Улс төр
Төр дахь хулгайч нарын тоог цөөлцгөөе

Монгол төрийн тогтолцоо туйлын эмзэг байдал руугаа орчихсон өнөөгийн хямралтай үеийг хүн болгон харж үзэж, сонсож, мэдэрч буй. Хүн бүр гарц хайж байна. Оносон оноогүй, бололцоогүй, хугацаа шаардсан, мэргэн, түргэн янз бүрийн гарц санал болгож байна.
Ардчилсан төрт нээлттэй нийгэмд улс төрийн намын үүрэг роль маш чухал. Чухам ийм инстүүцээр дамжуулан олон түмний хүсэл эрмэлзлэлийг бодит засаглал болгосоор ирсэн. Үүнээс өөр, илүү дээр арга одоохондоо олдоогүй байна. Гэвч улс төрийн нам бүхий тогтолцоо нь нийгмийг шударга, тэгш, нээлттэй, ардчилсан, хүмүүнлэг байлгах цор ганц механизм,
Монголд 1990 он хүртэл оршин байсан улс төрийн тогтолцоо түүнийг дангаар удирдаж байсан улс төрийн намын зохион байгуулалт, бүтэц, механизм, удирдлагын арга барил нь ардчилсан нээлттэй нийгэмд огт зохицохгүй болох нь ойлгомжтой.
Гэвч 1990 онд шинээр үүсэн байгуулагдсан бүх улс төрийн намууд (мэдээж үүнд тэр үеийн МАХН буюу одоогийн МАН хамаарагдана) хуучин тогтолцооны ганц улс төрийн намын бүхий л бүтэц, байгууламж, дотогшоо болон гадагшаа хандсан дүрэм журмыг шууд хуулбарлан хэрэглэсэн билээ. Монголчуудын мэддэг ганц нам нь тэр байсан болохоор өөр үлгэр авах, дууриах юм байсангүй.
Энэ нь шилжилтийн эхний хүнд хэцүү үед ямар нэг хэмжээгээр зохицон ажиллаж байсан боловч шинэ зуун гарахын үед ер таарч тохирохгүй нь илт мэдрэгдэж эхэлсэн.Ижил бүтэцтэй, өөр нэртэй улс төрийн намууд, түүний дотор зонхилох нөлөөтэй хоёр нам дотроосоо өтөн “намын сахилга бат”-ыг хуйвалдан шамшигдуулах аргаар, “шүүмжлэл өөрийн шүүмжлэл”-ийг харилцан биенээ шантаажлах механизмаар орлуулан ялзарч эхэлсэн билээ. Намын дотоод ардчиллын оронд хагарал, салан тусгаарлах ангал үүсч, үзэл санааны жигүүрүүдийг ашиг завшаан харсан бүлэглэлүүдээр сольж орхисон. Үзэл баримтлалын уралдаан болох учиртай сонгууль нь сонгогчдыг хууран мэхлэх, худалдаж авах зэрэг есөн шидийн уралдаан тэмцээн болж, төрийн жолоо нэг л мэдэхэд мафи маягийн байгууламжид дөхөн очижээ.
Урам зориг мохсон олон түмэн эхэндээ зүгээр л хууртдаг байснаа эргэлзэн бухимдаж,голлох хоёр намыг, улмаар олон нам бүхий улс төрийн тогтолцоогоо буруутган улс төрийн намыг үгүйсгэх ойлголт улам газар авах боллоо. Тэрбайтугай нэг хүнээр удирдуулсан тогтолцоог магтан сайшаах, өнөөгийн төрийн тогтолцоог хүч хэрэглэн устгах, иргэний дайнд уриалсан, нийтийн эмх замбараагүй байдал руу уруу татсан Үндсэн хуулийн эсрэг “санаачлагууд” ч хүчтэй сонсогдох боллоо. Засаг төрийн зохих өндөрлөгийг эзэлсэн мафи маягийн тогтолцоог оройлогч заримууд нь энэ санаачилгыг уухайлан хөөрөгдөж, хөөрөгдөөд зогсохгүй отон хүлээгээд, оройлон захирагчийн суудлыг ил далд мөрөөдөж эхэлж байх шиг.
Ер нь өдгөө дэлхий нийтэд либерал ардчилсан тогтолцоо нэлээд гүнзгий хямралд ороод байгаа нь ч үүнд нэрмээс болж буй. Гэвч өдий болтол хэн ч хаана ч орлуулах сайн тогтолцоо бодож олж чадаагүй байгаа билээ. Магадгүй ирээдүйд шинэ гарц олж болох юм, гэхдээ бид хамгийн түрүүнийх нь туршилтын туулай болж болохгүй байхаа.
Энэ оны 4-р сард Зүүн гурван аймаг, Дархан, Эрдэнэт, Улаанбаатарын Баянзүрх дүүрэгт хийсэн мэргэжлийн төвшний судалгаанаас харахад МАН 19%, АН 9%, МАХН 5% гэсэн дэмжлэгтэй буй нь хамгийн том гэх эдгээр гурван намын дэмжлэг олон нийтээс хүн амын гуравны хоёрт нэгэнт итгэл алджээ. Саяхи ЖДҮ гэх шуугианаас болж энэ үзүүлэлт улам доошилсон байх.
Нийгэм нь тогтворжсон тэргүүлэх орнуудад олон жилээр туршигдан шийдэгдсэн улс төрийн намын бүтэц, байгууламж, дүр төрх, механизмыг жишиг болгон авсан орчин үеийн улс төрийн намыг өнөө маргаашгүй Монголд цогцлон буй болгоно гэдэг юутай ч одоохондоо бололцоогүй байх. Энэ бол алдаан дээрээ суралцан аажим хувьсах замаар хожим буй болох асуудал. Мэдээж үүнийг хүчээр хийх боломжгүй. Гэвч мафижсан бүлэглэлүүдийн гарт Монгол орон цааш ингээд “сайхан цагийг хүлээн” тайван амгалан байгаад байж болохгүй. Хурж хуралдсан бухимдал дэлбэрэхээрээ сайнтай муутай бүхнийг арчиж газрын хөрстэй ч тэгшилж магадгүй.
Юун түрүүн хууль тогтоох төрийн дээд байгууллагыг мафижсан бүтэц болон бүрэлдэхүүнээс нь чөлөөлөх эхний алхамыг хийх хэрэгтэй санагдана. Намуудын нэр хүнд шалан дээр унасан үед олон түмний сүүлчийн итгэл нь “шударга, үнэнч бие даагч” нар дээр тулгуурлаж байгааг ч судалгаа харууллаа. Одоо үйлчилж буй хуулиар бие даасан нэр дэвшигч нь аль ч намын гишүүн байж болдог. Одоогийн УИХ цааших жил хагасын хугацаанд ямар ч хууль батлах тэнхээгүй болсон тул 76 тойрог бүхий мажоритари сонгуулийн тогтолцоо хэвээр үлдэх биз. Нэр дэвших 76 өрсөлдөгчийг олон түмнээр жилийн турш хэлэлцүүлэх ба үүнийг нь шалгаруулж сонгуулийн урьдчилсан жишиг хянах “электорат” хэмээх хөдөлгөөн байгуулах саналтай байна. Электоратууд нь олон нийтэд танигдсан, нийгэм улс төрийн талаар гайгүй ойлголттой, олны ярьдгаар “нэр цэвэр” ийм хүмүүс байг. Тэдний хэн нь ч өөрснөө сонгуульд нэр дэвшихгүй
Төрийн ардчилсан тогтолцоо өөрийн хамгаалалттай байдаг. Элдэв зальхайтнаас тогтолцоо өөрийгөө хамгаалах механизмгүй бол юунд хүргэдэгийг түүх сайтар мэднэ. Гитлер, Муссолини нар ч төрийн ардчилсан сонгуулиар төрийн эрхэнд гарч ирсэн. Ард түмэн гэдэг ойлголт нь тухайн улсын хүн толгойтой болгоны нийлбэрийг хэлдэггүй, нийгмийн идэвхи санаачлагатай хэсгийг ойлгодог. Тийм учраас сонгуульд оролцох эсэхийг хувь хүний өөрийнх нь мэдэлд үлдээдэг юм. Төрийн жолоонд очих гэсэн хүсэлтнийг аль ч газар зах замбараагүй сул тавьдаггүй, үүнд тодорхой шалгуур тавьдаг. Тодорхой жишээ хэлэхэд АНУ-д эцсийн сонголтыг электоратууд шийддэг учраас Трампаас 3 сая илүү санал авсан Хиллари ялагдсанд тооцогдсон.
Энд яриад буй “Электорат” бол америкийнхаас ялгаатай, зөвхөн “Зөв хүмүүсийг зохион байгуулалттайгаар Бие даан нэр дэвшүүлэх”хэмжээний электорат юм. Тэднийг нэр дэвшүүлэн дэмжигч, ард нь байгаа баталгаа нь улс төрийн нам биш, харин олон түмний итгэл найдварыг өнөө болтол хадгалж яваа нэр хүндтэй хүмүүсийн сайн дурын эвсэл байна гэсэн санаа. Дараагийн сонгуульд улс төрийн намыг жинэхэнэ утгаар нь шинэчилж чаддаггүй юм гэхэд олон түмний нэрийн өмнөөс шийдвэр гаргах эрх авах хувь хүмүүсээ дэгэн догон боловч ямар нэг шалгуураар оруулан дэвшүүлье гэсэн санаа энэ.
Бүх ард түмэнд үйлчлэх шалгуурын тогтолцоо манайд байхгүй учраас дээр өгүүлсэн “Электорат”-аар дамжин УИХ-ын гишүүнд нэр дэвшигчдийг урьдчилсан шалгуураар оруулъя гэж байгаа юм. Мэдээж өнөөдөр үйлчилж байгаа хуулийн дагуу бүхий л улс төрийн намууд өөрийн хүмүүсээ нэр дэвшүүлнэ, мөн бие даагчид ч хаанаас л бол хаанаас шаардлага хангаад нэр дэвших эрх нь нээлттэй. Энэ эрхийг эдлэх нэг субъект нь “Электорат” байх тул олон түмний дунд нэр хүндтэй хүмүүсийн дэмжлэг авсан тухайн нэр дэвшигч сонгуульд ялалт байгуулан Монгол төрийг тохинуулах хариуцлагатай албанд очих магадлал илүүтэй болох учиртай юм.
Өнөөдрийн төлөв байдлаас харахад голлох улс төрийн хүчин болсон 3-4 улс төрийн нам олон түмнээс төдийлөн дэмжлэггүй болчихсон байна. Цаана нь буй болсон асар их хоосон орон зайд ямар ч шалгуургүй, янз бүрийн нэр барьсан үй олон нэр дэвшигчид гарч ирэх учраас энэ нь нийгмийг жолоодлогогүй хаос руу түлхэх болно. Чухам энэ урсгалыг зохицуулахад нийтэд танигдсан, нийгэмд тодорхой байр суурь орон зайтай, хэн нь хэн гэдгийг олон түмэн гадарладаг хүмүүсийн иргэний үүргийн хариуцлага нэхэгдэж байна.
Электоратод нь хамтын хүчээр нийгмийн өмнө хүлээсэн иргэний үүргээ биелүүлэхэд гар бие оролцооч гэсэн санал юм. Электорат нь сайн дурын зохицуулагч. Электорат нь цэвэр сайн дурын нэгдэл учир алив нэг хуулийн этгээд болохгүй, оролцогчид нь сонгуулиар ямар нэг байр суурь эзлэх, нэр дэвших, айсуй цагт ямарваа нэг хожоо харсан явдал үгүй байх ёстой. Үүнийг зөвхөн иргэний хувьд нийгмийн үйл явдалд санаа зовон сайн дураар хариуцлага хүлээж буй хэрэг гэж үзнэм.
Электорат хамтлаг руу цахим шуудангаар ирээдүйн нэр дэвшигчийг хэн ч нэр дэвшүүлэн санал оруулж болно. Мэдээж ийм тохиолдолд хэдэн мянган хүний нэр цуглах болно. Электорат эндээс шүүлт хийн тодорхой хүмүүсийн нэр гарган тойрогт нь хэлэлцүүлэх болно. Зарим тойрог дээр нэлээд хэдэн хүний ч нэр дэвшиж болох ба чухам хэн нь итгэл даахыг тойргийн сонгогч дунд судалгаагаар тодорхойлох болно.
Шалгарч үлдсэн нэр дэвшигчийг олон түмний өмнө ил тодоор амлалт авахыг электоратын зүгээс шаардах эрхтэй. Чухам ийм тохиолдолд нэр дэвшигчийг электорат дэмжих болно. Юун түрүүн эрүүл мэндийн үзлэгт орж оюун ухааны хувьд эрүүлээ батлах хэрэгтэй. Цаашлаад УИХ-ын гишүүн болсон тохиолдолд алив нэг хууль бус үйлдэлд нэр нь холбогдвол шууд өөрийн санаачлагаар гишүүний бүрэн эрхээсээ татгалзах ам өгөх ёстой. Нэр дэвших хүн тухайн тойрогтоо сонгуулийн штабаа өөрөө байгуулж санхүүгийн дэмжлэгээ өөрөө шийдэх ёстой. Сонгуулийн явцад одоо үйлчилж буй сонгуулийн хуулийг зөрчих аваас электорат түүнийг цаашид дэмжих боломжгүй болсноо зарлана.
Электоратаар дамжуулан төрийн дээд эрх барих төлөөлөгчдийг сонгуулах ажлын гол зорилго тун даруу:
- Төрийн эрх баригчдын дотор эзлэх хууль зөрчигчдийн тоог огт үгүй болгож чаддаггүй юм гэхэд цөөлөх.
- Нэгэнт улс төрийн намуудын нэр хүнд унасан энэ тохиолдолд тэдний хүртэж чадахгүй суудлыг эмх замбараагүй байдлаар талын нэг тараачихгүйн тулд бие даан нэр дэвшихээр шийдсэн хүмүүсийг аль болох төвлөрүүлэх.
- Нэр дэвшигчийг олон түмнээр хэлэлцүүлэн ил тод байдлыг эрхэмлэх төдийгүй, сонгууль болгоноор нэр дэвшигчид сонгогчиддоо хэлдэг улиг болсон үл бүтэх хий хоосон амлалтыг биш, хувь хүнийхээ хувьд ямар зарчим болон ёс суртахуунтай байх андгай тавиулах.
Сонгуулийн дүн гарснаар электорат үүргээ гүйцэтгэж дууссан гэж үзнэ. Санал болгосны дагуу УИХ сонгогдон төрийн түшээ болсон хүмүүсийг эргэж нэгтгэх, тухайлсан бүлэглэл болгох, хариу нэхэн шахалт үзүүлэх зэргийг электоратын зүгээс зохисгүй үйлдэл гэж үзнэ.
Б.Баабар

Улс төр
Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам байгуулагдсаны 100 жилийн ойг тохиолдуулан төрийн дээд цол, одон, медаль гардууллаа

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам байгуулагдсаны 100 жилийн ойг тохиолдуулан төрийн дээд цол, одон, медаль гардууллаа.
Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам байгуулагдсаны 100 жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх зарлиг гаргаж, нэр бүхий эрхмүүдийг төрийн дээд цол, одон, медалиар шагналаа.
Гавьяат эдийн засагч цолоор:
- Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын ахмад ажилтан Цэвээний Гэлэгжамц,
Хөдөө аж ахуйн гавьяат ажилтан цолоор:
- ХХААХҮЯ-ны ахмад ажилтан Дамдиндоржийн Батмөнх,
Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан цолоор:
- “Улаанбаатар хивс” ХК-ийн ТУЗ-ийн дарга Цоодолын Зоригт,
Гавьяат механикжуулагч цолоор:
- Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр сумын “Хүдэр Хурниад” ХХК-ийн зөвлөх механикжуулагч Юмжилийн Жигмэддорж,
Гавьяат мал зүйч цолоор:
- “Монголын махны холбоо” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Нанцагийн Батсуурь,
Гавьяат агрономич цолоор:
- “Элит үр” ХХК-ийн агрономич Сүрэнжавын Нямжав,
Малын гавьяат эмч цолоор:
- “Биокомбинат” компанийн Үйлдвэрлэл, технологийн албаны дарга Баянгийн Дуламсүрэн,
Худалдааны гавьяат ажилтан цолоор:
- “Ви интернэйшнл” ХХК-ийн ерөнхий захирал Дэнсмаагийн Батболд,
Сүхбаатарын одонгоор:
- Сэлэнгэ аймгийн Хөдөө аж ахуйн газрын дарга асан, “Түмэн бут” ХХК-ийн үүсгэн байгуулагч, Гавьяат механикжуулагч Хандмаагийн Даваахүү,
Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор:
- “Говь” ХК-ийн ахмад ажилтан Түвдэнгийн Санжмятав,
- Дорноговь аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын ахмад ажилтан, агрономич Лхамжавын Гантулга,
- ХХААХҮЯ-ны Хүнсний үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Даваасүрэнгийн Довчинсүрэн,
- ХХААХҮЯ-ны Салбарын хяналтын газрын дарга Баясгалангийн Батшагай,
- Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын хэлтсийн дарга Алтангэрэлийн Гэрэлзаяа,
- ХААИС-ийн Агроэкологийн сургуулийн багш Лхамын Даваа,
- ХХААХҮЯ-ны ахлах шинжээч Хөхөөгийн Алтангэрэл,
Алтан гадас одонгоор:
- “Хөдөө аж ахуйн корпорац” компанийн ахлах мэргэжилтэн Ядамцоогийн Отгонбаатар,
- “Доолт жавхлант” ХХК-ийн захирал Багадаваагийн Доржсүрэн,
- ХХААХҮЯ-ны шинжээч Чойжоогийн Долгорсүрэн,
- “Хөдөө аж ахуйн корпорац” компанийн Булган салбарын захирал Бодьгэрэлийн Ариунбаатар,
- ХХААХҮЯ-ны ахлах мэргэжилтэн Нямготовын Цэгмэд,
Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар:
- “Хөдөө аж ахуйн бирж” компанийн ахлах мэргэжилтэн Соёл-Эрдэнийн Алимаа,
- “Хөдөө аж ахуйн корпорац” компанийн Дархан салбарын захирал Тлеуханы Айгуль,
- Дорноговь аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын Мал аж ахуйн хэлтсийн дарга Наваансамдангийн Наранбаяр,
- ХХААХҮЯ-ны мэргэжилтэн Шагдарын Цэнд-Аюуш,
- Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын Хоршоог хөгжүүлэх сангийн мэргэжилтэн Цэрэндоржийн Батгэрэл нарыг шагналаа.
Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх төрийн дээд цол, одон, медаль хүртсэн эрхмүүдэд болон тэдний гэр бүл, хамт олонд ажлын амжилт, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөв.
Улс төр
Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтийг хүлээн авсантай холбогдуулан боловсруулсан хуулийн төслүүдийг хэлэлцэв

Улсын Их Хурлын чуулганы 2025 оны 04 дүгээр сарын 17-ны үдээс хойших нэгдсэн хуралдаанаар Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг явууллаа. Хуулийн төслийг Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцсэн талаарх санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир танилцуулсан юм. Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн зарим хэсэг Үндсэн хуулийн холбогдох хэсэг заалтыг зөрчсөн эсэх маргааныг хянан шийдвэрлэсэн тухай Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн 2025 оны гуравдугаар дүгнэлтийг Улсын Их Хурал хүлээн авсан тухай тэрбээр дурдаад, тус хуулийн 41 дүгээр зүйлийн 41.9 дэх хэсэгт “Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн сонгуульд нэр дэвшихээр бол хийсэн ажлын тайлангаа энэ хуульд заасан нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэхээс өмнө тарааж болох бөгөөд үүнийг сонгуулийн сурталчилгааны материалд тооцохгүй.” гэж, 44 дүгээр зүйлийн 44.6 дахь хэсэгт “Энэ хуульд заасан нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэхээс өмнө Улсын Их Хурлын гишүүн хийсэн ажлын тайлангаа танилцуулах зорилгоор сонгогчидтой хийсэн уулзалт болон энэ хуулиар хориглоогүй арга хэмжээ нь сонгогчдын санал татах зорилгоор явуулж байгаа үйл ажиллагаанд хамаарахгүй.” гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт “… тэгш байдал, … хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.”, Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.”, мөн зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Хүнийг … албан тушаал …-аар нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. …”, Арван зургадугаар зүйлийн 9 дэх заалтад “… Төрийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эрхтэй. …” гэснийг тус тус зөрчсөн байна.” гэж Үндсэн хуулийн цэц дүгнэснийг сануулав.
Улсын Их Хурал дээрх дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрсөнтэй холбогдуулан Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн холбогдох хэсэгт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсэг байгуулсныг тэрбээр ахалж ажилласан байна. Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Батбаатар, О.Номинчимэг, Г.Уянгахишиг, Ө.Шижир нар орсон бөгөөд хуулийн 41 дүгээр зүйлийн 41.9 дэх хэсгийг хүчингүй болгох, 44 дүгээр зүйлийн 44.6 дахь хэсгийг нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэхээс өмнө хийсэн ажлын тайлангаа танилцуулах зорилгоор уулзалт зохион байгуулах нь аливаа этгээдэд нээлттэй байхаар өөрчлөх хуулийн төслийг боловсруулжээ. Хуулийн 48 дугаар зүйлийн 48.1 дэх хэсэгт заасан ээлжит сонгуулийн жил эхэлснээр хойш санал авах өдрийг дуустал, нөхөн болон ээлжит бус сонгуулийн тухайд сонгууль товлон зарласан шийдвэр гарснаас хойш санал авах өдрийг дуустал аливаа этгээд өөрөө болон бусдаар дамжуулж сонгогчдын саналыг татах зорилгоор эд зүйл тараахыг хориглосон зохицуулалтад ажлын хэвлэмэл тайлан хамаарахаар байна гэж үзэж 41 дүгээр зүйлийн 41.9 дэх хэсгийг хүчингүй болгохоор төсөлд тусгасан байна. Харин хуулийн 48 дугаар зүйлийн 48.1 дэх хэсэгт заасан эд зүйл тараах гэдэгт хийсэн ажлын цахим тайлан хамаарахгүй гэж ажлын хэсэг үзжээ.
Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаанаар Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэх үед Улсын Их Хурлын гишүүн С.Зулпхар 41.9 дэх хэсгийг хүчингүй болгохоос өөр хувилбар ярилцсан эсэх, төсөлд аливаа этгээд гэсэн өөрчлөлт оруулж байгаа нь өмнөх зохицуулалтаас өргөжүүлж сонгуулийн жил эхэлснээс нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэх хүртэл зохион байгуулсан уулзалтыг агуулга, хэлбэрийн хувьд хянаж чадахгүй байх эрсдэл үүсэх, эсэх талаар асуулт асууж, хариулт авсан байна. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Баярмаа ажлын хэсгээс боловсруулсан төсөлд аливаа этгээд хийсэн ажлын тайлангаа танилцуулах зорилгоор уулзалт хийх зохицуулалтыг нээлттэй байхаар тусгасан нь зүйтэй талаар санал хэлжээ. Хуулийн төслийн талаар Улсын Их Хурлын гишүүдээс зарчмын зөрүүтэй санал гараагүй тул Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуульд заасны дагуу анхны хэлэлцүүлгээс эцэслэн батлах үе шат руу шилжүүлэх горимын санал гаргасныг Байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжсэн байна.
Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны санал, дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ариунзаяа, Ж.Алдаржавхлан, Ж.Баярмаа, С.Зулпхар, Ц.Мөнхбат, А.Ганбаатар, Ж.Золжаргал асуулт асуув. Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ариунзаяа Улсын Их Хурлын гишүүний сонгогч, иргэдтэйгээ уулзсан уулзалтыг сонгуулийн үйл ажиллагаанд хамааруулахгүй гэсэн анхны үзэл баримтлалаар Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуульд тусгагдсан. Гэтэл аливаа этгээд гэж томьёолон нээлттэй болгосноор сонгуулийн сурталчилгааны 18 хоногийг үгүйсгэж байна гэж үзэж байгаагаа илэрхийлээд, хуулийн төсөлд туссан аливаа этгээд, уулзалт зэрэг нь юун тухай өгүүлж буйг тодруулан асуув. Түүний асуултад Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир хариулахдаа Үндсэн хуулийн цэц Улсын Их Хурлын гишүүдэд давуу байдал бий болгосон байна гэж үзсэн тул уг боломжийг хэн бүхэнд нээлттэй болгох нь зүйтэй гэж үзсэн гэлээ. Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Алдаржавхлан гишүүдийг эргэх холбоотой байхыг сонгогчид шаарддаг гэдгийг онцлоод, хэн бүхэнд хийсэн ажлаа тайлагнахад нээлттэй болчихвол сурталчилгааны 18 хоногийг байхгүй болгох хэрэгтэй гэв. Тэрбээр орон нутгийн сонгуулийн зохицуулалттай ижилсүүлж чандлах шаардлагатай гэсэнд Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир хуулийн төслийг Үндсэн хуулийн цэцийн гуравдугаар дүгнэлтийн хүрээнд боловсруулсан гэсэн тайлбар өглөө.
Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Баярмаа сонгуулийн жил Улсын Их Хурлын гишүүд тайлан тавих нь үнэндээ ичгэвтэр зүйл байдаг гээд, аливаа этгээдэд уулзалт хийх эрх олгож байгаа нь дэвшил болж буйг сайшаасан бол Улсын Их Хурлын гишүүн С.Зулпхар гишүүний бүрэн эрх Үндсэн хуульд заасны дагуу төрийн сүлдэндээ тангараг өргөснөөр эхэлж, дараагийн сонгуулиар шинэ сонгогдсон гишүүд тангараг өргөснөөр дуусгавар болдгийг сануулж, хэрэв сонгуулийн жил эхэлснээс хойш иргэд, сонгогчдодоо тайлангаа тавьж чадахгүй бол энэ бүрэн эрхийн хугацаа гурван жил, зургаан сар болчихно гэж тооцож байгаагаа онцлов. Хуулийн төсөлд дурдсан “аливаа этгээд”-д Улсын Их Хурлын гишүүд орно гэдгийг ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир тодотгоод, хийсэн ажлаа тайлагнаж болохоос бус би нэр дэвшинэ, намайг сонгоорой гэж өөрийгөө сурталчилж болохгүй гэсэн тайлбар өглөө. Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Мөнхбат хэвлэмэл материалуудыг эд зүйл гэж үзэн сонгогчдод тараахыг хориглож байгаа нь зөв гэж үзэж байгаагаа илэрхийлээд, сонгуулийн жил эхлэхээс өмнө тайлангаа хэвлүүлж, тарааж болох, эсэхийг тодруулан асууж, хариулт авлаа. Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ганбаатар сонгууль бол иргэдийн сонгох, сонгогдох эрхээ эдлэх тэгш боломж байх учиртайг дурдаад, “аливаа этгээд”-д Улсын Их Хурлын гишүүн орвол тэдэнд заавал давуу байдал үүсэх учир энэ заалтыг бүхэлд нь хүчингүй болгох ёстой гэсэн байр суурьтай байгаагаа хэлсэн юм. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Золжаргал хуулийн төслийг дэмжиж байгаагаа илэрхийлж, сонгуулийн сурталчилгааны явцад хориглох зүйлс болон тэдгээрийн хугацааны талаар асууж хариулт авав.
Хэлэлцэж буй асуудлаар асуулт, хариулт явагдсаны дараа Улсын Их Хурлын гишүүд үг хэлж, байр сууриа илэрхийллээ. Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн гишүүн О.Номинчимэг ардчилал, парламентат ёсоо бэхжүүлэхийн тулд шударга, ил тод, нээлттэй сонгуулийг явуулах нь хамгийн чухал гээд үүний тулд сонгуулийн хууль тогтоомжийг шинэчлэх шаардлагатайн дотор ялангуяа зардлыг бууруулах чиглэлээр дорвитой өөрчлөлт хийх хэрэгтэй гэсэн бол Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Жаргалсайхан хэвлэмэл материал тараах нь шударга сонгуульд харш зүйл гэдэгтэй санал нэг байгаагаа илэрхийлж, иргэдийн сонгогдох эрхэд эд мөнгөний босго, зардлын дарамт ихээхэн тээг болдгийг ярьж, эрх мэдэлтэй, албан тушаалтай хүмүүс бэлэг тарааж, тууз хайчилж сонгогчдыг татах ажлыг байнга хийдэг тул зөвхөн сонгуулийн жил гэлгүй бусад жилүүдэд ч эд зүйл тараахыг хориглох нь зүйтэй гэв. Улсын Их Хурлын гишүүн Ө.Шижир ч мөн сонгуулийн тухай хууль тогтоомжийг бүхэлд нь шинэчлэн сайжруулах шаардлагатай гэсэн байр суурьтай байгаагаа онцолж, ялангуяа намын санхүүжилт, хандив тусламж, тэдгээрийн зарцуулалтыг ил тод, нээлттэй болгох ёстойг өнгөрсөн 2-3 сонгуулийн үеийн мөнгөний урсгалын жишээ баримтуудаар нотлон өгүүлсэн юм.
Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн талаар Улсын Их Хурлын гишүүд үг хэлж дууссан учир санал хураалтыг чуулганы маргаашийн хуралдаанаар явуулахаар тогтлоо.
Дараа нь Монгол Улсын шүүхийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг эхлүүллээ. Хуулийн төслийг Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцсэн талаарх санал дүгнэлтийн мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир танилцуулсан юм. Тэрбээр тус хуулийн төслийн ажлын хэсгийг мөнхүү ахалж ажиллажээ.
Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсгийн холбогдох зохицуулалт Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэсэн Үндсэн хуулийн цэцийн 2025 оны хоёрдугаар дүгнэлтийг мөнхүү Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрсөн учир Хууль зүйн байнгын хороо хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсгийг байгуулан ажиллуулсан байна.
Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүн Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Ганбат, Б.Заяабал, М.Нарантуяа-Нара, Л.Соронзонболд нар ажиллаж, хуулийн төслийг боловсруулахдаа Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсэг болон 47.7 дахь хэсгийг хөндөж, шүүгчийн тэтгэвэрт гарах насны дээд хязгаарыг Төрийн албаны тухай хуульд заасан насны хязгаартай нийцүүлэх хүрээнд “60” гэснийг “65” болгох, тэтгэвэр тогтоохтой холбоотой бусад харилцааг холбогдох хууль тогтоомжид заасны дагуу зохицуулахаар тусгасныг Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Энхбаяр, П.Сайнзориг, Х.Тэмүүжин нар Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтээр Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсэгт “…шүүгчээр 30, түүнээс дээш жил ажилласан бөгөөд 55 насанд хүрсэн бол өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгоно” гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хууль зөрчсөн гэснийг Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрсөн тул Цэцийн дүгнэлтийн хүрээ, хязгаарт багтаан хуулийн төслийг боловсруулах нь зүйтэй талаар асуулт асууж, хариулт авч, байр сууриа илэрхийлжээ. Тэдний саналыг Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх зүйтэй гэж үзсэн тул дээрх заалтыг хасаж, хуулийн төсөл боловсруулсан тухайгаа Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир танилцууллаа.
Байнгын хорооны хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцэх үед Улсын Их Хурлын гишүүдээс зарчмын зөрүүтэй саналын томьёолол гараагүй тул Улсын Их Хурлын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатар хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг эцэслэн батлах үе шаттай нэгтгэн явуулах горимын санал гаргасныг мөнхүү хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжжээ.
Хууль зүйн байнгын хорооны санал дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Х.Тэмүүжин үг хэлэв. Тэрбээр Шүүхийн тухай хуулийн дээрх заалт шүүгчийн тэтгэвэрт гарах насны дээд хязгаар хүртэл буюу 60 нас хүрэх хүртэл томилох зарчмыг алдагдуулсан гэж Үндсэн хуулийн цэц дүгнэснийг тайлбарлаж, хуулийн төслийг энэ хүрээнд боловсруулсныг дурдав. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Л.Сронзонболд ажлын хэсэг насны хязгаарыг “65” гэж төсөлд тусгаад байсныг Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтийн хүрээнд хамаарахгүй гэж Байнгын хороо үзэж хассаныг тайлбарлан, аливаа иргэдийн тэтгэвэрт гарах нас, цалин тэтгэврийн асуудлыг ийм байдлаар шийдээд байх нь зохимжгүйг Улсын Их Хурал цаашид анхаарах шаардлагатай гэж үзэж байгаагаа тэмдэглэлээ.
Харин Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ариунзаяа дээр дурдсан заалтыг хассанаар цаана нь үлдэж буй зохицуулалт хуулийн өмнө хүн бүр тэгш байх зарчмыг зөрчсөн байна гээд, шүүгчийн өндөр насны тэтгэвэрт гарах насны дээд хязгаар 60 нас байх ба 55 насанд хүрсэн, эс бол шүүгчээр нийт 25 жил ажилласан шүүгч өөрөө хүсвэл өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгож болно гэсэн нь Нийгмийн даатгалын тухай хуулиар тогтоосон тэтгэврийн наснаас таван жилийн өмнө тэтгэвэрт гарах боломжийг шүүгчдэд олгож байгааг тайлбарлалаа. Шүүгчийн тухай хуулийн 40.1-д энэ заалт мөн адил байгаа нь хуулийн зөрчил үүсгэж байна гэж тэрбээр анхааруулаад, тэдэнд давуу байдал үүсгэсэн энэхүү хуулийн зөрчлийг арилгах үүднээс Байнгын хороон дээр унасан ажлын хэсгийн саналыг дэмжиж шийдвэрлэх нь зүйтэй гэв. Түүний асуултад Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир хариулахдаа, ерөнхий хууль болон салбарын хуулиуд хоорондоо зөрчилдөх явдал маш их байна. Иймд энэ удаа асуудлыг гагцхүү Цэцийн дүгнэлтийн хүрээнд шийдвэрлээд, цааш цаашдаа хууль хоорондын зөрчлүүдийг арилгах асуудлыг иж бүрнээр авч үзэх ёстой гэж үзсэн гэсэн юм. Түүнчлэн Улсын Их Хурлын гишүүн Ш.Бямбасүрэн шүүхийн хараат бус байдлыг хангах, шүүхийг шинэчлэхийн аль нь илүү чухал вэ гэдэг дээр ажлын хэсэг ямар байр суурьтай байгааг асууж, хариулт авав.
Монгол Улсын шүүхийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон Хууль зүйн байнгын хорооны санал дүгнэлттэй холбогдуулан үг хэлэх Улсын Их Хурлын гишүүн байгаагүй тул санал хураалтыг мөнхүү чуулганы маргаашийн үдээс өмнөх нэгдсэн хуралдаанаар явуулахаар тогтлоо гэж Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газраас мэдээлэв.
Улс төр
Засгийн газрын дотоод үнэт цаас амжилттай арилжаалагдлаа

Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны анхдагч зах зээлийн арилжаа 2025 оны дөрөвдүгээр сарын 16-ны өдөр Монголын хөрөнгийн биржээр дамжин амжилттай зохион байгуулагдлаа.
Энэ удаагийн арилжаагаар Өрийн удирдлагын тухай хуулийн 12.1.3-т заасан “Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны зах зээлийг дэмжих” зориулалтын дагуу 6 сарын хугацаатай, 5 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас, 2 жилийн хугацаатай, 5 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг тус тус Монголын хөрөнгийн биржийн Засгийн газрын үнэт цаасны анхдагч арилжааны системээр дамжуулан арилжааллаа.
Өнөөдрийн арилжаанд хөрөнгийн зах зээлийн мэргэжлийн оролцогчид болох банк, даатгал, үнэт цаасны компаниудаас гадна гадаад, дотоодын иргэд оролцсон бөгөөд зарласан нийт дүнгээс 4.4 дахин их буюу 43.7 тэрбум төгрөгийн санал ирж, 6 сарын хугацаатай үнэт цаасны жигнэсэн дундаж хүү 9.466 хувь, 2 жилийн хугацаатай жигнэсэн дундаж хүү 10.477 хувьтай арилжаалагдлаа.
Цаашид дотоод үнэт цаасны зах зээлийн хөгжлийг дэмжих, хөрөнгийн зах зээлд төгрөгийн бондын өгөөжийн муруйг тогтоох зорилгоор Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны хуваарийн дагуу 2025 оны 2 дугаар улиралд 2 долоо хоног тутамд богино болон дунд хугацаатай тус бүр 5 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас гаргах ба нийт 60 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг арилжаална.
Засгийн газраас энэ төрлийн үнэт цаасыг тогтмол бага хэмжээгээр арилжаална. Засгийн газрын үнэт цаасанд хөрөнгө оруулах нь хөрөнгө оруулагчдын хувьд хамгийн эрсдэлгүй, хөрвөх чадвар өндөртэй санхүүгийн хэрэгсэл бөгөөд үнэт цаасны хүүгийн орлого нь орлогын албан татвараас чөлөөлөгддөг бөгөөд аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хуулийн дагуу гүйцэтгэлийн болон урьдчилгаа төлбөрийн баталгааг Засгийн газрын дотоод үнэт цаасаар гаргах боломжтой зэрэг олон талын ач холбогдолтой. Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны 2025.04.16-ны анхдагч зах зээлийн арилжааны үр дүнг ЭНДЭЭС үзнэ үү.
Эх сурвалж: Монгол Улсын Сангийн яам