Улс төр
Хүрэлсүх Жак Дерридагийн текстийг яаж мэдэж байна?

Э.Бат-Үүлийн нийтлэлийг хүргэж байна.
Философийн доктор Молор-Эрдэнэ нэгэн удаагийн ярилцлагадаа “Шударга ёс гэдэг үгийг монгол хэлний үгийн сангаас хасах хэрэгтэй” хэмээн хэлсэн. Түүний энэ “текст” тун гүн гүнзгий утгатай юм. Гэхдээ Молор-Эрдэнэ бээр энэ бичвэрийнхээ цаад санааг олигтой тодруулаагүй байсан санагдана. Өөрөө юу бодож хэлснийг таашгүй. Юу ч гэлээ, Хэлний асуудлыг хөндсөн нь тодорхой.
ХХ зуунд, өрнийн философид Людвиг Витгенштейн (Ludwig Wittgenstein), Мартин Хайдеггер (Martin Heidegger) гэдэг хоёр хүний манлайлсан “Хэлний хувьсгал” гээч болжээ. Витгенштейн, Хайдеггер нараас өмнө философичид хэлний тухай хэлэлцдэг байсан л даа. Гэхдээ Хэл бол бодол санаагаа илэрхийлэх хэрэгсэл төдий хэмээн үзжээ. Гэтэл мань хоёр эр, үнэндээ Хэл нь ухамсар, оюун ухаан, бодол санааг удирддаг зүйл болохыг илчилжээ.
Бодоод үз дээ! Философич зөндөө мундаг юм бодоод түүнийгээ Хэлний тусламжтай буулгаад илэрхийлээд буй гэсэн чинь, ашигласан Хэл нь эргээд өөрийнх нь эргэцүүлэл, бодлыг удирдан чиглүүлж шүү дээ! Компьютер буюу хиймэл оюуны үйлдлийг софтвер удирддаг шиг!
Людвиг Витгенштейн “Миний хэлний хязгаар бол миний ертөнцийн хязгаар” хэмээх алдарт айлдвараа буулгав. Мартин Хайдеггер дутсангүй, “Хэл бол Ахуйн (Байхуйн) гэр орон” гэж барьцав. Тэр хоёр философичид учраас жир хүн үг хэлийг нь ойлгохооргүй “нууцлаг утгатай” айлдана шүү дээ. Миний ойлгосноор хэн хэн нь, Ухамсарын хувьд Ертөнц биш, Хэл анхдагч гэдгийг л хэлээд байгаа юм. Хэл бол Ертөнц ба Ухамсарыг хооронд нь холбон зуучлагч. Нүд, Ертөнц хоёрыг гэрэл зуучилдагтай эгээ адилхан. Ухамсар, Хэлний цаана гарч Ертөнцийг шууд “харж” чадахгүй, зөвхөн Хэлээр дамжина. Тэгэхээр философидох гэдэг нь хэлийг судлах ажил болов.
Витгенштейн хэл судлал (философи)-аа цааш нь “хэлний тоглоом” гэдэг ойлголтоор үргэлжлүүлэв. Ухаан нь хөгжмийн ноот бүр тусдаа байхдаа ая болж чаддаггүй, тодорхой дүрмээр холбон нийлүүлэхэд өнгө өгч аялгууг бий болгодог. Ноотны энэ шинж чанарыг ашиглан хөгжимчид “тоглодог” байна. Хөгжим бол ноотоор тоглох тоглоом юм. Хэлний тоглоом үүнтэй төстэй, үгээр тоглох тоглоом аж.
Аливаа үг ба түүний цаана хөтлөгдсөн үзэгдэл нь тодорхой дүрэм бүхий хэлний тоглоомд орж чадвал “ноот” шиг утгаа олж авах, бас шинэ утгатай болдог аж. Жишээ нь, би нэг удаа Лүндээжанцанд “Бурхан, морь унаад явж байна лээ” гээд хэлээдэхсэн чинь “Тийм юм яаж байдгийм” хэмээн ундууцаж билээ. Уг нь Лүндээжанцан “бурхан байдаг” гэдэгт бат итгэдэг хүн сэн. Гэтэл, мөнөөх “бурхан” гээч нь ердийн хэлний тоглоомд орж чадахгүй байсан тул утгагүй сонсогдохуйд мань Лүндээ бурхан байдгийг өөрийн мэдэлгүй үгүйсгэж “нүгэл үйдсэн” нь тэр юм.
Харин, яруу найрагч Өлзийтөгс:
Эвхрэн, эвхрэн
Бурханы өмнө сөгдсөн
Эмээгийн эрхи! хэмээн шүлэглэхүйд “бурхан” гэдэг үг өөрийнхөө төгс утгыг олж авах аж.
Витгенштейн; олон янзын хэлний тоглоом дотроос танин мэдэхүйн хувьд ач холбогдолтой нь шинжлэх ухааны хэл, филосифи бол хэлний будилааныг цэгцлэх судалгааг эрхлэх үйл ажиллагаа, метафизик бол хэлний будилаанаас үүдэлтэй гажуудал гэх зэргээр лүндэгнэжээ.
Мэдээж, аугаа метафизикч Хайдеггер боож үхээд хүрэлсүх мэт “битгий шаа!” хэмээн хариу барилгүй яахав.
Хайдеггер; Хэл бол Байхуй (Ахуй)-г нээгч “цонх”, европчууд энэ “цонх”-ыг шинжлэх ухаанжуулснаараа явцуурч, иргэншлийнхээ хувьд эргэлтгүй уналт руугаа явсан, Витгенштейний “хорон санаа” бүтэх аваас хүн бол шинжлэх ухааны хэлээр л ярьдаг яг робот шиг болно. Тийм учраас шинжлэх ухаан бус яруу найраг хүн төрөлхтнийг аварна, яагаад гэвэл яруу найрагчид л Ахуй (Байхуй)-тай ярьж чаддаг гэх зэргээр хариу “гал нээсэн” юм.
Хайдеггерийн философийг Өлзийтөгс:
Би шүлэг бичдэг учраас л
Би ариун
Би амьд
Би цэвэр хэмээн тунхаглаж байна.
Яг ч үнэндээ Хайдеггер; Витгенштейний нэрийг ч, бүтээлийг нь ч, нэг ч удаа “хэлэндээ ойртуулж” байгаагүй. Витгенштейний тухай огт дуулаагүй юм шиг байдаг. Би л уншигч та бүхэндээ өөрийн ойлгосноо зохиомжлон хүргэж байгаа юм шүү!
Нээрээ “дурлал” гэдэг үгийг шинжлэх ухаанчаар хэлэх гээд үз л дээ! Шинжлэх ухааны хэлэнд яагаад ч утгатай болж чадахгүй. Боллоо гэхэд роботын л “дурлал” болно. Энэ үгэнд яруу найрагчид л утга өгч чадна. Жишээ нь, Б.Явуухулан:
Өнчин дэрэн дээр нойр хулжсан
Ухаангүй дурлалын урхинд байхад
Мөнгөн хазаарын бүдэг чимээ
Онгон зүрхийг цочоон баясгана гэж шүлэглээд дурлалыг утга төгөлдөр болгож байна.
Бертран Рассел (Bertrand Russel) “Өрнийн философийн түүх” номыг бичиж байх үед философи нь шашин ба шинжлэх ухаан хоёрын дунд “зогсож” байсан бол Витгенштейн, Хайдеггер нараас хойш философи нь шинжлэх ухаан ба яруу найргийн дунд “зогсох” болсон юм даа.
Витгенштейн, Хайдеггер нарын эхлүүлсэн хэлний хувьсгалыг цааш нь тултал явуулсан хүн бол Жак Деррида (Jacques Derrida) гэгч еврей гаралтай франц хүн. 1981 онд, тэр үедээ социалист орон байсан Чехословакийн нууц цагдаагийн алба, нутагт нь лекц уншиж явсан Жак Дерридаг марихуан авч явсан хэмээн гүжирдэн Прагийн шоронд цагдан хорьжээ. Манай Баабар бас тэнд хоригдож байсан юм.
Монголыг бодвол Франц оюуны томчуулдаа нөхцөлгүй хүндэтгэлтэй ханддаг бөгөөд тэдэнд нь хүрвэл маш их эмзэглэдэг. Тэр ёсоор болж Францын ерөнхийлөгч Франсуа Миттеран (Francois Mitterrand) “Вольтерийг маань сулла!” хэмээн Чехословакийн удирдагч нарт шүд зуусан тулган шаардалт явуулсан гэдэг. Сандарч ичсэн коммунист удирдагчид мань эрийг шоронгоос тавьж явуулав. Коммунист варваруудаас суллагдсан Деррида Парист баатрын ёсоор эргэж ирсэн билээ. Харин, Баабарыг Прагаас авчраад Ганц худгийн шоронд чандлан хорьсон. Түүнийг Александр Солженицыний “Худал хуурмаггүй амьдрах нь” гэдэг захидлыг монгол хэл рүү орчууллаа гэж тэгсэн юм шүү дээ!
Деррида хэлний хувьсгалыг “тэмдэгтийн хувьсгал” болгон цаашлуулав. Деррида, Хэлийг тэр чигт нь бичвэр (текст) гэж үзэв. Яриа ч гэсэн “чихээр сонсож буй бичвэр” гэнэ. Бичвэр (текст) бол үгнээс бүрдэх тэмдэгтийн тогтолцоо. Үг нь тэмдэглэгч болохынхоо хувьд бусад тэмдэглэгчээс ялгарч байгаагаараа л утгатай болдог. “Улаан” гэдэг үг “ногоон” гэх зэрэг бусад үгнээс ялгарч байгаа учраас л утгатай болж байна. Түүнээс биш цаана нь утга өгдөг ямар нэгэн “улаан” гэгч оршихуй байгаа учраас утгатай болоод байгаа юм биш.
Бас, үг нь өөрийнхөө үгүйсгэл болон саармаг утгаа “нөөцлөн” өөртөө авч явдаг гэнэ. Тийм учраас үг өөрөөсөө шинэ шинэ утга төрүүлэх чадвартай аж. “Улаан ногоон” гээд л завсрын үг хэрэг болоход гараад л ирнэ.
“Үнэн” гэдэг бол зүгээр тэмдэглэгч үг л юм. Түүнээс биш “Үнэн” гэдэг оршихуй байгаа юм биш. Тийм оршихуй байх ч бололцоогүй. Барууны сэтгэлгээний гол алдаа “үнэн” гэдэг үгний цаана Үнэн гэдэг оршихуй байгаа мэт ойлгож түүнийг хайсан явдал гэнэ. Тэгэхээр, Ухамсарын хувьд тэмдэглэгчийн тогтолцоо болох “бичвэрээс гадна юу ч үгүй” ажээ. Ухамсарт, тэмдэглэгчийн цаана байгаа Ертөнц хүртээлгүй болой. Деррида ингэж философидсон байна.
Деррида, мань мэт ойлгоход маш түвэгтэйгээр философиддог. Миний ойлгож буйгаар, хүний ухамсар компьютераас нэг их ялгарахгүй, тэмдэгтийн командаар ажиллаж “зөвхөн тэмдэгтээр л сэтгэдэг” байгалийн компьютер гэж хэлээд байгаа бололтой. Тэгээд, тэмдэгтээс бүрдсэн “софтвер”-ийн гадна юу ч байхгүй, тэр тусмаа Үнэн гэж байхгүй гэчихлээ.
Ийнхүү Жак Деррида философийг 2500 жилийн тэртээ эхэлсэн тэр цэгт нь буцаагаад “шидчихсэн”! Үнэнг үгүйсгэгч софизм эргэж ирэв. Философичид ёстой паникдсан. Дерридагийнхаар бол софистуудын зөв болж, сократчууд буруудсан мэт. Тэгэхээр, философичид 2500 жилийн турш сократч ёсоор Үнэнийг хайлаа гээдэхсэн чинь тэр Үнэн гээч нь ерөөсөө байдаггүй болж таараад, үг хэмээх тэмдэгтээр тоглуулж суусан гэхээр гомдолтой байлгүй яахав! Ямар сайндаа постмодерн философийг Дерридатай нэгэн зэрэг үндэслэж явсан Ричард Рорти (Richard Rorty) философийн тэнхимээ орхиж урлаг судлалын тэнхим руу шилжиж байхав.
Софистууд бол Афины мэргэдүүд. Тэд; хүн л бүхний хэмжүүр, Үнэн гэж байхгүй, үгээр зөв тоглож чадвал юуг ч Үнэн мэт ойлгуулж болно гэх зэргээр номлодог байв. Тэдний энэ номлолыг л Деррида хэл шинжлэлийн аргаар нотолсон мэт санагддаг юм. Афин ардчилсан хот-улс байсан. Хурлын гишүүн, шүүхийн шүүгч зэрэг төрийн өндөр албанд сонгуулиар очдог байж. Тийм учраас мөнгөтэй олигархиуд нь төрийн албанд сонгогдохын тулд софистуудад мөнгө төлөн шавь орно. Софистууд олигархиудад риторик буюу хэлээр “ховсдох” аргыг зааж өгнө.
Хэл бол маш мэхтэй, шидтэй эд гэдгийг анх софистууд ухаарсан байдаг. Хэлний ачаар л бид төсөөлдөг, фантаазалдаг, зохиодог, худлаа ярьдаг, эмоцоо “нисгэж” чаддаг юм. Жишээ нь, “Уур хүрээд боож үхлээ, талбай дээр цуглаанд очъё!” гэдэг коммент интернэтээр шидчихээд, цаг нь болохоор цуглаанд очдоггүй нь хэлний л ач юм. Хэрэвзээ хэл байгаагүй бол “цуглаанд очъё!” гэдгийг заавал биеэр очиж илэрхийлэх байлаа шүү дээ!
Хэлний мэх, шидийг зөв ашиглаж чадвал хүнийг ховсдож болно. Өөрөөр хэлбэл хүн бол хэлээр тоглуулдаг амьтан. Түүнийг улс төрд ашиглах урлагийг софистууд риторик хэмээсэн юм.
Өнөөгийн Монгол, афинчуудын нэгэн адил төрийн өндөр албан тушаалаа нэр дэвшигчид дундаас сонгож ажиллуулдаг. Сонгуульд оролцдог улстөрчдөд нь сонгогчдоо ховсдох риторик бас хэрэгтэй. Гэтэл Монголд, үгээр ховсдохыг заадаг софистууд байхгүй. Байлаа ч, хэдийгээр улстөрчдийн ихэнх нь боловсрол муутай боловч, тэд мөнгө төлж үгээр ховсдох урлагт системтэй суралцах гэж үгүй.
Гэхдээ гайхалтай нь манай популистууд мэдлэггүй, харанхуй хэрнээ хэлээр тоглож ховсдохдоо гарамгай. Риторикийн онолыг ямар ч софистоос дутахгүй зөнгөөрөө мэднэ. Жишээ нь, Жавхлан гишүүн! Дуучин хүн байсан тул боловсрол гэхээр юм байхгүй л дээ. Улс орныхоо түүхийн талаар мэдлэг тун чиг нимгэн дээ. Ямар сайндаа, Коминтерний даалгавраар Монголын эх орончдыг гэмгүй олон мянган иргэнтэй нь хамт устгаж, эх орноо Зөвлөлтийн колоничлолд оруулж байсан ногоон малгайтнуудыг “эх орончид” хэмээн “шааж” хувцас формоор нь гангаран дөвчигнөж байхав.
Ер нь мань эр “эх орон”, “тусгаар тогтнол” гэдэг ойлголтуудын утгыг үнэндээ огт мэдэхгүй юм билээ. Тэгээд, Зөвлөлтийн колони байсан БНМАУ-ыг жинхэнээсээ тусгаар тогтносон улс байсан хэмээн мунхаглана. Хэдий тийм ч “тусгаар тогтнол”, “эх орон” гэдэг үгээр ямар лут бөгөөд ичгүүргүй тоглодог гэж санана! Сонгогчдоо ёстой “аваад халина даа”. Жавхланг, худлыг үнэн болгох шидтэй софист Горгий ч шүтэж үхмээр!
Гэтэл, Засгийн газрыг огцоруулах асуудлыг тойрсон, саяны долоо хоногийн улс төрийн хэрүүл Жавхлан ч бас гавихгүй юм байна гэдгийг харууллаа. Нэн ялангуяа уг асуудлыг хэлэлцсэн 11-р сарын 30-ны УИХ-ын чуулган! Энэ чуулган “шударга ёс” гэдэг үгээр гишүүдийн хэн нь сайн тоглож, олон түмнийг ховсдож чадах вэ гэдэг “конкурс” боллоо. Конкурст Ерөнхий сайд Хүрэлсүх яллаа! Гишүүд бие биеэ хулгайч гэв. Хэлээд зогссонгүй “нотлох баримтууд”-ын захыг дор дороосоо харуулав. Тэгээд зогссонгүй “хулгайч” бүр шударга ёсыг нэхэн “бөөлөв”. Ерөнхий сайд Хүрэлсүх ерөнхийлөн, бүгдийг нь хулгайчаар нь дуудав. Хулгайч нарыг устгаж, шударга ёс тогтоохоо зарлав!
Шударга ёс гэдэг үгээр Хүрэлсүх үнэхээр гайхалтай тоглосоон. Шударга ёс гэдэг үгийг үзэн ядалт, атаархал, уур хилэнгийн “индэр (философийн хэлээр контекст)” дээр гаргаж тавьж байгаа нь супер байв. Бас өөрийнхөө дүр төрх, нүүр царай, дуу хоолойгоор шударга ёс гээчийг хөглөж байгаа нь супер байв. Өөрийг нь бас хулгайч хэмээн харуулчих санаатай гишүүдийг, шударга ёсоор уйгагүй “шааж” байгаа нь супер байв. Хөөрхий муу, нэр хүндээ нэгэнт барсан М.Энхболдыг “бай” болгоод шударга ёсоор дайрч олны бахыг хангаж байгаа нь супер байв.
Ерөнхий сайд Хүрэлсүх шударга ёс гэдэг үгээр гаргуун тоглож олон түмнийг аймаар ховсдсон. Хүрэлсүхийг “шааж байгаа юм” гэх хүн хүртэл түүний төлөө огшиж, цохилж байлаа шүү дээ. Үг, хэлээр ховсдох конкурст маргаангүй ялсан!
Хүрэлсүх, хүн бол учир шалгааны үүднээс сэтгэдэггүй, тэмдэгтээр л сэтгэдэг гэсэн Жак Дерридагийн текстийг туршлагаар нотоллоо. Хачирхалтай нь, Дерридагийн текстийг мэддэг байхаар боловсролтой хүн биш сэн.
Хожмын түүхэнд “11-р сарын 30-ны хэрэг явдал” хэмээн нэрлэгдэх УИХ-ын чуулганыг харж суухдаа би, Молор-Эрдэнэ докторын “Монгол хэлний үгийн сангаас шударга ёс гэдэг үгийг хасах хэрэгтэй” хэмээн хэлсэн нь ямар гүн гүнзгий утгатай болохыг бодон бодон байлаа. Өнөөдөр манайд “шударга ёс” гэдэг үг харанхуй популистуудаас массыг ховсдоход зориулсан тэмдэгт болжээ! Угаасаа ч тийм юм болов уу яруу найрагч минь!

Улс төр
Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам байгуулагдсаны 100 жилийн ойг тохиолдуулан төрийн дээд цол, одон, медаль гардууллаа

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам байгуулагдсаны 100 жилийн ойг тохиолдуулан төрийн дээд цол, одон, медаль гардууллаа.
Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам байгуулагдсаны 100 жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх зарлиг гаргаж, нэр бүхий эрхмүүдийг төрийн дээд цол, одон, медалиар шагналаа.
Гавьяат эдийн засагч цолоор:
- Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын ахмад ажилтан Цэвээний Гэлэгжамц,
Хөдөө аж ахуйн гавьяат ажилтан цолоор:
- ХХААХҮЯ-ны ахмад ажилтан Дамдиндоржийн Батмөнх,
Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан цолоор:
- “Улаанбаатар хивс” ХК-ийн ТУЗ-ийн дарга Цоодолын Зоригт,
Гавьяат механикжуулагч цолоор:
- Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр сумын “Хүдэр Хурниад” ХХК-ийн зөвлөх механикжуулагч Юмжилийн Жигмэддорж,
Гавьяат мал зүйч цолоор:
- “Монголын махны холбоо” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Нанцагийн Батсуурь,
Гавьяат агрономич цолоор:
- “Элит үр” ХХК-ийн агрономич Сүрэнжавын Нямжав,
Малын гавьяат эмч цолоор:
- “Биокомбинат” компанийн Үйлдвэрлэл, технологийн албаны дарга Баянгийн Дуламсүрэн,
Худалдааны гавьяат ажилтан цолоор:
- “Ви интернэйшнл” ХХК-ийн ерөнхий захирал Дэнсмаагийн Батболд,
Сүхбаатарын одонгоор:
- Сэлэнгэ аймгийн Хөдөө аж ахуйн газрын дарга асан, “Түмэн бут” ХХК-ийн үүсгэн байгуулагч, Гавьяат механикжуулагч Хандмаагийн Даваахүү,
Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор:
- “Говь” ХК-ийн ахмад ажилтан Түвдэнгийн Санжмятав,
- Дорноговь аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын ахмад ажилтан, агрономич Лхамжавын Гантулга,
- ХХААХҮЯ-ны Хүнсний үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Даваасүрэнгийн Довчинсүрэн,
- ХХААХҮЯ-ны Салбарын хяналтын газрын дарга Баясгалангийн Батшагай,
- Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын хэлтсийн дарга Алтангэрэлийн Гэрэлзаяа,
- ХААИС-ийн Агроэкологийн сургуулийн багш Лхамын Даваа,
- ХХААХҮЯ-ны ахлах шинжээч Хөхөөгийн Алтангэрэл,
Алтан гадас одонгоор:
- “Хөдөө аж ахуйн корпорац” компанийн ахлах мэргэжилтэн Ядамцоогийн Отгонбаатар,
- “Доолт жавхлант” ХХК-ийн захирал Багадаваагийн Доржсүрэн,
- ХХААХҮЯ-ны шинжээч Чойжоогийн Долгорсүрэн,
- “Хөдөө аж ахуйн корпорац” компанийн Булган салбарын захирал Бодьгэрэлийн Ариунбаатар,
- ХХААХҮЯ-ны ахлах мэргэжилтэн Нямготовын Цэгмэд,
Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар:
- “Хөдөө аж ахуйн бирж” компанийн ахлах мэргэжилтэн Соёл-Эрдэнийн Алимаа,
- “Хөдөө аж ахуйн корпорац” компанийн Дархан салбарын захирал Тлеуханы Айгуль,
- Дорноговь аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын Мал аж ахуйн хэлтсийн дарга Наваансамдангийн Наранбаяр,
- ХХААХҮЯ-ны мэргэжилтэн Шагдарын Цэнд-Аюуш,
- Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын Хоршоог хөгжүүлэх сангийн мэргэжилтэн Цэрэндоржийн Батгэрэл нарыг шагналаа.
Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх төрийн дээд цол, одон, медаль хүртсэн эрхмүүдэд болон тэдний гэр бүл, хамт олонд ажлын амжилт, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөв.
Улс төр
Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтийг хүлээн авсантай холбогдуулан боловсруулсан хуулийн төслүүдийг хэлэлцэв

Улсын Их Хурлын чуулганы 2025 оны 04 дүгээр сарын 17-ны үдээс хойших нэгдсэн хуралдаанаар Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг явууллаа. Хуулийн төслийг Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцсэн талаарх санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир танилцуулсан юм. Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн зарим хэсэг Үндсэн хуулийн холбогдох хэсэг заалтыг зөрчсөн эсэх маргааныг хянан шийдвэрлэсэн тухай Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн 2025 оны гуравдугаар дүгнэлтийг Улсын Их Хурал хүлээн авсан тухай тэрбээр дурдаад, тус хуулийн 41 дүгээр зүйлийн 41.9 дэх хэсэгт “Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн сонгуульд нэр дэвшихээр бол хийсэн ажлын тайлангаа энэ хуульд заасан нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэхээс өмнө тарааж болох бөгөөд үүнийг сонгуулийн сурталчилгааны материалд тооцохгүй.” гэж, 44 дүгээр зүйлийн 44.6 дахь хэсэгт “Энэ хуульд заасан нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэхээс өмнө Улсын Их Хурлын гишүүн хийсэн ажлын тайлангаа танилцуулах зорилгоор сонгогчидтой хийсэн уулзалт болон энэ хуулиар хориглоогүй арга хэмжээ нь сонгогчдын санал татах зорилгоор явуулж байгаа үйл ажиллагаанд хамаарахгүй.” гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт “… тэгш байдал, … хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.”, Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.”, мөн зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Хүнийг … албан тушаал …-аар нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. …”, Арван зургадугаар зүйлийн 9 дэх заалтад “… Төрийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эрхтэй. …” гэснийг тус тус зөрчсөн байна.” гэж Үндсэн хуулийн цэц дүгнэснийг сануулав.
Улсын Их Хурал дээрх дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрсөнтэй холбогдуулан Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн холбогдох хэсэгт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсэг байгуулсныг тэрбээр ахалж ажилласан байна. Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Батбаатар, О.Номинчимэг, Г.Уянгахишиг, Ө.Шижир нар орсон бөгөөд хуулийн 41 дүгээр зүйлийн 41.9 дэх хэсгийг хүчингүй болгох, 44 дүгээр зүйлийн 44.6 дахь хэсгийг нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэхээс өмнө хийсэн ажлын тайлангаа танилцуулах зорилгоор уулзалт зохион байгуулах нь аливаа этгээдэд нээлттэй байхаар өөрчлөх хуулийн төслийг боловсруулжээ. Хуулийн 48 дугаар зүйлийн 48.1 дэх хэсэгт заасан ээлжит сонгуулийн жил эхэлснээр хойш санал авах өдрийг дуустал, нөхөн болон ээлжит бус сонгуулийн тухайд сонгууль товлон зарласан шийдвэр гарснаас хойш санал авах өдрийг дуустал аливаа этгээд өөрөө болон бусдаар дамжуулж сонгогчдын саналыг татах зорилгоор эд зүйл тараахыг хориглосон зохицуулалтад ажлын хэвлэмэл тайлан хамаарахаар байна гэж үзэж 41 дүгээр зүйлийн 41.9 дэх хэсгийг хүчингүй болгохоор төсөлд тусгасан байна. Харин хуулийн 48 дугаар зүйлийн 48.1 дэх хэсэгт заасан эд зүйл тараах гэдэгт хийсэн ажлын цахим тайлан хамаарахгүй гэж ажлын хэсэг үзжээ.
Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаанаар Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэх үед Улсын Их Хурлын гишүүн С.Зулпхар 41.9 дэх хэсгийг хүчингүй болгохоос өөр хувилбар ярилцсан эсэх, төсөлд аливаа этгээд гэсэн өөрчлөлт оруулж байгаа нь өмнөх зохицуулалтаас өргөжүүлж сонгуулийн жил эхэлснээс нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэх хүртэл зохион байгуулсан уулзалтыг агуулга, хэлбэрийн хувьд хянаж чадахгүй байх эрсдэл үүсэх, эсэх талаар асуулт асууж, хариулт авсан байна. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Баярмаа ажлын хэсгээс боловсруулсан төсөлд аливаа этгээд хийсэн ажлын тайлангаа танилцуулах зорилгоор уулзалт хийх зохицуулалтыг нээлттэй байхаар тусгасан нь зүйтэй талаар санал хэлжээ. Хуулийн төслийн талаар Улсын Их Хурлын гишүүдээс зарчмын зөрүүтэй санал гараагүй тул Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуульд заасны дагуу анхны хэлэлцүүлгээс эцэслэн батлах үе шат руу шилжүүлэх горимын санал гаргасныг Байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжсэн байна.
Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны санал, дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ариунзаяа, Ж.Алдаржавхлан, Ж.Баярмаа, С.Зулпхар, Ц.Мөнхбат, А.Ганбаатар, Ж.Золжаргал асуулт асуув. Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ариунзаяа Улсын Их Хурлын гишүүний сонгогч, иргэдтэйгээ уулзсан уулзалтыг сонгуулийн үйл ажиллагаанд хамааруулахгүй гэсэн анхны үзэл баримтлалаар Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуульд тусгагдсан. Гэтэл аливаа этгээд гэж томьёолон нээлттэй болгосноор сонгуулийн сурталчилгааны 18 хоногийг үгүйсгэж байна гэж үзэж байгаагаа илэрхийлээд, хуулийн төсөлд туссан аливаа этгээд, уулзалт зэрэг нь юун тухай өгүүлж буйг тодруулан асуув. Түүний асуултад Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир хариулахдаа Үндсэн хуулийн цэц Улсын Их Хурлын гишүүдэд давуу байдал бий болгосон байна гэж үзсэн тул уг боломжийг хэн бүхэнд нээлттэй болгох нь зүйтэй гэж үзсэн гэлээ. Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Алдаржавхлан гишүүдийг эргэх холбоотой байхыг сонгогчид шаарддаг гэдгийг онцлоод, хэн бүхэнд хийсэн ажлаа тайлагнахад нээлттэй болчихвол сурталчилгааны 18 хоногийг байхгүй болгох хэрэгтэй гэв. Тэрбээр орон нутгийн сонгуулийн зохицуулалттай ижилсүүлж чандлах шаардлагатай гэсэнд Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир хуулийн төслийг Үндсэн хуулийн цэцийн гуравдугаар дүгнэлтийн хүрээнд боловсруулсан гэсэн тайлбар өглөө.
Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Баярмаа сонгуулийн жил Улсын Их Хурлын гишүүд тайлан тавих нь үнэндээ ичгэвтэр зүйл байдаг гээд, аливаа этгээдэд уулзалт хийх эрх олгож байгаа нь дэвшил болж буйг сайшаасан бол Улсын Их Хурлын гишүүн С.Зулпхар гишүүний бүрэн эрх Үндсэн хуульд заасны дагуу төрийн сүлдэндээ тангараг өргөснөөр эхэлж, дараагийн сонгуулиар шинэ сонгогдсон гишүүд тангараг өргөснөөр дуусгавар болдгийг сануулж, хэрэв сонгуулийн жил эхэлснээс хойш иргэд, сонгогчдодоо тайлангаа тавьж чадахгүй бол энэ бүрэн эрхийн хугацаа гурван жил, зургаан сар болчихно гэж тооцож байгаагаа онцлов. Хуулийн төсөлд дурдсан “аливаа этгээд”-д Улсын Их Хурлын гишүүд орно гэдгийг ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир тодотгоод, хийсэн ажлаа тайлагнаж болохоос бус би нэр дэвшинэ, намайг сонгоорой гэж өөрийгөө сурталчилж болохгүй гэсэн тайлбар өглөө. Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Мөнхбат хэвлэмэл материалуудыг эд зүйл гэж үзэн сонгогчдод тараахыг хориглож байгаа нь зөв гэж үзэж байгаагаа илэрхийлээд, сонгуулийн жил эхлэхээс өмнө тайлангаа хэвлүүлж, тарааж болох, эсэхийг тодруулан асууж, хариулт авлаа. Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ганбаатар сонгууль бол иргэдийн сонгох, сонгогдох эрхээ эдлэх тэгш боломж байх учиртайг дурдаад, “аливаа этгээд”-д Улсын Их Хурлын гишүүн орвол тэдэнд заавал давуу байдал үүсэх учир энэ заалтыг бүхэлд нь хүчингүй болгох ёстой гэсэн байр суурьтай байгаагаа хэлсэн юм. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Золжаргал хуулийн төслийг дэмжиж байгаагаа илэрхийлж, сонгуулийн сурталчилгааны явцад хориглох зүйлс болон тэдгээрийн хугацааны талаар асууж хариулт авав.
Хэлэлцэж буй асуудлаар асуулт, хариулт явагдсаны дараа Улсын Их Хурлын гишүүд үг хэлж, байр сууриа илэрхийллээ. Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн гишүүн О.Номинчимэг ардчилал, парламентат ёсоо бэхжүүлэхийн тулд шударга, ил тод, нээлттэй сонгуулийг явуулах нь хамгийн чухал гээд үүний тулд сонгуулийн хууль тогтоомжийг шинэчлэх шаардлагатайн дотор ялангуяа зардлыг бууруулах чиглэлээр дорвитой өөрчлөлт хийх хэрэгтэй гэсэн бол Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Жаргалсайхан хэвлэмэл материал тараах нь шударга сонгуульд харш зүйл гэдэгтэй санал нэг байгаагаа илэрхийлж, иргэдийн сонгогдох эрхэд эд мөнгөний босго, зардлын дарамт ихээхэн тээг болдгийг ярьж, эрх мэдэлтэй, албан тушаалтай хүмүүс бэлэг тарааж, тууз хайчилж сонгогчдыг татах ажлыг байнга хийдэг тул зөвхөн сонгуулийн жил гэлгүй бусад жилүүдэд ч эд зүйл тараахыг хориглох нь зүйтэй гэв. Улсын Их Хурлын гишүүн Ө.Шижир ч мөн сонгуулийн тухай хууль тогтоомжийг бүхэлд нь шинэчлэн сайжруулах шаардлагатай гэсэн байр суурьтай байгаагаа онцолж, ялангуяа намын санхүүжилт, хандив тусламж, тэдгээрийн зарцуулалтыг ил тод, нээлттэй болгох ёстойг өнгөрсөн 2-3 сонгуулийн үеийн мөнгөний урсгалын жишээ баримтуудаар нотлон өгүүлсэн юм.
Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн талаар Улсын Их Хурлын гишүүд үг хэлж дууссан учир санал хураалтыг чуулганы маргаашийн хуралдаанаар явуулахаар тогтлоо.
Дараа нь Монгол Улсын шүүхийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг эхлүүллээ. Хуулийн төслийг Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцсэн талаарх санал дүгнэлтийн мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир танилцуулсан юм. Тэрбээр тус хуулийн төслийн ажлын хэсгийг мөнхүү ахалж ажиллажээ.
Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсгийн холбогдох зохицуулалт Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэсэн Үндсэн хуулийн цэцийн 2025 оны хоёрдугаар дүгнэлтийг мөнхүү Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрсөн учир Хууль зүйн байнгын хороо хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсгийг байгуулан ажиллуулсан байна.
Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүн Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Ганбат, Б.Заяабал, М.Нарантуяа-Нара, Л.Соронзонболд нар ажиллаж, хуулийн төслийг боловсруулахдаа Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсэг болон 47.7 дахь хэсгийг хөндөж, шүүгчийн тэтгэвэрт гарах насны дээд хязгаарыг Төрийн албаны тухай хуульд заасан насны хязгаартай нийцүүлэх хүрээнд “60” гэснийг “65” болгох, тэтгэвэр тогтоохтой холбоотой бусад харилцааг холбогдох хууль тогтоомжид заасны дагуу зохицуулахаар тусгасныг Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Энхбаяр, П.Сайнзориг, Х.Тэмүүжин нар Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтээр Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсэгт “…шүүгчээр 30, түүнээс дээш жил ажилласан бөгөөд 55 насанд хүрсэн бол өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгоно” гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хууль зөрчсөн гэснийг Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрсөн тул Цэцийн дүгнэлтийн хүрээ, хязгаарт багтаан хуулийн төслийг боловсруулах нь зүйтэй талаар асуулт асууж, хариулт авч, байр сууриа илэрхийлжээ. Тэдний саналыг Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх зүйтэй гэж үзсэн тул дээрх заалтыг хасаж, хуулийн төсөл боловсруулсан тухайгаа Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир танилцууллаа.
Байнгын хорооны хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцэх үед Улсын Их Хурлын гишүүдээс зарчмын зөрүүтэй саналын томьёолол гараагүй тул Улсын Их Хурлын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатар хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг эцэслэн батлах үе шаттай нэгтгэн явуулах горимын санал гаргасныг мөнхүү хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжжээ.
Хууль зүйн байнгын хорооны санал дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Х.Тэмүүжин үг хэлэв. Тэрбээр Шүүхийн тухай хуулийн дээрх заалт шүүгчийн тэтгэвэрт гарах насны дээд хязгаар хүртэл буюу 60 нас хүрэх хүртэл томилох зарчмыг алдагдуулсан гэж Үндсэн хуулийн цэц дүгнэснийг тайлбарлаж, хуулийн төслийг энэ хүрээнд боловсруулсныг дурдав. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Л.Сронзонболд ажлын хэсэг насны хязгаарыг “65” гэж төсөлд тусгаад байсныг Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтийн хүрээнд хамаарахгүй гэж Байнгын хороо үзэж хассаныг тайлбарлан, аливаа иргэдийн тэтгэвэрт гарах нас, цалин тэтгэврийн асуудлыг ийм байдлаар шийдээд байх нь зохимжгүйг Улсын Их Хурал цаашид анхаарах шаардлагатай гэж үзэж байгаагаа тэмдэглэлээ.
Харин Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ариунзаяа дээр дурдсан заалтыг хассанаар цаана нь үлдэж буй зохицуулалт хуулийн өмнө хүн бүр тэгш байх зарчмыг зөрчсөн байна гээд, шүүгчийн өндөр насны тэтгэвэрт гарах насны дээд хязгаар 60 нас байх ба 55 насанд хүрсэн, эс бол шүүгчээр нийт 25 жил ажилласан шүүгч өөрөө хүсвэл өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгож болно гэсэн нь Нийгмийн даатгалын тухай хуулиар тогтоосон тэтгэврийн наснаас таван жилийн өмнө тэтгэвэрт гарах боломжийг шүүгчдэд олгож байгааг тайлбарлалаа. Шүүгчийн тухай хуулийн 40.1-д энэ заалт мөн адил байгаа нь хуулийн зөрчил үүсгэж байна гэж тэрбээр анхааруулаад, тэдэнд давуу байдал үүсгэсэн энэхүү хуулийн зөрчлийг арилгах үүднээс Байнгын хороон дээр унасан ажлын хэсгийн саналыг дэмжиж шийдвэрлэх нь зүйтэй гэв. Түүний асуултад Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир хариулахдаа, ерөнхий хууль болон салбарын хуулиуд хоорондоо зөрчилдөх явдал маш их байна. Иймд энэ удаа асуудлыг гагцхүү Цэцийн дүгнэлтийн хүрээнд шийдвэрлээд, цааш цаашдаа хууль хоорондын зөрчлүүдийг арилгах асуудлыг иж бүрнээр авч үзэх ёстой гэж үзсэн гэсэн юм. Түүнчлэн Улсын Их Хурлын гишүүн Ш.Бямбасүрэн шүүхийн хараат бус байдлыг хангах, шүүхийг шинэчлэхийн аль нь илүү чухал вэ гэдэг дээр ажлын хэсэг ямар байр суурьтай байгааг асууж, хариулт авав.
Монгол Улсын шүүхийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон Хууль зүйн байнгын хорооны санал дүгнэлттэй холбогдуулан үг хэлэх Улсын Их Хурлын гишүүн байгаагүй тул санал хураалтыг мөнхүү чуулганы маргаашийн үдээс өмнөх нэгдсэн хуралдаанаар явуулахаар тогтлоо гэж Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газраас мэдээлэв.
Улс төр
Засгийн газрын дотоод үнэт цаас амжилттай арилжаалагдлаа

Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны анхдагч зах зээлийн арилжаа 2025 оны дөрөвдүгээр сарын 16-ны өдөр Монголын хөрөнгийн биржээр дамжин амжилттай зохион байгуулагдлаа.
Энэ удаагийн арилжаагаар Өрийн удирдлагын тухай хуулийн 12.1.3-т заасан “Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны зах зээлийг дэмжих” зориулалтын дагуу 6 сарын хугацаатай, 5 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас, 2 жилийн хугацаатай, 5 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг тус тус Монголын хөрөнгийн биржийн Засгийн газрын үнэт цаасны анхдагч арилжааны системээр дамжуулан арилжааллаа.
Өнөөдрийн арилжаанд хөрөнгийн зах зээлийн мэргэжлийн оролцогчид болох банк, даатгал, үнэт цаасны компаниудаас гадна гадаад, дотоодын иргэд оролцсон бөгөөд зарласан нийт дүнгээс 4.4 дахин их буюу 43.7 тэрбум төгрөгийн санал ирж, 6 сарын хугацаатай үнэт цаасны жигнэсэн дундаж хүү 9.466 хувь, 2 жилийн хугацаатай жигнэсэн дундаж хүү 10.477 хувьтай арилжаалагдлаа.
Цаашид дотоод үнэт цаасны зах зээлийн хөгжлийг дэмжих, хөрөнгийн зах зээлд төгрөгийн бондын өгөөжийн муруйг тогтоох зорилгоор Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны хуваарийн дагуу 2025 оны 2 дугаар улиралд 2 долоо хоног тутамд богино болон дунд хугацаатай тус бүр 5 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас гаргах ба нийт 60 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг арилжаална.
Засгийн газраас энэ төрлийн үнэт цаасыг тогтмол бага хэмжээгээр арилжаална. Засгийн газрын үнэт цаасанд хөрөнгө оруулах нь хөрөнгө оруулагчдын хувьд хамгийн эрсдэлгүй, хөрвөх чадвар өндөртэй санхүүгийн хэрэгсэл бөгөөд үнэт цаасны хүүгийн орлого нь орлогын албан татвараас чөлөөлөгддөг бөгөөд аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хуулийн дагуу гүйцэтгэлийн болон урьдчилгаа төлбөрийн баталгааг Засгийн газрын дотоод үнэт цаасаар гаргах боломжтой зэрэг олон талын ач холбогдолтой. Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны 2025.04.16-ны анхдагч зах зээлийн арилжааны үр дүнг ЭНДЭЭС үзнэ үү.
Эх сурвалж: Монгол Улсын Сангийн яам