Булган аймгийн Могод сумынхан ахмадын баяраа тэмдэглэхийн зэрэгцээ өвөлд ид бэлтгэж байх энэ цагаар Засаг дарга Б.Мөнхбаатартай сум орны ажил үйл, цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.  

-Өвөл хаяанд ирлээ, анхны цас уначихлаа. Могод сумынхан өвөлдөө хэр бэлтгэв дээ?

-Энэ жил манай нутгаар зуншлага сайхан байлаа. Манай сум угаасаа мал аж ахуй голлосон сум, нийт 360 мянган малтай. Үүнээс адуу 30 мянга, бид өнгөрсөн жил гурван түмэн адууны баяраа хийсэн. Мал маань өсч байгаа нь сайхан боловч бас бэрхшээл дагуулж байна. Мал өсөөд ирэхээр бэлчээрийн даац 6-7 дахин хэтэрсэн. Сум энэ өвөлд бэлтгэж 100 тонн өвс, хоёр аж ахуйн тариалсан 40 тонн тэжээл бэлтгэж нөөцөллөө. Малчид дор бүрийдээ жаал жаал хадлан өвс авч, өвөлжөө бууц, хашаа саравчаа бэлтгээд байгаа. Ер нь манай малчид чинээлэг талдаа, өөр өөрийгөө даагаад явчихдаг. Энэ 2022 онд гэхэд л манай сумаас 42 малчин мянгат малчин болсон шүү дээ.

-Зарим, ер нь ихэнх нутагт хэт олон малтай байснаас цөөн тооны чанартай малтай болъё гэсэн бодол төлөвшиж, сайн үүлдрийн хээлтүүлэгч хээлтэгч хайдаг, энд тэндхийн үзэсгэлэн худалдаанаас авдаг болж.. Танайд ийм бодол санаа хэр газар авч байна…?

-Яахав дээ малчид маань олон малтай, хөрөнгө бэлтэй байвал хүний царай харахгүй, амьдралаа аваад явчих юм. Сургууль соёлд байгаа хүүхдийнхээ төлбөрийг санаа зовохгүй хийчих юм. Энэ хэрээрээ төр засагт хандаад гуйж гувшаад явахгүй юм даа. Ерөнхийдөө л хуучин сэтгэлгээ давамгайлж малаа өсгөж л байна даа. Тэр үзэсгэлэн худалдаа нь ч манайд ойр нэг их болохгүй юм. Хүмүүс маань боломжийн амьдралтай байх чинь бидэнд, төрийн байгууллагад ачаалал бага ирэх юм даа. Яахав татвар, нийгмийн даатгал гээд төрөөс нийтэд нь үзүүлэх үйлчилгээгээ үзүүлээд л ……Дээр нь зайлшгүй халамж анхаарал хэрэгтэй  тохиромжтой бүс хүмүүс рүүгээ хандаад байна гэсэн үг. Халамж хавтгайрлаа л гээд байдаг. Зайлшгүй төрөөс анхаарч халамжлах хүмүүс бас байна аа. Бид аль болох хүмүүсээ ажилтай байлгаж, хүнсний талон өгдөг хүмүүсийг цөөлөх гээд л ажиллаж байна.

-Бэлчээрийн даац хэтэрчихсэн байдаг. Гэтэл өөр аймаг сумаас отор нүүдлийнхэн орж ирдэг явдал бас бий. Тэд та нарт хандаж байна уу, гэрээ хэлцэл хийх гээд….?

-Манай нутгаад өөр аймгийн оторчид их орж ирдэг. Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Завханы айлууд их орж ирдэг юм. Гэхдээ энэ жилийн хувьд отрынхныг нутаглуулахгүй гээд чиглэл гаргачихсан, тэр аймаг сумдууддаа урьдчилан мэдэгдээд, түрүүч айлуудыг нь нүүхийг шаардаж л байна. Хаа хаанаа бэлчээргүй хэцүү байгаа ч гэсэн бид өөрсдөө ийм байгаа болохоор ингэхээс аргагүй л байна.

-Сумын төв нэлээн тохижиж ээ. Засаг даргын тамгын газар, дотуур байр гээд шинхэн барилгууд өнгөтэй байна….Төсөв, орон нутгийн хөрөнгөөр юу барьж бүтээж байна?

-Зарим нь ч яахав өмнөх жилийн барилгууд. Энэ жил улсын төсвийн 276 сая төгрөгийн хөрөнгөөр сурагчдын хоёр давхар дотуур байр, 165 сая төгрөгийн хөрөнгөөр тохилог халуун усны барилга бариад ашиглалтад өгч байна. Аймаг сумын Засаг даргын мөрийн хөтөлбөрт тусгасны дагуу гадна 00-ыг халах гээд бас багагүй ажил хийж байна. ЗДТГ, Эмнэг, Сургууль, дотуур байрыг дотор 00-той болгоод байгаа. Манайд чинь нэг онцлог нь жаахан зардал ихтэй боловч Төвлөрсөн уурын зуух ажилладаг болохоор бас боломжтой. “Булган МЕЖ” компани ажиллуулдаг, яахав бид зохицоод л байдаг юм.

-Сургуулийн барилга ч гэсэн сайхнаараа байна аа. Соёлын төв ч гэсэн?

-Хуучны барилгууд, соёлын төв гэхэд л бүр 60-70-аад оны барилга, төсвийн хөрөнгөөр их засвар хийсэн. Гадна тал, дээвэр нь сайхан болсон. Одоо дотор талаа сайхан тохижуулах л үлдээд байгаа. Сургуулийн хувьд 9 жилийн бүрэн бус дунд боловсрол олгодог. Бид цаашдаа12 жилийн сургалттай бүрэн дунд сургууль болгох сонирхолтой. Аймгийн Боловсролын газар судалж л байгаа юм гэсэн. Гэхдээ яг 12 жилийнх болгоход бас бэрхшээл байгаа л юм. Манайхан чинь хүүхдээ аймгийн төв, Эрдэнэт гээд газар газар аваачиж 10,11,12 пугаар ангид сургадаг. Сургуулиа 12 жилийнх болгочихоор тэр олон газар байгаа хүүхдийг эргүүлж авчрах уу, тэгээд ч тэд ирэх үү гээд асуудал байна. Шат дараалуулаад гүйцээх үү… гээд. Хамгийн гол нь боловсон хүчин, багш нар маань хаана байгаа билээ. Байгаагаа ч яахав давтан сургаад болдог юм гэхэд нэмээд бас хэдэн багш хэрэгтэй, тэд хаана яваа билээ…гээд.

-Ер боловсон хүчин гэхээс суманд боловсон хүчин хэр хүрэлцээтэй вэ….Нутгаас их дээд сургуульд явсан хүүхдүүд хэр эргэн ирж байна?

-Хамгийн ойроос жишээ авахад л манай Тамгын газарт гэхэд л байгаль орчны байцаагч, бичиг хэргийн эрхлэгч гэсэн хоёр орон тоон дээр хүнгүй байгаа. Одоо чинь ажлын байрны тодорхойлолтод мэргэжлийг нь заадаг болохоор оръё гэсэн хүн бүрийг авч болохгүй, яг мэргэжилтэй хүн нь олдохгүй байх жишээний…. Нутгаас их дээд сургуульд явсан залуучууд эргэж ирэхдээ ч хойрго доо. Нэг хэсэг нь нийслэл, амйгийн төвд ажилттай болох юм. Зарим нь хүнтэй суугаад байр сууц аваад бүр хүүхэд шуухад гаргачихсан байх юм.

 -Зарим аймаг орон нутагт яг мэргэжил заагаад 12 дугаар анги төгсөгчтэй, эцэг эхтэй нь гэрээ байгуулаад, төлбөрөөс нь сум төлөөд эргэж ирж ажиллах гэрээ байгуулаад ажилладаг л юм билээ, танайд…

-Үгүй яахав янз бүрээр л үзэж байна. Тийм гэрээ байгуулах гээд үзсэн. Яг ярьж тохироод гэрээ хийх гэж байтал коронавирусын цар тахал энэ тэр болоод өнөө хүүхэд маань ч сурч гийгсэн юмгүй өнгөрсөн. Цаашид бол энэ болох зүйл. Яахав бид тэр хүнийг ямар насаар нь эндээ хорих вэ дээ, таван жил тогтвор суурьшилтай ажиллачхаад ёстой гадаад явна уу, нийслэлд сууна уу тэр хүний хэрэг шүү дээ. Энэ нутагт төрж өссөн, эндээ сургуульд сурсан, эцэг эх нь энд байгаа юм чинь нутаг орондоо сурсан мэдсэнээрээ хувь нэмэр оруулах ёстой биз дээ.

-Төсөв хэр хүрэлцээтэй байдаг юм бэ дээ?

-Жаахан хэцүү, саяын ярьдаг сургалтын төлбөр даана гэдэг чинь хэцүү шүү дээ. Төсөв чинь зүйл заалттай ирдэг. Тэгээд ч манай сум зарим сумд шиг уул уурхай энэ тэр гэж байхгүй, тэдэн шиг төсвөөс гадуур уул уурхай аж ахуйн нэгжүүд нь “нийгмийн хариуцлагаа биелүүлж байна” гээд байшин барилга бариад өгөхгүй, хөрөнгө мөнгөөр тусалж сан байгуулчихгүй. Нэг талаас ийм хөндлөнгийн тусламж дэмжлэг байхгүй юм шиг атлаа нөгөө талаараа байгаль орчин, газар нутаг сүйтгээд энэ тэр гэх юмгүй сайхан л даа. Манай орлогын чинь зохих хувийг малын хөлийн татвар л оруулдаг юм даа.

-Гол эрхэлдэг аж ахуй маань мал аж ахуй байдаг. Сум орон нутгаа хөгжүүлэх өөр ямар эх үүсвэр байна даа?

-Манай нэг гол баялаг бол айраг. Өөр нэг зүйл нь Хулжийн халуун рашаан. Могодын айраг, Могодын халуун рашаан гэхээр монгол даяар мэднэ дээ. Үүнийгээ түшиглээд аялал жуулчлал хөгжүүлэх талаар л бодож хөөцөлдөж байгаа. Одоо бидний ойрын зорилт бол рашааны орчмоо тохижуулах явдал. Рашаан маань битүү намган дунд байдаг болохоор нэг удаа хашаа барьсан маань өвөл нь газар хөлдөөд хавар гэсэхэд нь хагараад байсан. Одоо бид өөр арга хайж байна.

-Уг нь дэргэд нь хуучны Нэгдэл дундын амралт байсан, байр савтай л юм. Заримыг нь ч нурааж буулгаж л дээ?

-Энэ л одоо бидний хоолойд тээглэсэн асуудал болоод байгаа юм. Балгас л даа. Хоёр жилийн хугацаанд ашиглаагүй бол газрыг хурааж авна гэсэн хуультай болохоор “За та нар үүнийгээ ашигласангүй….” гэхээр л нэг байшингийн цонхыг сольчхоод л “бид ажиллаж байгаа, энэ харахгүй юу…” гээд бидний амыг таглачихдаг юм. Гэхдээ бид одоо хариуцсан эзэнтэй нь ярьж байгаа. Ямар ч байсан нэг тийш болгоно. Рашаандаа ойр болохоор хог хаягдал цуглуулаад, ер нь тун зохисгүй.

-Танай сум чинь харин “шовгор” гэдэг жигдхэн хөөрхөн зуны байшин олонтой юм. Ганцхан тал талд хэд гурваара тарчихсан байх юм. Нэг дор гудамлаад барьчихвал сайхан хороолол болох юм биш үү…?

-Дандаа амины зуны сууцууд. Хөвсгөлөөс материалыг нь захиалж энд шууд угсардаг юм. Айлууд өөр өөрийн эзэмшлийн 0,7 га газар дээрээ барьж байгаа болохоор нэг дор болгож болохгүй л дээ. Зундаа амрагч, рашаанчдыг байрлуулдаг гол байрууд чинь энэ.