдагч Т.Дарханхөвсгөл бол байлдагч С.Баттулгаас дутахгүй хөдөлгөөнтэй бөгөөд буу, сэлэм алин үгүй болсон ч дайснаа дарахын тулд өм хазахаас ч буцахгүй зоригтон.
Улаан тоос тэнгэрт хадаж япончуудтай ид үзэж байхад салаанаас маань нэг цэрэг дутуу байлаа. Тулаан жаахан амсхийж хоёр талын цэрэг аль аль нь тохироонд хүрч түр чимээгүй болохын үед нэг цэргийн дуу хадаад болдоггүй. Чарлаад байгаа тэр дууг хөөсөөр сэм яваад очтол битүү шаргал өвсөн дунд яг л шилбүүрийн нойтон хуйваар ороолгуулж байгаа мэт “Дайраад, дайраад… гэх дуу бол байлдагч Ч.Ууганбаярын дуу. Дээшээ хараад хэвтчихсэн “Манайхааан урагшаа, дайраад байгаарай, май чи, май чи хэмээн өөрөө өөртэйгөө ярьж, нүдээ тас аньж энгэртээ гараа зөрүүлжээ.
Түр амсхийх зуур шархадсан цэргээ бид сувилагч руугаа явуулна. Шархадсан цэргүүд сувилагч дээр очоод баахан загнууллаа гэж ирнэ. Сувилагч маань цэрэг тус бүрээс хаанаа шархадсаныг нь, мөн салааны хаана гүйж яваад сэлэмний ир, бууны суманд оногдсоныг нэг бүрчлэн асуудаг гэнэ. Тулаанд хамгийн урд гүйж явсан гэж хариулахаар “Яахлаараа чи хамгийн урд нь гүйсэн юм. Хойно нь гүйхгүй яасан юм. Яасан эх оронч юм. Тэр эх орон чамд ямар хамаа байна. Өөрийгөө бодохгүй ёстой тэнэг юм” гэж зэмлэнэ. Харин хамгийн хойно гүйж яваад шархадсан гэхлээр “Яахлаараа чи хамгийн хойно нь гүйсэн юм. Тангараг өргөсөн эр цэрэг байж хамгийн урд нь гүйхгүй яасан юм” гэж бас зэмлэдэг гэнэ. Тэгснээ эм тариа хийсэн цүнхээ эрээд олохгүй бухимдаж хэсэгтээ бачуурдаг бололтой.
Говь-Алтайгаас ирсэн байлдагч Х.Нямхишиг маань энэ дайнд жадны үзүүр, сэлэмний ир байхыг ихэд чухалчлана.
Байлдагч би харин зарим шөнө цэргүүд амарсан хойно ар гэртээ захидал бичиж арай аятайхан болсныг нь хэн нэгэнд уншиж өгмөөр санагдаад унтаж амарч буй цэргүүдийг татаж чангаахад тэд их дургүй. Үүрээр унтсан би өглөө сэрэхдээ хүнд.Бусад цэргүүдийнхээ уурыг барна. Цэргүүд маань давшиж давшиж түр амсхийхдээ нуувч ухна. Тэгээд намайг хэн нэг нь “Чи яагаад нуувчаа ухахгүй байгаа юм бэ? гэж асуухад би тулалдаж яваад үхэхэд нуувчтай, нуувчгүй ялгаа юу байдаг юм гэж хариулахад тэд толгой сэгсэрнэ.
Шөнө бүр байлдагч Мо маань узелээрээ “Дайн гэдэг бол…”гэж өнөөх лекцээ хэлээд өөрөө өөрийнхөө дуунаас тасхийтэл цочиж сэрнэ. Эхний өдрийн тулаанаа дуусгаад буцаж ирэхэд байлдагч М.Наранболд маань галт тэргэн дотроо таван ханатай гэр барьчихсан бага даргын охиныг дэргэдээ суулгачихсан, бидний барааг харуутаа сандран босч зандрангуй дуугаар өнөөхдөө хандан “Алив хө, наана чинь өдөржин тулалдсан цэргүүд ороод ирлээ шүү дээ, чи нэг цай цүү аялгалаач гэм” хэмээнэ.
Байлдагч Б.Жамбалдорж шөнө унтаж байхад гэнэтхэн ухас тавхийн цочиж сэрээд хүзүү цээжээ шалмаг тэмтрэх нь ямар нэгийг хайх мэт. Тулалдаж байхдаа хүзүүнийхээ сахиуснаас нунтаг зүйл гаргаж ирэн үмхэлж байсныг байлдагч С.Баттулга харж тэр тухай үдшээр лавлан асуувал
Байлдагч Б.Жамбалдорж: “Ховдоос дайнд мордоход аав маань надад сахиусны уутан дотор борц нунтаглан хийж өгсөн юм. Борцтой цэрэг өлддөггүй гэж захисан даа муу аав маань” гэж хэлэхэд хариуд нь байлдагч С.Баттулга: Цүнхнээсээ нэг боодолтой зүйл гаргаж ирэн “Май нөхдөө, энэ хойлогны мах. Би Увсаас дайнд мордохдоо зуун хорин мянган төгрөгөөр энэ хойлогны махыг авсан юм. Жамбаа маань наад борцныхоо оронд энэ хойлогны махыг сахиусандаа хий” Ер нь бэртэж шархадсан хэн боловч хойлогны мах идвэл хурдан тэнхэрдэг юм шүү дээ” гэж өгүүлнэ. Тулаанд оролцсон нөхөд орой тухлах үед байлдагч О.Цэнд-Аюуш “Би өнөөдөр дайсны тэдэн офицер, төдөн ахлагч унагалаа гэж уран тодоор ярина. Мэргэн буудагч О.Цэнд-Аюушийн өдрийн байрлалд сэм очиж үзвээс сумны хонгионы оронд янжуурын иш дүүрчээ.

Ямартай ч халуун дайны талбарт ганц ч цэргийн амь эрсдээгүй бид дайснаа дарж аваад буцах болов. Тэгсэн тулааны эхний өдөр үхэтхийн унасан байлдагч Г.Лхагвадорж маань сая сэрж
-Өө дайн дуусчихсан юм уу. Намайг сэрээхгүй яасан юм бэ? гэж тэрүүхэндээ цухалдуу. Ямартай ч манай салааныхан “Эх орныхоо төлөө” дайнд ганц ч цэргийн амь эрсдээгүй төдийгүй бүгд БНМАУ-ын “Баатар” цолоор шагнуулсан юм. Шагнал бүр өөр өөрийн ур хийцтэй. Байлдагч С.Баттулгын маань одон гэхэд “Галдан бошгот”-ын дүрслэлтэй, байлдагч Б.Жамбалдоржийн баатрын одон “Сахиус”-ны дүрслэлтэй, О.Цэнд-Аюушийн баатрын одон“ “Шинэхэн асаасан янжуур”-ын дүрслэлтэй. Байлдагч Мо-гийн одон “узель” шигтгээтэй гэх мэт бүгд өөр өөрийн тулаанд оролцсон хэв онцлогийг тусгасан байв. Тэгсэн байлдагч Х.Нямхишиг гэнэтхэн:
-Би энэ “Баатар” цолоор шагнуулах эрхтэй хүн биш. Гарамгай дайчин байлдагч Г.Баяр энэ шагналаар шагнагдаагүй байхад би энэ шагналыг авахгүй” гэж ирээд салааныхандаа загнуулав. М.Наранболдын баатрын одонд “Галт тэргэн дотор таван ханатай гэрийг дүрсэлсэн бол Ч.Ууганбаярын одонд өвсөн дунд хэвтэж буй цэрэг эрийн бусдыгаа уухайлан дуудсан дуу хоолойг дүрсэлжээ. Г.Лхагвадорж маань суманд биш давшиж яваад чулуунд бүдрэн унаж нойрноосоо цочин сэрж буй цэрэг эрийн дүрслэлт одонгоор шагнагдсан бол байлдагч Э.Энхболд маань бидэн дундаас сэтгэл хөдлөл багатайхан харагдаж байсны учрыг хожим бид олж мэдсэн билээ. Хоёр талд ажиллаж тагнуулын хүнд үүргийг сайтар биелүүлж байсан цэрэг эр чинь сүүлдээ аль нь яг өөрийн улс мөн болохыг ялгахаа байсан үед дайн дууссан байж. Гэвч Э.Энхболд маань мөн л “Баатар” цолоор шагнуулж биднийг буцах болоход БНМАУ-ын Баатар, Б.Оролзод харин хамгийн эхэнд таарсан сумандаа ИТХ-ын даргаар ажиллахаар үлдсэн дээ.