Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлгийн тавдугаар зүйлд “Мал сүрэг бол үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна” хэмээн тунхагласан байдаг. Мал төрийн хамгаалалтад байна гэдэг нь монгол хүний эрүүл мэндийг хамгаалж буй төрийн бодлого. Өөрөөр хэлбэл хүнсний аюулгүй байдлыг төр хамгаална гэдгээ Үндсэн хуулийн дээрх заалтаар баталгаажуулсан гэж болох юм. Олон мянган жилийн өмнөөс монголчуудын аж амьдралын гол эх үүсвэр, ахуй соёлынх нь салшгүй хэсэг болж ирсэн нүүдлийн мал аж ахуй өнөөгийн цаг үед экологийн цэвэр бүтээгдэхүүний эх үүсвэр, хүн амын эрүүл мэндийн баталгаа гэдгээрээ үнэ цэнэтэй.

Генийн өөрчлөлтгүй, химийн бодисгүй мах, махан бүтээгдэхүүнийг монголчууд бид хэрэглэж ирсэн. Бэлчээрийн соргог өвс ногоо, олон төрлийн эмийн ургамал идэж буй монгол малын мах хүний биед шаардлагатай бүхий л аминдэмээр баялаг бөгөөд ангийн махтай адил гэж үзэх нь ч бий.

Үүнийг нотлох жишээ олон. Хэдхэн жилийн өмнө ДЭМБ-аас уруул, тагнайн сэтэрхий эмгэгтэй хүүхэд төрж байгаа шалтааныг тодруулахаар Азийн 15 орныг хамруулсан судалгаа хийжээ. Хятад, Япон, Солонгос, Энэтхэг, Лаос, Филиппин гээд олон улс орны эхчүүдийг хамруулж хийсэн судалгаагаар Лаост уруул, тагнайн сэтэрхий хүүхэд төрөх эмгэг хамгийн цөөн байгаа нь батлагджээ. Үүнд ямар хүчин зүйл нөлөөлж байгааг судалсанд лоасчуудын хүнсэндээ өргөн хэрэглэдэг навчит байцаа буюу манайхны нэрлэдгээр салатны байцаанд хамаг учир байсан аж. Уг байцаанд агуулагддаг бодисууд ургийн хөгжлийн үед уруул, тагнайн сэтэрхий үүсгэхээс сэргийлдэг гэдгийг судлаачид тогтоожээ.

Гэтэл Монголд уруул, тагнайн эмгэгтэй хүүхэд төрөх тохиолдол Лаосынхоос хэд дахин бага байгааг ДЭМБ-ынхан анзаарчээ. Энэ бол монголчууд хүнсэндээ хонины мах их хэрэглэдэгтэй шууд холбоотой гэсэн дүгнэлт гарсан байна. Жирэмсэн эхчүүд хонины махаа л идээд байхад хүүхэд нь уруул, тагнайн сэтэрхий гэх мэт эмгэггүй төрдөг гэсэн үг. Тэгэхээр хонь гэдэг амьтан юу иддэг болоод мах нь тийм ид шидтэй байгаа юм бэ гэсэн асуулт гарна. Мэдээж бэлчээрийн өвс ургамлын гайхамшиг энэ юм. Монгол хонь 80 гаруй төрлийн эмийн ургамал иддэг гэсэн судалгаа ч бий аж. Харин монгол үхэр 40 гаруй нэр төрлийн эмийн ургамлаар хоолллодог. Бог, бод малын иддэг өвс, ургамлын төрөл зүйлд иймэрхүү ялгаа байх боловч нийтлэг утгаараа бол монгол мал эмийн ургамлыг боловсруулдаг амьд үйлдвэр гэсэн үг ажээ.

Б.Ринчен гуайг өмнөд хөршид айлчилж явахад хятадууд энэ ногоо тийм ч өвчинд сайн, тэр ногоо тийм ч юманд сайн хэмээн тайлбарлахад, “Монголчууд бид ногоо иддэггүй. Мал маань ийм ногоонуудыг идчихдэг. Харин бид малынхаа махыг иддэг юм аа” хэмээн хэлж амыг нь тагласан гэдэг. Их эрдэмтний энэ үг монгол малын гайхамшгийг товч  тодорхой хэлсэн ажээ.

Тэгэхээр монгол малын мах бол хамгийн эрүүл, цэвэр, экологийн хүнс. Импортын гахай, тахианы мах хүний эрүүл мэнд, амь насанд аюул заналхийлсээр удаж буй өнөө үед үүнийг улам ойлгох болжээ. АНУ-ын Хоол хүнс судлалын холбооноос тахианы маханд хийсэн органик бус хүнцлийн шинжилгээ эерэг гарсан тухай “The Wall Street Journal” болон “Тhe Associated Press” зэрэг дэлхийн томоохон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд саяхан мэдээлсэн. АНУ-д худалдаалж, хүнсэндээ хэрэглэдэг нийт тахианы махны тал хувь нь үхэлд хүргэх аюултай, хорт хавдрын шалтгаан болдог хүнцлийг их хэмжээгээр агуулдаг болох нь ийнхүү тогтоогджээ. Холын АНУ-ыг ярихаа байя гэхэд хажуугийн хөршид хүнсний аюулгүй байдал ямар билээ. Тэндээс импортолсон тахиа, гахайны мах АНУ-ынх шиг хорт хавдар үүсгэх хүнцэлгүй гэх ямар ч баталгаа байхгүй. Тахиаг хурдан өсгөж томруулах, таргалуулах зорилгоор тусгай бордоо, тэжээл, тариа тарьдаг. Тийм тахианы махыг байнга хэрэглэвэл хүний биед генийн өөрчлөлт гардаг. Тухайлбал, тахианы мах их иддэг өсвөр насны хөвгүүдэд эмэгтэйлэг шинж давамгай болдог, эмэгтэйчүүд тахианы мах их идсэнээр лийр хэлбэрийн таргалалт их түгээмэл болсон гээд эрүүл бус махны хэрэглээнээс үүдэлтэй сөрөг мэдээлэл олон.

Монгол Улс 66 сая малтай. Энэ бол жинхэнэ өсөн үрждэг, нөхөн төлждөг баялаг. Харамсалтай нь энэ баялгийнхаа үр шимийг хүртэж чадахгүй шахам байна. Хүн амаа байгалийн цэвэр, эрүүл, шимтэй хүнсээр хангая гэвэл юуны өмнө махны хэрэглээг дэмжих, үнийг нь зохистой түвшинд байлгах ёстой. Махны үнэ нэмэгдвэл малчдад ашигтай гэдэгтэй санал нийлдэггүй. Малчдыг дэмжих төрийн бодлого, үнийн зөрүүгээс ашиг хонжоо хайх ченжийн тогтолцооноос давж хэрэгжихгүй байгаа нь харамсалтай.

Монгол хүнээ эрүүл байлгая гэвэл малаа эрүүлжүүлэх нь чухал. Үүнтэй холбогдоод вакцины наймаа, шахаа, вакцины чанар гээд олон асуудал сөхөгддөг. Дөнгөж өчигдөрхөн цахим сүлжээнд зарим иргэн захаас авсан шинэ хонины махнаас вакцин үнэртэж байна гэсэн мэдээлэл оруулсан байна лээ.

УИХ Мал амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль, Малын генетик нөөцийн тухай хуулийг баталж,  Улсын мал эмнэлгийн Ерөнхий газар болон Ерөнхий малын эмчтэй болсон. Тиймээс мал эмнэлгийн асуудал хариуцсан бие даасан агентлагтай улс оронд ийм шалдар булдар асуудал уг нь гарах ёсгүй юм.

Салбарын яаман дээр ч гэсэн “Монгол мал”, “Малын эрүүл мэнд” зэрэг үндэсний хөтөлбөрүүд хэрэгжиж байгаа. Ийм байхад монгол мал өвчтэй, эсвэл махнаас нь вакциных нь үнэр арилаагүй байна гэх мэт яриа гарах юм бол, тэр нь хэрвээ үнэн байх юм бол сайд нь шууд огцрох нь шударга ёсонд нийцнэ. Шүлхий гэх мэт малын гоц халдварт өвчнүүд сүүлийн жилүүдэд тасралтгүй гарч байгаа. Үүнийг 100 хувь байгалийн давагдашгүй хүчин зүйл гэж үзэх аргагүй. Малаа эрүүлжүүлж, өвчин эмгэгээс сэргийлэх зорилготой Үндэсний хөтөлбөрүүдэд зарцуулсан хэдэн арван тэрбум төгрөг үр дүнгүй салхинд хийссэн л гэсэн үг.

Дашрамд дурдахад саяхан ХХААХҮ-ийн дэд сайд Ж.Сауле Франц Улсад ажлын айлчлал хийн Дэлхийн мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын 87 дугаар чуулга уулзалтад оролцоод ирсэн. Сайдын айлчлал бол аялал зугаалга биш болохоор энэ чиглэлд ахиц дэвшил авчрах, олон улсын жишиг, стандарт руу дөхөх шийдэл, санаа, сэдэл олонтой ирсэн бизээ.

Малчдаа дэмжиж, малаа эрүүлжүүлэхгүйгээр монгол хүний эрүүл мэндийн талаар ярих аргагүй. Товчхондоо бол ХХААХҮЯ гэдэг бол Эрүүл мэндийн яам юм. Монгол хүний эрүүл хоол хүнсийг үйлдвэрлэж байгаа салбарын бодлогыг боловсруулж буй төрийн захиргааны төв байгууллага гэдэг утгаараа шүү дээ. Мал төрийн хамгаалалтад байна гэдгийн цаад утга энд улам тодорно. Мах ч гэсэн төрийн хамгаалалтад байх ёстой. Эрүүл монгол хүний төлөө төр үүнийг хийдэг билээ.