2023 оны наймдугаар сард Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ  АНУ-д албан ёсны ажлын айлчлал хийхдээ тухайн үеийн АНУ-ын дэд Ерөнхийлөгч Камала Харристай албан ёсны хэлэлцээ хийсэн.  Энэ үеэр сүүлийн 20 гаруй жил хүлээгдсэн хоёр улсын Засгийн газар хоорондын Агаарын харилцааны хэлэлэцээр болох “Open sky” гэрээг үзэглэсэн. Үүний үр дүн гарч, Америкийн тэргүүлэгч агаарын тээврийн “United Airlines” компани Монгол Улс руу нислэг үйлдэж эхэллээ.
Монгол Улсын Засгийн Газраас явуулж буй агаарын тээврийг либералчлах бодлогын үр дүнд дотоодын 5 агаарын тээвэрлэгчээс гадна “Turkish airlines”, “Korean Air”, “Asiana Airlines”, “Air China” тэргүүтэй гадны 16 агаарын тээвэрлэгч нислэг үйлдэж байгаа бөгөөд “United Airlines” компани 17 дахь авиа компани болж нэмэгдэж байна.

Монгол Улсын ИНЕГ болон холбогдох байгууллагууд АНУ-ын Холбооны нисэхийн захиргаанаас олгодог САТ-1  гэрчилгээжилтийг авах ажил явагдаж байна.

Энэхүү гэрчилгээг Монгол Улс эзэмшсэнээр 2025 ондоо багтаж Үндэсний агаарын тээвэрлэгч “МИАТ” компани АНУ-руу шууд нислэг үйлдэх боломжтой болно.
АНУ болон Монгол Улсын хооронд шууд нислэгтэй болох нь хоёр орныг холбоод зогсохгүй тийзний үнэ хямдарч, аялал жуулчлалын салбарт чухал нөлөө үзүүлнэ.

Улсын Их Хурлын чуулганы 2025 оны дөрөвдүгээр сарын 25-ны үдээс хойших нэгдсэн хуралдаанаар Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 24 дэх илтгэлийг сонсож, хэлэлцлээ. Илтгэлийн талаарх танилцуулгыг Хүний эрхийн Үндэсний Комисс (ХЭҮК)-ын дарга Д.Сүнжид хийв. ХЭҮК илтгэлийг 2024 онд гүйцэтгэсэн судалгаа, хяналт шинжилгээ, үнэлгээ, иргэдийн гомдол, мэдээлэл болон хяналт шалгалтын ажлын үр дүн, төр, иргэний нийгэм, олон улсын байгууллагуудын албан ёсны тайлан мэдээлэл, бусад эх сурвалжид үндэслэн зургаан бүлгийн хүрээнд боловсруулж, Монгол Улсын Их Хурлаар шийдвэр гаргуулахаар 45 саналын хамт ирүүлсэн байна.

Монгол Улсын төрөөс хүүхдийн ашиг сонирхлыг хамгаалахаар баталгаажуулж, холбогдох хууль тогтоомжид хуульчилсан хэдий ч хүүхэд бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч болох тохиолдол буурахгүй байгаа тул бодитой арга хэмжээг хойшлуулшгүй авах шаардлагатайг ХЭҮК-ын дарга илтгэлийнхээ эхэнд онцолсон юм. Тэрбээр, Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага (НҮБ)-ын механизмуудаас энэ асуудалд онцгой ач холбогдол өгч, нэн тэргүүнд анхаарахыг зөвлөж буйг дурдан, ХЭҮК-оос үүнд дүгнэлт өгч, цаашид авах арга хэмжээний талаар есөн санал дэвшүүлж буйг танилцуулсан юм. Түүнчлэн 2024 оны Монгол Улсын Их Хурал болон аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын ээлжит сонгуулийн үйл явцад дүгнэлт хийж долоо, хүний эрх хамгаалагч өмгөөлөгч, сэтгүүлчийн нөхцөл байдлын судалгааны үр дүн тулгуурлан тэдний аюулгүй байдал, хуулийн хүрээнд мэргэжлийн үйл ажиллагаагаа явуулах боломж, баталгааг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн мөн долоо, мэдээлэл, өгөгдлийг их хэмжээгээр цуглуулж, боловсруулах горимоор ажилладаг цахим технологиуд хүний эрх, эрх чөлөөнд ноцтой эрсдэл дагуулж буй талаар найм, мөн цахим технологи ашиглан үйлдэгдэж буй жендэрт суурилсан хүчирхийллийг бууруулах асуудлаар дөрөв, шударгаар шүүлгэх эрхийн хэрэгжилтийг хангах талаар 10 санал дэвшүүлсэн байна.

Хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 24 дэх илтгэлийг Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцсэн талаарх санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир танилцуулахдаа дээрх зургаан бүлэг сэдвийг хураангуйлан дурдаад, Байнгын хорооны хуралдаанаар сэдэв тус бүрийг нэг бүрчлэн хэлэлцсэн тухай тэмдэглэв. Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцэх үед Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Алтанхуяг мөрдөн байцаах, прокурор, шүүх зэрэг хууль хяналтын байгууллага хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд иргэний эрхийг зөрчиж буй эсэх асуудлыг тодорхойлж, эдгээр байгууллагуудын үйл ажиллагааг сайжруулах, магадлангаар оруулах процессын тэгш, шударга байдлыг хэрхэн хангах талаар, Улсын Их Хурлын гишүүн М.Нарантуяа-Нара Засгийн газраас хүүхдийн бэлгийн хүчирхийлэлд өртөж байгаа асуудлыг шийдвэрлэхэд зарцуулсан төсвийн үр дүн, хүүхэд хамгааллын төсөв нэмэгдэж байгаа боловч үр дүнтэй арга хэмжээ авах боломж хязгаарлагдмал хэвээр байгаагийн шалтгаан, Хүүхэд, гэр бүлийн хөгжил, хамгааллын ерөнхий газрын үйл ажиллагааг хэрхэн сайжруулах талаар, Улсын Их Хурлын гишүүн Дав.Цогтбаатар хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулийн хэрэгжилт, сэтгүүлчдийн эрхийг хамгаалах асуудалд ХЭҮК хэрхэн анхаарч буйг болон өргөдөл, гомдлын дүн мэдээ, тэдгээрийн шийдвэрлэлтийн талаар, Улсын Их Хурлын гишүүн П.Сайнзориг Үндсэн хуульд 2019 онд оруулсан Улсын Их Хурлын сонгуультай холбоотой өөрчлөлтийн талаарх тус Комиссын байр суурийн талаар, Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир Монгол Улсын хүний эрх, эрх чөлөөний байдпын талаарх 21, 22, 23 дугаар илтгэлтэй холбогдуулан Улсын Их Хурлаас баталсан тогтоол, шийдвэрүүдийн хэрэгжилт, эдгээр шийдвэрийн биелэлт хангалтгүй байгаа тохиолдолд илтгэл, тайланг боловсруулах үр ашиг, ач холбогдпыг хэрхэн үнэлэх, мөн шүүх, прокурор, цагдаа, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагууд дээрх шийдвэрүүдийг хэрэгжүүлэхэд ахиц гаргахын тулд ямар арга хэмжээ авсан, салбарын холбогдох байгууллагууд сургалт, сурталчилгааны чиглэлээр хэрхэн хамтран ажиллаж байгаа болон тухайн байгууллагуудын ажилтнуудын хүний эрхийн талаарх мэдлэг, ойлголт нь ямар түвшинд байгаа талаар асуулт асууж, хариулт авсан байна. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн П.Сайнзориг хүний эрхийн асуудал зөвхөн Хууль зүйн байнгын хорооны асуудал биш бөгөөд парламент цаашид ямар асуудлаар бодлогын шийдвэр гаргах, ямар асуудлаар зохион байгуулалтын арга хэмжээ авч төрийн бусад байгууллагыг чиглүүлэн ажиллах зэрэгт анхаарах, мөн хүний эрхийг хангах нь удаан хугацаанд үргэлжпэх процессын шинжтэй үйл явц учир түүнд зарцуулах төсөв, хөрөнгө нэг удаагийн шинжтэй бус, ямар давтамжтайгаар төрийн бодлого шийдвэрийг үргэлжлүүлэхээс хамаарах тул илтгэлд тусгасан саналуудыг бодлогын шийдвэр гаргах, зохион байгуулалтын арга хэмжээ авах, төсөв санхүү хүрэлцээгүйгээс шалтгаалж хүндрэлтэй байгаа зэргээр ангилж, тодорхой тусгах шаардлагатай гэсэн байр суурь илэрхийлсэн байна. Мөн тэрбээр, сонгох, сонгогдох эрхийн хэрэгжилттэй холбоотойгоор үүсэж буй болон цаашид үүсэж болзошгүй хүний эрхийн зөрчил, эрсдэлийг илтгэлдээ тусгасныг сайшааж, Үндсэн хуулийн цэц (ҮХЦ) дээр үүсээд байгаа сонгуултай холбоотой маргаануудыг холбогдох Байнгын хороодоор хэлэлцэж, шаардлагатай бол ажлын хэсэг байгуулан ажиллах, технологиос хүнээ хамгаалах бус технологи ба хүний эрхийн тэнцвэртэй байдлыг хангах, технологи эзэмшигчийн хариуцлагыг нэмэгдүүлэх зэрэгт анхаарах шаардлагатайг дурджээ.

ХЭҮК-ын даргын илтгэл болон Хууль зүйн байнгын хорооны санал, дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн О.Номинчимэг, Д.Бум-Очир, А.Ариунзаяа, Н.Алтаншагай, О.Алтангэрэл, У.Отгонбаяр нарын 17 гишүүн асуулт асууж, үг хэлэв. Улсын Их Хурлын гишүүн О.Номинчимэг ХЭҮК-ын энэ жилийн илтгэлд иргэдийн сонгох, сонгогдох эрх, хүүхдийн хүчирхийллийн асуудал, цахим орчин дахь одоо хүний эрх, шударгаар шүүлгэх, тэр дотроо эрүүдэн шүүлтээс ангид байх зэрэг маш чухал асуудлуудыг хөндсөн байгааг онцолж, Улсын Их Хурлаар шийдвэр гаргуулахаар өгсөн саналуудын алийг Засгийн газарт чиглэл өгөх, аль асуудлаар хууль тогтоомжийг сайжруулахыг тогтож, хугацаатай, эзэн хариуцагчтай үүрэг даалгавар бүхий Улсын Их Хурлын тогтоол гаргах нь зүйтэй гэлээ. Мөн тэрбээр гэмт хэргийн хохирогчдын хохирлыг нөхөн төлүүлэх онцгой анхаарал хандуулах шаардлагатай гэж үзэж байгаагаа жишээ баримт дурдан илэрхийлсэн юм. Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Бум-Очир 2020-2024 онд хүчиндэх гэмт хэргийн хохирогч болсон 14-17 настай хүүхэд 66-гаас 119 болж, бага насны хүүхэд 138-аас 247 болж өссөн талаар илтгэлд дурдсан байгааг анхааралдаа авахыг анхааруулж, энэ гэмт хэргийг гэр бүлийн гишүүд, хамаатан саднууд үйлдэж байгаа нь нөхцөл байдлыг хүндрүүлж байна хэмээн тодорхой дүгнэлтүүдийг хийлээ. Иймд үүнд ХЭҮК анхаарал хандуулж, урьдчилан сэргийлэх, эцэг, эхчүүдийг соён гэгээрүүлэх ажлыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх шаардлагатайг тэрбээр зөвлөв.

Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ариунзаяа сүүлийн таван жилд осол гэмтлийн улмаас эрүүл мэндийн байгууллагад хандсан 844000 хүний 260000 нь 0-14 насны хүүхэд байгааг, тэдний 320 нь нас барсныг, мөн хүчирхийллийн улмаас энэ насны 4262 хүүхэд эмнэлэгт хандсаныг, 5-9 насны ес, 10-14 насны 65, 15-19 насны 179, нийт 253 хүүхэд амиа хорлосныг танилцуулж, Монгол Улс хүүхдээ хамгаалж чадахгүй байгааг анхааруулав. Тэрбээр, хүүхдийн хүчирхийллийн олон орхиолдол мэдэгдэхгүй өнгөрч байж болзошгүйг сануулаад, энэ гэмт хэргийг үйлдсэн этгээдийг цаазламаар санагддаг гэлээ. Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Алтаншагай ХЭҮК-оос хэрэгжүүлж байгаа урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэх ажлууд, тэдгээрийн үр дүн ямар байгааг асууж, цахим орчны дарамтанд өртсөн хүүхдийн тухай драмын жүжгийг Хүүхэд, залуучуудын театрт тавьж, тоглуулахад маш их үр дүнтэй байсныг дурдан, энэ мэт арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэхийг зөвлөсөн юм. Улсын Их Хурлын гишүүн, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд О.Алтангэрэл илтгэлд дурдагдаж байгаа тулгамдсан асуудлуудын олонх нь төсөв, санхүүгийн хүрэлцээтэй холбоотойг хэлж, улсын төсвийн төслийг хэлэлцэх үед үүнд анхаарал хандуулж өгөхийг Улсын Их Хурлын гишүүдээс хүссэн бол Улсын Их Хурлын гишүүн У.Отгонбаяр цахим орчинд үйлдэгдэж байгаа гэмт хэргийн хохирогчдын хэдэн хувь нь хүүхэд болохыг, тэдгээр гэмт хэргийг хэчнээн хувь нь шүүхээр шийдэгдсэн болон энэ гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэх ажлын төлөвлөгөөнд тусгагдсан ажлуудын хэдэн хувь нь бага насны хүүхдүүд рүү чиглэснийг асууж, хариулт авсан юм. Тэрбээр НҮБ-ын зөвлөмжийн хэрэгжилтэд анхаарч ажиллах нь зүйтэй гэлээ.

ХЭҮК-оос зургаан бүлэг асуудлыг ихээхэн ул суурьтай дүгнэснийг Улсын Их Хурлын гишүүн П.Сайнзориг сайшааж, Улсын Их Хурлаас холбогдох шийдвэрийг гаргаж Засгийн газарт тодорхой асуудлуудаар үүрэг, чиглэл өгөх ёстой гэв. Тэрбээр Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд О.Алтангэрэлийн уриалгыг дэмжиж байгаагаа илэрхийлээд, илтгэлтэй хамт дэвшүүлсэн ХЭҮК-ын саналуудыг Байнгын хороодод хуваарилж, хэлэлцүүлэн шийдвэрлүүлэх горимын санал гаргав. Хууль тогтоомжийн зөрчлийг арилгаж, хүний сонгох, сонгогдох эрхийг хангах төлөөрх зөвлөмжийг үндэслэн энэ талаарх эрх зүйн орчныг тодорхой болгож, шинэчлэн сайжруулах ажлыг ул суурьтай хийхийг тэрбээр Улсын Их Хурлын гишүүдэд уриалж, Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн талаар цаг хугацааны хориглолт байх атлаа Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан шийдвэрлэхэд цаг хугацааны хязгаарлалт байхгүй байгаа нь тодорхойгүй нөхцөл байдлыг үүсгэж байна гэв. Улсын Их Хурлын гишүүн О.Батнайрамдал ирээдүйд нэлээд эрсдэл дагуулах зүйл бол хиймэл оюун ухаан гэдгийг онцлоод, залуучуудын улс төрийн чиг баримжаанд хүртэл шууд бусаар нөлөөлж буй талаарх Стэнфордын их сургуулийн судалгааг эшлэн, олон улсын жишигт энэ талаарх хүний эрхийн эрсдэлийг эрх зүйн зохицуулалтад зөвлөмж, удирдамжийн шинжтэйгээр тусган мөрдүүлж буйг танилцуулав. Хэтэрхий чандлан хуульчлах нь хүний эрх, ёс зүйн эрсдлийг хаахад нэмэртэй боловч инновацыг хязгаарлаж мэдэх ур дагавартайг тэрбээр анхааруулав.

Сонгуулийн үеийн инфляцыг тогтворжуулах, эрүүл мэндийн даатгал, банкны зээлийн хүү зэрэг эдийн засгийн амлалтууд хүний сонгох, сонгогдох эрхэд нөлөөлж буй талаарх ХЭЗК-ын дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэбат онцгойлж, хүний эрхийг хамгаалагч өмгөөлөгч, сэтгүүлчдийн талаар, мөн сонгуулийн дараахь төрийн албан хаагчдын хөдөлмөрлөх эрхийн зөрчилтэй холбоотой гомдол саналуудыг шийдвэрлэх, нийгмийн сүлжээгээр доромжлуулсан, гүтгүүлсэн, бэлгийн хүчирхийлэлд автсан залуучууд, хүүхдүүдийн асуудалд тусгайлан анхаарал хандуулах, сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, редакцын хараат бус байдлыг хангах, соошл дарамтыг хуулиар зохицуулж, хариуцлагыг чангатгах хэрэгцээ шаардлага байгааг тэмдэглэв. Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Батжаргал хүний эрхийг хангах, хүнд эрх, эрх чөлөөг эдлүүлэх талаар төр болон төрийн зохих эрх мэдэлтнүүд хүлээсэн үүргээ хэрхэн биелүүлж байна вэ гэдгээс бүхий л зүйл шалтгаалж байгааг дүгнээд, ХЭҮК илтгэлдээ Улсын Их Хурал, Засгийн газар, хууль хяналтын байгууллагуудад зөвлөмж гаргах нь зүйтэй гэв. Түүнчлэн хүүхдийн хүмүүжил төлөвшлийн асуудлыг боловсрол, сургалтын хөтөлбөрийн агуулгаас орхигдуулснаас бий болсон бүхэл бүтэн үе өнөөдөр нийгмийн амьдралд хөл тавьж байгааг дурдан, үүнд ул суурьтай дүгнэлт хийж, засан сайжруулах, өөрийн улс үндэстний иргэдийг бэлдэх, төлөвшүүлэхэд чиглэсэн агуулгыг хөгжүүлэх шаардлага байгааг онцлон дурдлаа. Улсын Их Хурлын дэд дарга Х.Булгантуяа бага насны хүүхдэд бэлгийн хүчирхийлэл үйлдсэн гэмт хэрэгтнүүдийн ял эдэлж байгаа байдлыг жишээлж манай улсын хуулийн тогтолцоо хүний эрхийн мэдрэмжгүй байгааг нотлон өгүүлээд, ялыг чангаруулж, өршөөлгүй болгосон боловч хэрэгжихгүй байгаад харамсаж байгаагаа илэрхийлэв. Ийм гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүсийг бүртгэлжүүлж, суллагдсаных нь дараа олон нийтэд мэдээлдэггүй юм аа гэхэд ядаж хүүхэд хамгааллын тогтолцооны ажилтнуудад мэдэгддэг болгож холбогдох хууль, тогтоомжид өөрчлөлт оруулах ёстой гэлээ. Түүнчлэн ирэх 2026 оноос Гэр бүлийн шүүх бий болгох эрх зүйн шинэчлэлийг дэмжиж байгаагаа тэрбээр онцлоод, үүний бэлтгэл ажилд анхаарах, мөн Хүүхэд хамгааллын тухай хуулиар зохицуулсан цахим орчин дахь хүүхдийн эрх, үл хайхралт, хүүхдийн дэргэд архи, согтууруулах ундаа хэрэглэхгүй байх, хэрэг хянан шийдвэрлэх процесс дахь хүүхэд хамгааллын асуудал зэрэг олон зохицуулалтын хэрэгжилтийг хангах, холбогдох журам, дүрмийг баталж хэрэгжүүлэх шаардлагатай байгааг ярив.

Цахим орчин дахь хүний эрхийн асуудлыг Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Идэрбат мөн онцолж, холбогдох хуулиудад яаралтай өөрчлөлт оруулах шаардлага бий болсныг дурдав. Хүүхдийн дэргэд архи, согтууруулах ундаа хэрэглэхгүй байх хуулийн заалт хэрхэн хэрэгжиж байгаад үнэлэлт, дүгнэлт өгөх цаг болсныг тэрбээр хэлж, төрийн албан хаагчдын эрх ялангуяа орон нутагт ихээхэн зөрчигдөж байгааг санууллаа. Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир хүний эрх, эрх чөлөөний төлөв байдлын талаарх илтгэлийн сэдвийн ХЭҮК хэрхэн сонгодгийг асуугаад, Улсын Их Хурал хүний эрхийн зөрчилтэй хууль баталснаас болж албан үүргээ гүйцэтгэж байгаа төрийн албан хаагч буруудаж, ял зэм хүлээж буй асуудлыг дараагийн 25 дахь илтгэлийнхээ сэдэвт хамааруулахыг хүслээ. Түүнчлэн хүний эрхийн зөрчилтэй хууль тогтоомжуудын талаар ХЭҮК дүгнэлт гаргах, энэ асуудалд Улсын Их Хурал анхаарал хандуулах шаардлагатай байгааг тэрбээр онцлоод, цаашид Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлж буй хуулийн төсөлд хүний эрхийн зөрчлийн асуудал байгаа эсэхэд ХЭҮК дүгнэлт өгдөг байх нь зүйтэй гэлээ. Түүнчлэн Улсын Их Хурлын гишүүн О.Саранчулуун төрийн үйлчилгээг цахимаар авч байгаа хэрэглэгчдийн дийлэнхийг ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс эзэлж буй танилцуулаад, ХЭҮК-ын илтгэлд энэ үйлчилгээний хүртээмжийг сайжруулах, нэмэгдүүлэх талаар дүгнэлт, зөвлөмж бага байгааг сануулан, тус комиссын байр суурийг асуусан юм. Мөн тус Комисст иргэдээс гомдол гаргах механизмыг тодорхой, хялбар болгож, хүртээмжийг тэлэх, орон гэргүй, бие даан амьдрах чадваргүй хүмүүсийн эрхийг хангах, ялгаварлан гадуурхалтын эсрэг хууль, тогтоомжийн хэрэгжилтийг сайжруулах талаар асууж, хариулт авлаа.

Түүнчлэн Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Энхтүвшин улс төрийн намууд иргэдийн сонгох, сонгогдох эрхийг алдагдуулж, мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхгүй байгаагаас төрд итгэх иргэдийн итгэлийг алга болгож буйд ямар хяналт хэрэгжүүлэх, Улсын Их Хурлын гишүүн М.Нарантуяа-Нара жилээс жилд өсөн нэмэгдэж байгаа хүүхдийн бэлгийн хүчирхийллийн шалтгаан нөхцлийг судлан тогтоож, тэдгээрийг хаахгүй бол хэчнээн төсөв мөнгө тавиад ч үр дүнд хүрэх боломжгүйг, Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Мөнхсоёл гэр бүлийн доторх хүчирхийллийн асуудалд орлогын болон хот, хөдөөгийн ялгаа хэрхэн нөлөөлж буйг судлан, олон улсад хэрэглэдэг зэрэглэл, индексийн дагуу дүгнэж, улс орныхоо хэвлэлийн эрх чөлөөний, шударга ёсны, ил тод байдлын, авлигын төсөөллийн, хүний эрх, эрх чөлөөний болон жендерийн тэгш бус байдлын индексийг дээшлүүлэхэд анхаарах шаардлагатайг тус тус дурдан, байр сууриа илэрхийлэв.

Улсын Их Хурлын гишүүд асуулт асууж, үг хэлж дууссаны дараа Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалан Монгол Улс дахь хүний эрх эрх чөлөөний байдлын талаарх 24 дэх илтгэлийн хамт ХЭҮК-оос дэвшүүлсэн зургаан бүлэг саналыг Байнгын хороодод шилжүүлж буйгаа мэдэгдлээ. Сонгох, сонгогдох эрхийн талаарх саналуудыг Төрийн байгуулалтын байнгын хороонд, хүний эрх хамгаалагчийг хамгаалах талаарх саналуудыг Хууль зүйн болон Төрийн байгуулалтын байнгын хороонд, хүний эрх ба цахим технологийн талаарх саналуудыг Инновац, цахим бодлогын байнгын хороонд, цахим орчинд үйлдэгдэж байгаа жендерт суурилсан хүчирхийллээс хамгаалах тухай саналуудыг Нийгмийн бодлогын, Инновац, цахим бодлогын болон Хууль зүйн байнгын хороонд, бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч хүүхдүүдийн эрхийг хамгаалах талаарх саналуудыг Хууль зүйн болон Нийгмийн бодлогын байнгын хороонд, шударгаар шүүлгэх эрхийн хэрэгжилтийг хангах талаарх саналуудыг Хууль зүйн байнгын хороонд тус тус шилжүүлэв. Байнгын хороод саналуудыг нэг бүрчлэн хэлэлцэж, холбогдох тогтоол, шийдвэрийг гарган, төрийн байгууллагуудад үүрэг чиглэл өгч ажиллах, мөн Байнгын хороодоор хэлэлцсэн асуудлыг Хууль зүйн байнгын хороо нэгтгэж, Улсын Их Хурлын чуулганы нэгдсэн хуралдаанд танилцуулж, хэлэлцүүлэхийг Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалан үүрэг болголоо гэж Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газраас мэдээлэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор зохион байгуулж буй “Монгол дархны уламжлал, шинэчлэл” сэдэвт анхдугаар чуулган Төрийн ордонд эхэллээ.

Чуулганаар “Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл ба монгол уран дархны урлаг”, “Монгол уран дархны соёлын үнэ цэнэ, ач холбогдол”, “Монгол уран дархчуудын өмнө тулгамдаж буй асуудал,  шийдвэрлэх арга зам”, “Монгол дархны тогтвортой хөгжил ба эрх зүйн асуудал”, “Монгол уран дархан ба санхүүгийн зах зээл”, “Монгол уран дархны түүхий эдийн хангамжийн зохицуулалт” сэдвийг хэлэлцэх юм.

Чуулганыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх нээж үг хэллээ. Тэр бээр,  уран дархан, өв соёлыг түгээн дэлгэрүүлэгчдийн үйл хэрэг бол манай улсын хөгжил дэвшил, тусгаар тогтнолын амин чухал дархлаа, өв соёлын үнэт зүйл болж ирснийг тэмдэглэв.

Цаашид монгол дархан, урлаачдын бүтээлийг түүх, угсаатны зүй, соёл, иргэншилтэй уялдуулан судалж, олон мянган жилийн дахин давтагдашгүй өнгө төрхийг нь сурталчлан таниулж, үр хойчдоо өвлүүлэн үлдээх ёстой гэж үздэгээ илэрхийллээ.

Ерөнхийлөгчийн хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:

“Эрхэм хүндэт уран дархчууд аа,

Монгол өв соёлыг түгээн дэлгэрүүлэгчид ээ,

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор зохион байгуулж буй “Монгол дархны уламжлал, шинэчлэл” Үндэсний анхдугаар чуулганд хүрэлцэн ирсэн эрхэм хүндэт Та бүхэнд энэ сайхан өдрийн мэндийг өргөн дэвшүүлье.

Та бид өнөөдөр өвөг дээдсээс уламжлагдан ирсэн монгол өв соёл, монгол дархны урлагийн хөгжил дэвшил, салбарын өмнө тулгамдсан асуудлуудын талаар хэлэлцэн ярилцаж, цаашдын бодлого, зорилтоо тодорхойлохоор Төрийн ордондоо хуран цуглаад байна.

Аливаа улсын төрт ёсны түүхэн уламжлал, ард түмний ахуй амьдрал, өв соёл, хөгжил дэвшлийн замнал уран дархны урлагтай салшгүй холбоотой байдаг.

Монгол айл гэрийн тулганаас эхлээд аргамаг хурдан хүлгийн эмээл, хазаар, өндөр төрийн тамга хүртэл бүгд уран дархан, урлаачдын ур ухаанаар бүтээгдэж, мянга мянган жил уламжлагдан ирсэн түүхтэй билээ.

Ийнхүү монгол дархан, урлаачдын оюун ухаан, торгон мэдрэмж, гарын ур шингэсэн бүтээл бүхэн Монголын ард түмний туулж өнгөрүүлсэн түүхэн үйл явдлыг тодотгон харуулах эх сурвалж, бусдаас ялгарах үнэт зүйл болдог.

Тиймээс хүндэт уран дархан, өв соёлыг түгээн дэлгэрүүлэгч Та бүхний үйл хэрэг бол манай улсын хөгжил дэвшил, тусгаар тогтнолын амин чухал дархлаа, өв соёлын үнэт зүйл болж ирснийг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна.

Манай ард түмэн “Дархан хүн бурхан ухаантай” хэмээн хэлдэг билээ.

Өөрөөр хэлбэл, манай дархчууд, үндэсний урлаачид Та бүхэн монгол дархны ур ухаан, торгон мэдрэмж шаардсан гайхамшигт бүтээл бүтээхийн зэрэгцээ аливаа юмны учир зүй, эе эв, арга билгийг уялдуулж чаддаг хосгүй авьяастан, бурхнаас заяагдсан билиг ухаантан билээ.

Монгол дархан, урлаачдын дахин давтагдашгүй, хосгүй гайхамшигт бүтээлүүд нь он цагийн туршид төгөлдөршин хөгжиж, төрт ёсны сүр хүч, түүх, соёлын өв уламжлалаар улам баяжин өргөжиж ирснийг археологийн олдвор, түүхийн эх сурвалжууд тод харуулдаг юм.

Манай эртний бүтээлүүдийн ур хийц, агуулга, зохиомж, шийдэл нь өнөө цагт ч гэсэн хүн төрөлхтний өв соёлын гайхамшигт бүтээл болон үнэлэгдэж байна.

Эрт дээр үеэс монгол төр хүчирхэгжин мандаж, дэлхий ертөнцөд “Монгол” хэмээх нэрийг тамгалан үлдээхэд монгол дархан, монгол урлаачид онцгой чухал үүрэг гүйцэтгэсэн түүхтэй.

Архангай аймгийн нутагт орших Гол модны дурсгалт газар болон  Төв аймгийн Ноён уул дахь хүннүгийн булшнаас олдсон эмээлийн хударга, хөмөлдрөг дээр хүннүгийн үеийн шүтээн “Бэлгэт гөрөөс” буюу үлгэр домгийн амьтан “Ганц эвэрт”-ийг мөнгөөр хөөмөлдөн, алтаар шарж, уран гоёмсгоор дүрслэн бүтээсэн нь тухайн үеийн монгол дархны урлалын хөгжлийг тод илэрхийлдэг юм.

Мөн дэлхийн томоохон музей Эрмитажид хадгалагдаж буй Алтан ордны дурсгалаас олдсон “Бүсний мөнгөн чимэг” нь эртний монгол дархны ур чадварыг өнөө үед ч дэлхий дахинд сурталчлан таниулсаар байна.

Түүнчлэн монголчууд VII зууны үед өндөр газрын онь хөтөл дээр зуух байрлуулж, салхины хүчийг ашиглан бух дарах аргаар төмрийн хүдэр хайлуулж, төмөр гарган авч зэр, зэвсэг хийж байсан нь тухайн үеийн төмрийн үйлдвэрлэлийн эхлэл болж байсан түүхтэй.

Үүний зэрэгцээ монгол дархан, урлаачид өөрийн гэсэн өвөрмөц хэв загвар, хэлбэр хэмжээ, өнгө төрхийг хөгжүүлж ирсэн нь Ноён сэврээ, Дарьганга, Хүрээ зэрэг дахин давтагдашгүй хэлбэр хийц, загвараас тод харагддаг.

Энэ жил Монголын хосгүй суут хүмүүн Өндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсний түүхт 390 жилийн ой тохиож байна.

Өндөр Гэгээний дахин давтагдашгүй, уран тансаг бүтээлүүдийг Санкт-Петербургийн “Эрмитаж”, Парисын “Лувар” зэрэг музейд 2006 онд дэлгэн толилуулсан байдаг.

Дээрх үзэсгэлэнгүүдийн тухай Парисын “Ле Монде” сонин тэргүүн нүүрэндээ ”Аугаа Занабазар” гэсэн гарчигтай нийтлэл оруулсан нь Өндөр гэгээнийг барууны сонгодгууд болох Леонердо да Винчигээс эхлээд дэлхийн бусад алдартантай эн зэрэгцэх аугаа суут гоц авьяастан байсныг тодотгон харуулсан хэрэг байлаа.

Эрхэм хүндэт уран дархчууд, урлаачид аа,

Уран дархан, урлаачдын бүтээл бол аливаа ард түмний ахуй амьдрал, бэлгэдэл, соёл иргэншил, зан заншил, шашин шүтлэг зэрэг нийгмийн үнэт зүйлсийг нэг дор хураан цогцлоодог, дахин давтагдашгүй урлаг соёлын хосгүй өв юм.

Тийм учраас монгол дархан, урлаачдын бүтээлийг монголын түүх, угсаатны зүй, соёл иргэншилтэй уялдуулан судалж, сурталчлан таниулж, түгээн дэлгэрүүлэх учиртай.

Ялангуяа, монгол дархан, урлаачдын олон мянган жилийн хөгжлийн замнал, ололт амжилт, дахин давтагдашгүй өнгө төрхийг дэлхий дахинд сурталчлан таниулахын зэрэгцээ үр хойчдоо өвлүүлэн үлдээх ёстой.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өвөг дээдсийнхээ аугаа их түүх, соёл, өв уламжлал, зан заншлыг хадгалан хамгаалж, түгээн дэлгэрүүлэх зорилгоор Эзэн Богд Чингис хааны эш хөргийг хүндэтгэн залах, эртний нийслэл Хархорум хотыг сэргээн байгуулах, Монгол түмний бахархал морин хуурыг эрхэмлэн дээдлэх болон Монгол үндэстний их түүхийн иж бүрэн 30 боть номыг шинээр бүтээх зарлиг гаргасан.

Мөн 2024 онд Төрийн тахилгат Хан Хэнтий уулын их шүтээн оргил Бурхан халдун хайрхан, Их Эзэн Чингис хааны онгон шүтээнийг сүслэн дээдлэх зорилгоор Төрийн тахилгат Бурхан Халдун хайрханд “Хүндэтгэлийн цогцолбор” бүтээх тухай зарлиг гаргасныг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна.

Түүнчлэн “Элдэв эрдэнэт” хэмээх могой жилийн цагаан сараар хүн төрөлхтний суут хүмүүн, монголчууд бидний эрхэм дээд Их Эзэн Чингис хааны алтан шүтээнийг бүтээж, Их цагаан туг, Төрийн хасбуу тамгын хамт “Чингис хаан” үндэсний музейн Их хааны өргөөнд ёслол төгөлдөр хүндэтгэн залсан билээ.

Энэхүү бүтээл нь монгол дархны билиг ухаанд тунгаагдан, урын сайнаар бүтээгдсэн хосгүй гайхамшигт өв, монголчууд бидний өнө мөнхийн эрхэм дээд шүтээн юм.

Их Монгол Улс, Их Эзэн Чингис хааны үнэт өв, хосгүй соёлыг түгээн дэлгэрүүлэх, хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх зорилготой төрийн тэргүүний дээрх санал санаачилга, бүтээн байгуулалтыг монгол дархан, урлаачид Та бүхэн бүх талаар дэмжиж, чинхүү сэтгэлээр хамтран ажиллаж байгаад гүн талархал илэрхийлье.

Энэ ташрамд энэ жилийн үндэсний баяр наадмын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор “Уран дархан – Өв соёл” нэртэй үзэсгэлэн зохион байгуулж, Та бүхний шилдэг бүтээлүүдийг ард иргэддээ болон гадаадын зочид гийчдэд сурталчлан таниулах болно.

Эрхэм хүндэт уран дархчууд, урлаачид аа,

Та бүхний авьяас чадвар, ур ухаан шингэсэн бүтээлүүд монголчууд бидний гоо зүйн мэдрэмжийг сэргээж, түүх соёл, өв уламжлал, ёс заншлаараа бахархах омогшлыг төрүүлж, оюун санааны нэгдмэл байдлыг бататган бэхжүүлдэг билээ.

Тиймээс монгол уран дархны урлалыг соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл болгон хөгжүүлснээр аялал жуулчлалыг дэмжиж, Монгол Улсыг дэлхий дахинд сурталчлан таниулахад чухал үүрэг гүйцэтгэх болно.

Уран дархан, урлаачдын уламжлалт мэдлэг, арга ухааныг хадгалан хамгаалж, өвлүүлэн хөгжүүлэхэд төр, засгийн бодлого чиглэгдэх учиртай.

Тиймээс Та бүхэн өнөөдрийн энэхүү чуулганаар салбарын өмнө тулгамдсан асуудлаа шүүн хэлэлцэж, цаашдын бодлого зорилтоо тодорхойлон, салбарынхаа хөгжил дэвшлийн талаар ажил хэрэгч санал, санаачилга гарган бодит үр дүнд хүрнэ гэдэгт итгэл төгс байна.

Ялангуяа, энэ салбарын эрх зүй, бизнесийн орчныг олон улсын стандарт, дүрэм журамд нийцүүлэн сайжруулах, санхүүжилт, худалдан авалтын тогтолцоог боловсронгуй болгох, соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлд энэ салбарын гүйцэтгэх үүрэг, оролцоо, манлайллыг нэмэгдүүлэх, экспорт, аялал жуулчлалын зах зээлийг тэлэх зэрэг гарц шийдлийг хамтдаа тодорхойлж, ахиц дэвшил гаргах учиртай.

Түүнчлэн монгол дархан, урлаачдын ирээдүй болсон залуу үе, мэргэжлийн боловсон хүчнийг үе шаттай бэлтгэх, давтан сургах тогтолцоог улам боловсронгуй болгож сайжруулах шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.

Үүнд холбогдох яам, төрийн байгууллагууд онцгой анхаарч ажиллахыг үүрэг болгож байна.

Мөн энэхүү уран дархан, урлаачдын үндэсний чуулганыг дөрвөн жил тутам уламжлал болгон зохион байгуулж байх нь зүйтэй гэж үзэж байна.

Ухаант өвөг дээдсийнхээ уран дархны ур ухааныг өвлөж, үр хойчдоо уламжлуулж, улс орныхоо түүх, өв соёлыг дархлан бүтээж буй монгол дархан, урлаачид Та бүхний алдар хүнд мандан бадарч, үйл нь уран, хараа хурц, дөш нь дуутай байхын өлзийтэй сайхан ерөөлийг өргөн дэвшүүлье.

Мөнх тэнгэрийн хүчин дор Монгол Улс мандан бадрах болтугай” гэлээ.

“Монгол дархны уламжлал, шинэчлэл” сэдэвт анхдугаар чуулганыг Монголын уран дархны “Түмэн эрдэнэс” холбооны санаачилгаар Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын яам, Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яам хамтран зохион байгуулж байна.