Монголын Үндэсний Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимын Ерөнхийлөгч Б.Лхагважавтай  хийсэн ярилцлагыг уншигч танд өргөн баръя. 

•  Н.Жанцанноров гуай нэгэнтээ “Лхагважав шиг сонгодог урлагийг ойлгодог дэмждэг хүн олон бол ч бидэнд дэлхийд нэрээ дуурсгах  боломж нөөцүүд зөндөө байна” гэж шүүрс алдан өгүүлж байсан юм. Тиймээс ярилцлагаа сонгодог урлагтай танилцсан түүхээс эхлэх нь зөв байх?
•   
• Хүүхэд насны гэгээн өдрүүдээр зочлох хэрэгтэй болох нь. Польшийн суут хөгжмийн зохиолч, төгөлдөр хуурч Фридерик Шопены бүтээлүүд миний сэтгэлийг хөглөдөг юм.  Би нийслэлийн 48 дугаар сургуулийг төгссөн. Манай   орос хэлний багш н.Алтанцоож маань   бидэнд Чайковскийн “Хунт нуур” бүжгэн жүжгийн удиртгал сонсгоно гээд, пянз тоглуулагчаа авчирсан юм.  хичээл эхлэхийн өмнө тавхан  минут л сонсгосон байх. Хөгжим эхлүүт  багш маань тэрхүү бүжгийн жүжигт уусаад орчихсон. Бид анх удаа сонсч байгаа болохоор уярч догдлох зүйл байхгүй харин ч  багшийгаа шоолох маягтай. Сонгодог хөгжим гэдгийг ойлгохгүй байсан хэрэг.  Дуу, хөгжмийн хичээл гэж  долоон нотноос цаашгүй хэтрэх биш. Тэр өдрөөс хойш  орос хэлний багш маань  бидэнд сонгодог хөгжмийн сайхныг хичээл бүрийнхээ төгсгөлд тайлбарлаж, сонсгодог болсноор манай ангийнхан тэрхүү гайхамшигт урлагт дурлацгаасан даа.  Ингэж л бидний нүд,  чихийг нээж өгч билээ. Тэр цагаас  “Хунт нуур” гэх мэт балетийг алсгалгүй  үзэхийг хичээж, сонгодог хөгжим сонсдог болсон гэж хэлж болно.   Гадаад руу, тэр дундаа Польш явахдаа  ёс юм шиг  театрт нь зочилж,  балет, дуурийн аль тааралдсаныг  үзэж, сэтгэлээ сэргээдэг болсон. Би  оюутан цагаасаа  Польш руу явж, наймаа хийсэн хүн.  Польшийн  бэлгэ тэмдэг бол Шопен.   Польш, Монголын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ой  2005 онд тохиосон. Тэр ойгоор Шопений  нэрэмжит төгөлдөр хуурчдын тэмцээнийг Улаанбаатар хотод зохион байгуулсан.    Н.Жанцанноров гуайг зөвлөхөөр аваад, төгөлдөр хуурч Т.Цолмон багш гэх мэт олон мундаг хүмүүстэй хамтраад шүү дээ.  Тэр цагаас Шопений  нэрэмжит тэмцээнтэй холбогдсон. Дараа нь 2010, 2014 онд хоёр удаа Шопений  нэрэмжит  Олон улсын төгөлдөр хуурчдын тэмцээнийг Монголд зохион байгуулсан. “Шопен ба XXI  зууны Монгол” нэртэй Олон улсын төгөлдөр хуурчдын тэмцээн юм. Эхний тэмцээнд нь н.Бат-Эрдэнэ гэдэг залуу түрүүлж байсан.   Өнгөрсан хавар  Мальт улсад очиж тоглолтод оролцоод ирсэн. Италид сургууль төгссөн, манай улсын мундаг төгөлдөр хуурч бий. Сүүлийн тэмцээнд нь Шанхай хотын Зү Ванг гэдэг 15 настай хүү түрүүлсэн. Энэ тэмцээн Монголыг дэлхийд сурталчилсан үйл явдал болсон гэж дүгнэж болно.  Ингээд бодохоор төгөлдөр хуур, сонгодог хөгжим гэдэг миний сонирхдог төдий зүйл биш үндсэн ажлын маань нэг хэсэг болоод байгаа.

– Шопентой адил таны сэтгэлийг хөглөдөг Монголын хөгжмийн бүтээлүүд байна уу? 

• Би сонгодог хөгжим судлаач биш, зөвхөн сонирхогч төдий сонсогч. Сонгодог хөгжмийн бүтээлүүд бүгд л агуу. Сонгодог хөгжим хүний мэдрэхүйгээр дамжиж, эд эсэд хүрдэг. Хүн зургаан мэдрэхүйтэй, түүгээрээ мэдэрдэг. Нүд, чих, хамар, ам, биеэрээ мэдэрдэг. Энэ бол бурхнаас заяасан өгөгдөл. Эдгээр  мэдрэхүйгээ хөгжүүлж байх ёстой. Хөгжүүлэх нэг хэлбэр нь хөгжим.  Хөгжим гэдэг хүн төрөлхтний бий болгосон гайхамшигтай бүтээл. Дэлхийн сонгодгуудыг сонсохгүйгээр  хорвоогоос буцна  гэдэг эмгэнэл шүү. Дээрээс нь Монгол ардын уртын дууг Ж.Дорждагва,  “Жаахан шарга”-ыг Ламжав гуайн дуулснаар. Цаашлаад Нямсүрэн, Нямлхагва, алдарт Н.Норовбанзад гуайн дуулсан уртын дууг сонсоогүй өнгөрвөл эмгэнэл. Энэ гайхалтай бүтээлүүдийг монгол хүн туурвисан, амилуулсан, хойч үедээ үлдээсэн.  Тиймдээ ч би уртын дуу сонсох дуртай. Сонгодог хөгжим сонсох боловсрол гэж байх ёстой. Багаасаа сонсч, ойлгодог болох шаардлагатай.  Тав, 10 минутын хугацаанд сонсч байгаад дараа нь цагийн концерт сонсох хэмжээнд боловсрох ёстой юм. Сонгодог хөгжим сонирхож сонсоно гэдэг нэлээд мэргэшсэн, боловсорсон хүний хийх ажил. Түүнээс сонгодог хөгжим сонсоно гэдэг зугаа цэнгэл биш.  Яг л  номтой адилхан. Шопен яагаад дэлхийд алдартай болсон бэ гэхээр түүний бүтээлийг бүх төгөлдөр хуурчид тоглодог  байхгүй юу.  Энэ хүн 37 настайдаа нас барсан. Таван настайгаасаа л  тодорсон, дэлхийн суут хүн. Сайн төгөлдөр хуурч гэдгээсээ гадна мундаг хөгжмийн зохиолч байсан. Таван настайдаа Австрийн хаанд үнэлэгдээд, тэнд очиж төгөлдөр хуур тоглож байсан түүхтэй. Зургаан настайдаа вальс бүжгийн хэмнэлийг бичиж байсан гэдэг.  Тийм учраас түүний төгөлдөр хуурын бүтээлүүд төгс гэгддэг юм.  Шопений  бүтээлийг яагаад төгс гэдэг нь бас учиртай. Нэгдүгээрт, түүний бичсэн ая аялгуу нь өөрөө гайхалтай. Түүнээс гадна, тэр төгөлдөр хуурыг амилуулж чадсан хүн. Төгөлдөр хуур хөгжмийг Европ, Америкийн хөгжмийн зэмсэг урладаг хүмүүс хийсэн байдаг. Сүмийн том хөгжмийг жижигрүүлж, төгөлдөр хуур болгож хийсэн. Гэхдээ сайн амилаагүй байсан гэдэг. Харин Шопен төгөлдөр хуур гэдэг хөгжмийг өөрийнхөө зохиосон нот, аяар амилуулсан  учраас суут хөгжмийн зохиолч гэгдэж буй хэрэг.  Мөн өөрийнхөө бүтээлээр дамжуулаад Польшийн ард түмний соёл урлаг, зан заншлыг дэлхийд түгээсэн.  Польш  улс 1810 онд тусгаар тогтнолоо алдсан. Оросын хаант улсын эрхшээлд орж, 100 гаруй жилийн дараа буюу 1918 онд тусгаар тогтнолоо буцааж авсан. Энэ бүх үүх түүх түүний бүтээлд шингэсэн байдаг.

 Ер  нь хөгжмийг ямар үед сонгох ёстой юм бэ. Гунисан гутарсан, ганцаардсан, ядарсан үедээ юм уу. Эсвэл зориуд цаг гарган театрт очих ёстой юу. Та түрүүн боловсорсон байх  учиртай хэмээсэн тул асууж буй хэрэг? 

-Амьд хөгжим сонсоно гэдэг өөрөө гайхамшиг. Мэдээж орчин үеийн технологи амьд хөгжмийг гэрт  маань аваад ирсэн.   Түүнийг сонсох нэг өөр. Гэхдээ манай улс дуурийн театртай.  Олон жил сонгодог урлагийг үзэгчдэд хүргэж байна. Тэнд 200 гаруй хүн ажиллаж байгаа. Тэдгээр  уран бүтээлчдийн бүтээлийг амьдаар нь  сонсч сэтгэлийн цэнгэл эдлэнэ  гэдэг юутай жаргал  билээ.   Сонгодог бүтээлийг сонгодог хамт олон л  амилуулдаг  байхгүй юу. Тэгж байж балет бүжиглэнэ, дуурь дуулна, сонгодог урлаг үзэгчдэд хүрнэ.  Хөгжмийг нь монгол хөгжимчид тоглоод, монгол удирдаач удирдаад, бүхэл бүтэн үйлдвэрлэл явуулж байна. Тэгээд долоо хоног болгон балет, дуурь үзэгчдэд хүргэж байгаа. Ийм уран бүтээлчидтэй, театртай байна гэдэг нь өөрөө гайхалтай. Сонгодог бүтээлийг сонгодог орчинд нь үзэж, сонсвол илүү таашаалтай. Тиймээс л  энд тэнд явж байхдаа театраар нь заавал  орж, тоглолт байвал  үздэг. Ялангуяа симфони найрал хөгжмийн бүтээл сонсоно гэдэг үнэхээр гайхалтай.  Монголын хамгийн агуу сонгодог урлаг бол уртын дуу. Би түрүүнд цухас дурьдсан. Уртын дуу гэдэг 1000 жил болсон сонгодог урлаг байхгүй юу. Уртын дуу сонсоно гэдэг өөрийн ард түмнийхээ 1000 жилийн түүх соёлыг чихээрээ мэдэрч байна л гэсэн үг. Уртын дууны гол нууц нь үгэндээ байдаг. Үг нь тэр аяараа манай ард түмний амьдралын гүн ухаан байдаг юм.  “Өвгөн шувуу” гэдэг дууг манайхан сонсч байх хэрэгтэй. Энэ дуу 30 бадаг шүлэгтэй. Энэ дууны 25 дугаар бадагт
Омогшин бардамнахыг хүлцэн тэвчиж
Ойр холхиноор нийцэн зэрэгцвэл
Нуур амар, нугас амгалан, нутаг дэлгэрээс дэлгэр болдог юм шүү дээ
Жигүүртэн олон шувууд минь ээ гэдэг. Энэ бол өнөө цагийн хэллэгээр  зах зээлийн зарчим шүү дээ. Хэн хэндээ хожоотой гэрээ хийвэл хоёулаа хожиноо л гэсэн үг. Манай өвөг дээдэс энэ зарчмыг уртын дуундаа оруулаад дуулж байж.   Ер нь том уртын дуунууд 28, 36 бадагтай байдаг. Одоо бол эхний дөрвөн мөр, эсвэл хоёр, гурван бадгаас цааш дуулахаа больсон. Энэ алдааг засъя гээд бид 2011 онд “Морьтон ардын түмний эх” нэртэй уртын дууны уралдаан зохион байгуулж байсан. Тэгээд уртын дууг гурван түрлэг дуулуулж байсан юм.  Гурван түрлэг гэдэг чинь айзам уртын дуу бол 20 минут дуулна шүү дээ.

 Ингэхэд та өөрөө төгөлдөр хуур тоглож сурах гэж оролдож үзэв үү?  

-Би дуу дуулах, хөгжим тоглох авьяасгүй. Тийм учраас төгөлдөр хуур тоглож суръя гэж бодож, оролдож байгаагүй.  Авьяасгүйгээ мэдэж байгаа юм чинь оролдлого хийж яах юм бэ, цагийн гарз.  Монголчууд дуулж, хуурдахаар бялхаж байгаа. Тийм байхад би бас нэмэрлээд яах юм. Урлаг гэдэг цаанаа гүн ухааны л шинжтэй. Хүн тэндээс олж авахаа авч байх хэрэгтэй. Дуурийн дууг итали хэлээр л дуулж байгаа. Үгийг нь бид ойлгохгүй. Хөгжмийг нь л сонсч, таашаал авдаг. Тэгвэл Гандан ороод, өглөөний хурал хурахыг сонсоод үзээрэй. Ялангуяа 29-ний хурал өглөө 06:00 цагт хурж байгаа. Тэр олон лам нар төвдөөр ном уншихыг сонсоорой. Яг л дуурьтай адилхан. Зүгээр л очоод сонсоод үзээрэй. Бурханы ном гэдэг гайхалтай философи. Оюуны их ундарга тэнд байна. Очоод зүгээр л ном хурахыг нь сонс. Дуурийг очоод зүгээр л үз, сонс. Ганданд ороход мөнгө төлөхгүй. Дуурь хямдхан шүү дээ. Гэхдээ манай дуурийн театрынхан дэлхийн сонгодгуудыг тоглож байна.   Нөгөөтэйгүүр би  спортод дуртай.   Бүр болоогүй  Монголын Гимнастикийн холбооны Ерөнхийлөгчөөр сонгогдон ажиллаж байна.

-Дэлхийн сонгодог урлагт дуртай хүмүүсийн  очих дуртай газар нь аль улсын театр вэ. Би бодох нь ээ, Итали вм болов уу гэж санадаг. Очиж үзээгүй л дээ? 

• Дэлхийн  ихэнх театраар  ороод үзсэн. Дууриас гадна ардын соёл, урлагийг түгээдэг жижиг театрууд бас их байдаг. Манай Үндэсний урлагийн их театр гэж байдаг даа. Түүнтэй адилхан. Жишээлбэл, Мексикт явж байхад том далбагар малгайгаа өмсөөд, хөгжмөө тоглодог хүмүүс маш их байдаг. Тэрүүхэн хойд талд нь, Нью-Орлеанд очиход жааз хөгжмийн клубүүд их бий. Ерөөс жааз хөгжмийн эх орон нь Нью-Орлеан. Тэндхийн хүмүүс жааз хөгжмөө тоглож байгаа нь монгол хүн морин хуураа татаж байгаатай л адилхан. Ядаргаагүй, ямар ч зовиургүй, зүгээр л баяр баясгаланг түгээдэг. Тийм зүйлийг том театрт үзэхгүй шүү дээ. Нью-Орлеаны жааз хөгжмийн театр нь эртний хэлбэрээрээ. Дээр үед тоглож байсан хөгжмөөрөө л тоглодог. Модон сандал дээр суугаад үзнэ. Ямар гоё тоглодог гэж санана аа.  Японы театруудад очоод, ардын урлагийг үзэх ямар их амар амгаланг мэдэрдэг гэж бодож байна, гайхалтай.

–Монголын  хөгжмийн зохиолчид  агуу гэмээр   гайхалтай бүтээлүүдийг туурвисаар байна. Харин яаж тэднийгээ дэлхийд гаргах вэ? 

-Монголын урлаг, спортын хөгжил дэлхийн хэмжээнд хүрчихсэн. Уран бүтээлчид дэлхийн хэмжээний  том тэмцээнд оролцож, түрүүлж байна. Спортынхон олимпын наадмаас алт, мөнгөн медаль авч байгаа. Харин бусад салбарынхан дэлхийн хаана ч хүрээгүй. Монгол Улс урлагаас  бусад салбарт гаргасан амжилтаараа   дэлхийд 110-т жагсдаг.   Спорт, урлагийнхны тухайд  20, 30 -д л яригддаг. Одоо ч хөгжиж л байна. Гэхдээ  өчигдөр хөгжүүлээд өнөөдөр ийм амжилтад хүрсэн юм биш. Жишээ нь сонгодог хөгжим байна. Цэдэнбал Филатова  гэдэг гайхалтай орос эмэгтэйн  ачаар сонгодог  урлаг Монголд хөгжсөн юм шүү дээ.  Тийм учраас сонгодог урлагийнхан энэ хүнд үргэлж талархаж явах хэрэгтэй.  БНМАУ-ын  1960 оны Үндсэн хуульд илүү гарсан бүх хөрөнгийг иргэдийнхээ сайн сайхны төлөө зарцуулна гэсэн заалт байсан. Энэ заалтыг л Филатова гуай хэрэгжүүлсэн. Спорт ч гэсэн 1950, 1960-аад оноос эхэлж хөгжөөд, өнөөдөр олимпын наадамд түрүүлж байна. Аль ч спортын холбооны 40-60 жилийн хөлс хүч, нус, нулимсны үнэ цэнээр олимпын медальтан төрдөг юм шүү. Миний хадам аав Д.Банди гэж боксын алдартай дасгалжуулагч хүн байлаа. Саяхан бурхан болсон.  Боксын төлөө бүхий л авьяас чадвар, хүч хөдөлмөрөө зориулсан. Боксын холбоо 60 жилийнхээ босгон дээр олимпын наадмаас алтан медаль авсан.  60 жилийн турш гаргасан далай шиг их хөлсний үнэ цэнэ байхгүй юу. Манай Гимнастикийн холбооны 50 жилийн ойгоор Сингапурын хүүхдийн олимпын наадмаас Г.Эрдэнэболд гэдэг хүү алтан медаль авсан. Энэ бол 50 жилийн хөдөлмөр, хөлсний үнэ. Бөхчүүд маань амжилттай барилдаж, олон медаль авч байгаа. Энэ бол 2000 жилийн хөгжлийн үр дүн. Тийм учраас спорт, урлаг арай л өөр юм шүү.  Монголын сонгодог урлаг хэдэн зуун жил хөгжиж байгаа. Та бод доо, дэлхийн хааны өмнө тоглож байсан урлаг соёл агуу л байж таараа. Тэр агуу соёлын үргэлжлэлийг бид авч явж байна. Дээрээс нь нэмээд орчин үеийн сонгодог урлагийг хөгжүүлээд, өнөөдөр үнэ цэнтэй болсон.

-Монгол Улс  сонгодог урлаг хийгээд спортоороо  дэлхийн хэмжээнд хүрсэн талаар та ярилаа. Гэвч амьдрал дээр  Дуурийн театрын заал үзэгчдээр дүүрдэггүй.  Тиймээс хүүхэд, залуучуудыг гар утсанд дондуулахаас илүү сонгодог урлаг руу тэмүүлдэг болгохын тулд юу хийх ёстой вэ? 

-Сонгодог урлаг, уртын дуу гэдэг язгууртан, хаадын сонсдог, таашаадаг зүйл гэж дээр өгүүлсэн.   Багаас нь урлаг сонирхдог, дурладаг болгож хүмүүжүүлэх хэрэгтэй. Сонгодог урлаг, уртын дууг нарийн ойлгодог болно гэдэг бол эрдэм сурч байна л гэсэн үг. Түүнээс биш гэнэт л нэг өдөр Бетховен, Моцартыг ойлгодог болчихгүй.  Уг нь манай ард түмэнд сонгодог урлагийг ойлгох суурь бий.  Гагцхүү  н.Алтанцоож багш шиг минь  шавь нарынхаа нүд, чихийг нээж,  сонгодог урлаг ойлгох оньсыг нь яаж тайлах вэ гэдэгт л хэргийн учир оршино.  Дунд сургуулийн дуу, хөгжмийн багш нарын хичээл зүтгэл чухал.  Дээр нь тухайн хувь хүн  сонгодог урлагийг ойлгох хүсэл эрмэлзэлтэй байх ёстой.  Соёл урлаг, спортын хүчийг ашиглаж агуу гүрнийг байгуулж болдог гэдгийг бид умартчихсан. Төрийн томчууд спорт, урлагийнхан шагнал аваад ирэхээр нь хүлээж авч уулзаж, өөрсдийгөө гоёод байдаг. Түүнээс биш ард түмнээ тэднээр гоёхгүй байна.  Урлаг соёлын хүч гэж агуу зүйл бий. Ард түмнийг нэгтгэн нийлүүлдэг. Их хүчний гайхамшгийг мөнгөнөөс илүү гаргаж харахгүй байна. Манай эрх мэдэлтнүүд мөнгийг л чадалтай гэж хараад байгаа болохоос соёл, түүхээ тэгж хардаггүй. Тиймдээ ч урлаг соёлдоо хөрөнгө оруулалт хийхгүй байна. Миний санаснаар болдог энэ төрийнхөн өөрсдөө үлгэр дууриалал үзүүлмээр байгаа юм. Урлаг соёлынхоо агуу хүмүүсийг дэмжих хэрэгтэй. Нэг симфони бичсэнийхээ төлөө яагаад 500 сая төгрөг авч болохгүй гэж. Хэрвээ урлаг соёлоо түгээе, ард түмнээ соён гэгээрүүлье, сонгодог урлагийн боловсролтой болгоё гэвэл соёлын салбарт ажиллаж байгаа 18 мянган хүндээ хөрөнгө оруул. Яг нарийндаа социализмын үед бэлтгэгдсэн нөөц шавхагдаад дуусч байна. Хөгжмийн зохиолч, хөгжимчин талаасаа ч.