М.ДАВААДУЛАМ

 Эх орон дуудсаар…  8864 хүүхэд эх барьж авсан сумын эмч

“Миний хань чинь эмч хүнд л заяах өр нимгэн бүсгүй.  Хэнд ч  “үгүй” гэж хэлж үзээгүй нэгэн.  Манайх гэдэг  айл орчлонд тоонотоо өргөн тулгандаа гал асааснаас хойш өнгөтэй өөдтэй яваа нь энэ хүний хичээл зүтгэл.  Дуудлагынхаа завсар зайгаар ээжийгээ асарч тойлох, надад хоол унд зэхэх  зав  нь гарвал  хураасан жаахан ногоогоо дарах гээд минут ч зүгээр суухгүй байсаар өдрийг авдаг хүн” хэмээн чин сэтгэлээсээ ханиараа бахархаж суусан эрхэм бол  Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын Тарни V багийн иргэн Д.Даваатогтох гуайх.  Гэргий нь  насаараа эрүүл энхийн манаанд зүтгэж буй  өрхийн эмч Б. Лхагважав.   Гэрийн эзэн ч зүгээр суудаггүй ажилсаг нэгэн болох нь малын хашаа саравч, хураалттай мод, үүдний амбаар дахь  хөдөлмөрийн багаж хэрэгслээс  харж болохоор. Хөгшчүүл  Завхан аймгийн Цагаанхайрхан  сумын уугуул.  Д.Даваатогтох гуай  идэр залуу насандаа сумынхаа ерөнхий боловсролын сургуульд  хэл-уран зохиолын багшаар ажиллаж байгаад   БНМАУ зах зээлийн нийгэмд шилжих үед   сумынхаа ЗДТГ- тамгын газрын даргаар ажиллан өндөр настны тэтгэвэрт суух хүртлээ шинэ цагийн Монгол Улсын төрд зүтгэсэн аж. Амьдрал буцалсан энэ айлд өнжсөнөө эрхэм  уншигч авгай танд хүргэе.

Даргилан буцлах цайгаа ”хаяад” гарах  эмч

Хаан Мандал, хатан Мандалын өврийг эмжин урсах Дарьтын гол намраараа.  Айлууд гаднаа  машин машинаар  дүнхийтэл  өвс хураажээ. Мал нь ч тарган гэж жигтэйхэн. Тариалангийн талбай хаягдал ихтэй учраас арга ч  үгүй биз. Нэг маягийн гэмээр дүнзэн байшингуудаас хуурай модны тунгалаг цэнхэр утаа тэнгэр өөд суунаглаж,  эзнийхээ  хөлийн чимээнээр хоточ нохой дуртай дургүй хэвтрээсээ өндийснөө буцаад хэвтэхэд  эхийгээ дуудан мөөрөх хэдэн тугал хашаан дотроо эргэцэнэ.  Их бага хоёр мандалдаа дээжээ өргөсөн эзэгтэй нар,  саалиндаа гарахтай зэрэгцээд  Сэлэнгэ-Улаанбаатар-Замын Үүд чиглэлийн ачааны галт тэрэгний цуваа  хөндийг сэртэл дохиогоо хангинуулсаар давхиж одоход зөрөөд  Замын Үүдээс Сэлэнгээр дамжин Орос руу гарах  хоосон чингэлэг ачсан галт тэрэг дохиогоо хангинуулсаар орж ирнэ. Нар  өгсч  баруун ханын толгойд тусахын алдад  хаа нэгтээ  цэргийн хувцастай ганц  хоёр хүн явж байгаа нь нүднээ содон тусна.Орчлонгийн амар амгалан чухам энд л байна уу даа гэмээр ажин түжин.  Суурингийн  шинэ өглөө ийн эхэлж, Дарьтын голынхны нэгэн хэмийн амьдрал ч  үргэлжилнэ.

Гэрийн эзэн Д.Даваатогтох гуай нар мандахаас өмнө  малдаа гарч хашаа хороогоо цэвэрлэж,  гэрийн эзэгтэй Б.Лхагважав эмч цайгаа чанахаар мод цуулж эхлэхэд  охиныдоо намаржиж буй Д.Амгалан эмээ ирсэн зочиддоо зөөхий хольж өгнө гээд тогоо шанагаа суллаж өгөхийг шаардан тэрүүхэндээ  бухимдсан шинжтэй сууна.  Бид  намрын адаг сарын шинийн 3-ны Дашням, Балжинням давхцсан сайн өдөр очиж таарсан тул гэрийн эзэд ихэд бэлэгшээж  байлаа.   Хүүхдийн даахь, одонгийн найр гээд тэр өдөр суурингийнхан нэлээд хөдөлгөөнтэй өнжих шиг болсон.  Шинэхэн цайны үнэр хамар цоргиж,   тогоотой цай даргилан буцалж   данх руу уудлах гэж байтал сандарч тэвдсэн нэгэн бүсгүй “Лхагважав эмч ээ, ээж хачин болчихлоо гэнэ. Даралт нь ихэссэн байх, зүрх нь ч өвдсөн байж мэднэ. Аав утсаар хэл өгүүллээ. Одонгийн найр гээд хэдэн шөнө нойр хоолгүй хоол, унд зэхсэн юм “гэчихээд гараад гүйчихэв. Б. Лхагважав эмч  ч “Хөгшөөн цайгаа уудлаарай” хэмээгээд эм тариатай  цүнхээ шүүрээд  араас нь гарав.  Суурингийн эмчийг зорьж ирсний хэрэг юу билээ, бид ч  хамт  явлаа. Дуудлага өгсөн айл холгүй ч явган хүнд бол хөөрхөн зайтай юм гээч. “Толгой эргээд, босч чадахгүй  байна гэх   50 орчим насны эмэгтэйн даралтыг үзэж, зүрх уушгийг нь чагналаа. Тэмтэрч үзэж байгааг нь харжээ суухад “Өнөө цагт ийм эмч ховор болсон шүү.  Юм л бол аймгийн төв яв, оношлуул, эход харуул” гэдэг болсон байна лээ гэх бодол төрж байсныг нуух юун.   Сайхь эмэгтэй эмчийн хяналтад байдаг аж.  Улиралд нэг удаа эмнэлэгт хэвтүүлж, байнгын тордлогын буянаар явдаг нь өвчтөн, эмч хоёрын ярианаас илт. Энэ удаад ч мөн л сумын эмнэлэгт хэвтүүлэх арга хэмжээ авахаар болж, анхан шатны эмчилгээ үйлчилгээг үзүүлээд гарлаа.    Эмч буцах замдаа   “Ажил маань өдөр, шөнийн ялгаагүй, цаг наргүй ч би эзэмшсэн мэргэжилдээ хайртай. Манай баг хүн ам цөөтэй  ч ачаалал ихтэй.  Алсын дуудлага гэвэл  50 км. Заримдаа дуудлагаас  ирж  амжаагүй байхад  дараагийн дуудлага орж ирнэ. Хүүхэд эх барьж авах , яаралтай хагалгаа хийх гээд  ур чадвар шаардсан,  маш хүнд  дуудлага ирнэ шүү, хааяа “хэмээн  хуучлах зуур хэдийнэ гэрийнх нь  гадна ирсэн байв.  Хайлмаг, тогооны шинэхэн өрөм, гэрийн боорцог, жимсний чанамал,  дарсан алаг салат, банштай цай гээд үнэн тансаг өглөөний цай  биднийг хүлээж байлаа.  Хайлмагаас бусад нь Лхагваа “брэнд”.

Цай уух зуурт Д. Даваатогтох багш

“Бид хоёр 2008 он энэ  сайхан нутагт  нүүж ирсэн.  Нутаг ус, уугуул суугуул иргэд нь их сайхан хүлээж авсан.  Бид  их сайхан амьдарч байна аа.  Одоогоос 18 жилийн өмнө  Мандал сумын удирдлагууд  эмчээр ажиллаач гэсэн саналыг хөгшинд маань  тавьсан.  Жил хэртэй “галт тэрэгний хүүхэд” аятай  ажиллаад  суурьшихаар шийдсэн. Мандалынхан ямар ажилтай гэж санана. Бид хоёр   нутгийн олноос их зүйл сурсан.  Анх жаахан газарт төмс, сонгино тарьж үзсэн, болж  байхаар нь лууван, байцаа тарьсан. Хөршөөсөө   саалийн ганц үнээ худалдаж авсан, одоо үржээд овоо хэд болжээ. Өндөр настай ижийгээ, хотод байгаа хүүхдүүдээ сүү, цагаан идээ, ногоогоор таслахгүй байгаа  нь  амжилт  мөн биз. Манайх дөрвөн хүүхэдтэй гурван охин, нэг хүүтэй. Хүүхдүүд  бүгд өөр өөрийн эзэмшсэн мэргэжлээрээ ажилладаг.  Харин  хамгийн бага охин маань   гадаадад.  Бага нь болоод тэр үү түүнийгээ жаахан санах юм.  Хоёр нь   багш.  Би монгол хэлний багш нэртэй л болохоос залуудаа түүх, газар зүй, зураг хөдөлмөр, биеийн тамир гээд  тооноос бусдыг зааж явлаа.  Шавь нар маань  аймагтаа нэлээд дээгүүр үнэлэгддэг байв.  Сүүлд   сумандаа   ЗДТГ-т Засаг даргаас бусад ажлыг хийсэн.   Элбэг дэлбэг сайхан амьдарч, нутгийн олонтой нөхөрлөн жаргал зовлонгоо хуваалцаад сайхан  л байна.  Үүнээс илүү жаргал гэж хаана байх билээ”хэмээн  хуучилсан юм.

 Д.Амгалан:  Түмний  хүүхэд хооллож явсны буян их аж

Хүргэнийдээ намаржиж буй Амгалан гуай нас сүүдэр 86 –тай ч ширдэг ширж, дээл хувцас оёсон хэвээр. “Өвөлдөө холын америкт өвөлжихнө  эмээ нь” гэсээр яриан дунд хөг нэмэн  орж ирсэн.

Д. Амгалан гуай  бүхий л насаа халуун тогооны ард өнгөрүүлсэн  аж. Өөрийнх нь хэлснээр шүү дээ. Сургуулийн дотуур байрны тогоочоор 36 жил ажилласан юм билээ.Төрүүлж өсгөсөн найман хүүхдийн дөрөв нь гадаадад ажиллаж амьдардаг бол үлдсэн дөрөв нь эх орондоо  сайхан амьдарч байгаа гэнэ.  Энэ бүхэн ээжийн олгосон сайн хүмүүжлийн үр дүн гэдэг нь мэдээж.  “Залуу байхад их сайхан байжээ. Чадал тэнхээтэй ч байж, олон хүүхдийн хоол хийнэ гэдэг тийм амар  зүйл биш.  Өдөрт гурван удаа шүү, тэгээд хоёулахнаа.  Насаар нэлээд ахимаг хүнтэй хамт ажиллах тул гол ажлыг бинугална.  Хүүхдүүд маань их тус болно. Гурил зуурч, элдэх ажилд Лхагваа л дайчлагдана.  Миний охин чинь ааштай ч,  ажилтай хүүхэд.  Төрөлхийн  цовоо сэргэлэн, хөдөлгөөнтэй нөхөр. Хүүхдүүддээ хааяа  суран бүсний амт их үзүүлнэ. Буруу замаар орох вий, ажилтай, анхиатай яваасай, ажил сураасай гэсэн дээ тэр шүү дээ. Би өөрөө сургууль соёлоор яваагүй болохоор өөр шигээ л халуун тогоонд “шарагдсан “ хүн болох вий гэж айдаг байсан. Санасныг бодвол миний хүүхдүүд эцэг, эхийнхээ чихийг улайлгаагүй. Дээрээсээ тав дахь хүү маань НҮБ-д  төлөөлөгчөөр суугаа. Тэр маань нэг удаа  “Ээж суран бүсний амтаар хүмүүжүүлсний хүчинд  би өдий зэрэгтэй яваа” гэж хэлсэн. Нэг удаа  бага  хүүгийн маань гуяны дотор тал хөхөрсөн харагдлаа . “Юу болов оо” гэсэн чинь “Таны л тавьсан тэмдэг байна” гэдэг байгаа.  Олон хүүхэдтэй болохоор манайх иймэрхүү  хөгжилтэй явдлаар дүүрэн шүү дээ.  Манай хүргэн их сайн хүү. Манай суманд ирж ажиллахад  нь “ Хүний газар яваа хүн хөөрхий гэж санаад сургуулийн цайны газарт дуудаж шөл хийж өгдөг байлаа. Тэгсэн чинь манай хүргэн болдог байгаа” хэмээгээд хүргэн рүүгээ хараад  хөгжилтэй нь аргагүй нүдээ ирмэнэ лээ.

Цай уух зуурт өрнөсөн бидний яриа өндөрлөж,  эмчийнхээ ажлын өрөөг сонирхов. Тэрбээр  амьдардаг байрныхаа гал тогооны өрөөг тохижуулан эмнэлэг болгожээ.Б.Лхагважав эмч ажилласаг нэгэн тул өрөөний цонх, шал гял цял. Шилэн хоргонд хурууны мөр ч алга. Даралт, зүрх, бөөр, яаралтай тусламж гэх мэтчилэн эм тариагаа ангилсан харагдана. Өрөөний засвар, тохижилт гээд яриа  өрнүүлж байтал нярай хүүхдээ тэвэрсэн ээж орж ирлээ.  Охин нь  уйлагнаад байна гэнэ. Эмч  өөрийн ач, зээгээ  харсан мэт эрхлүүлэнгээ энд тэнд нь  дарж, тэмтэрч ,чагнан үзлэгээ эхлүүлсэн. Хүүхэд ч  тэр даруй  тайвширч  ход ход инээн  тааваараа тарвалзсан.   Өвчин биш байна аа, айсан байж мэднэ, ширгэл гээд хэрхэн яаж домнохыг зааж өгөөд  гаргав. Залуу хүүхдүүд хөлсөх гэдгийг мэддэггүй юм,  хөөрхийс гэж суусан.   Тэгж байтал бас нэг хөгшин  “Хүүхдүүд хот яв гэнэ. Лхагважав байхад  хот явахгүй гээд хүрээд ирлээ” гэсээр орж ирэв. Мань хөгшин “Хотын эмч нар ачаалал ихтэй болоод тэр байх, манай эмч шиг  тэмтэрч дарж, чагнаж үздэггүй юм. Лхагваагийн тавьсан онош яг л байдаг. Тийм байхад хот явах ямар шаардлага байна. Жижиг  мэс заслыг ч энэ өрөөндөө хийчихнэ. Ямар ч сорвигүй эдгэнэ гээч “ гэж ирээд л магтаж ярьсаар өвчнөө мартав бололтой царайд нь улаа бутраад л гарч одсон.

– Хадам аавынхаа ажлыг өвлөнө гэдэг  их хувь заяа шүү-

Үзлэг, дуудлага үргэлжилсээр их үд өнгөрч байхад  сая нэг юм таван үгийн солио хийх боломж олдох нь тэр. Тэрбээр “Би 1975 онд Говь-Алтай аймгийн сувилагчийн дунд сургуулийг сувилагч мэргэжлээр дүүргээд  Завхан аймгийн Цагаанхайрхан суманд томилогдсон.  Гурван жил ажиллахдаа   эх баригчийн ажлыг хавсарсан. Харин 1976 онд миний ирээдүйн хадам аав  Дамдин эмч тэтгэвэртээ гарч надад ажлаа хүлээлгэн өгсөн.  Олны  итгэл найдварыг хүлээсэн, зүтгэлтэй, мэдлэгтэй эмчийн үргэлжлэл болж ажиллана гэдэг өндөр хариуцлага, нэр төрийн хэрэг шүү дээ.  Би ааваас их зүйлийг сурсан. Одоо ч миний амьдралд хэрэг болсоор явна.  Жилийн дараа бэр нь болсон доо.   Говь-Алтай аймгийн АУДуС-ийн эх баригч, бага эмчийн ангид 1978 онд  элсэн суралцсан.  Хань маань дэмжиж нялх хүүхдээ тэврээд үлдэж байлаа. Тийм хань ховор. Хүний эрүүл мэнд, амь насны төлөө ажиллах хүн маш их зүйлийг сурах ёстой  гэдгийг би сувилагчаар ажилласан гурван жилд маш сайн ойлгож, мэдэрсэн. Сумын эмч хүн өөрийгөө хөгжүүлэх шаардлагатай болдог. Асар хариуцлагатай  ажил.  Асуудал тулгарлаа гэхэд сурч мэдсэн зүйл, дадлага туршлагадаа л найдах болдог. Би ер нь айж байгаагүй. Туулаад л гарна. Хүүхэд байхын дурлаж, мөрөөдсөн мэргэжил минь болоод тэр байх.  Хамгийн анхны хүнд дуудлагаа мартдаггүй юм.  Чононд уруулсан хүн ирсэн.   Зөв арга хэмжээ авч, зөв эмчилсэн тул өвчтөн маань   эрүүл болсон.  Өвдөж зовоож байсан хүнээ эдгээд эрүүл саруул болж  сайхан амьдарч явааг харахад сайхан байдаг.  Дуудлага ирэх тоолонд өвчтөнийхөө биеийн байдлыг мэдэж аваад шаардлагатай эм тариагаа бэлдээд явдаг. Өдгөө ч ялгаагүй. Сумын эмчийн хамгийн сайн туслах бол жолооч. Миний анхны жолооч унадаг  өвчтэй хүн байсан. Замдаа явж байгаад бие нь муудна. Би тариа тарьж сэргээж аваад л өөрөө машинаа бариад л явна.   Хүн төрөх, яаралтай мэс засал хийх болбол жолооч маань миний заавраар  тариагаа тарьж, үйлчилгээ үзүүлнэ. Бид хоёр мөн ч олон удаа хүнд дуудлагын ард гарсан даа.  Эхэс гардах, сав нь агшихгүй байх гээд аль хүнд дуудлагыг тэр гэх билээ. Хөдөөний  дуудлагын зонхилох хэсгийг төрөх  эзлэх бөгөөд хүндрэлтэй төрөлт ч зөндөө.  Нэг удаа гэртээ төрсөн эхийн эхэсийг гардахаас өөр аргагүй болсон. Тэгээд жолоочдоо энэ эм, тариаг ийм дарааллаар хийгээрэй гэж зааж өгөөд эхэсээ гардаж авсан ч сав нь агшихгүй сандаргасан.  Цаг илүү массаж хийж байж савыг агшааж авсан. Гэтэл  жолооч “Чи чинь юу хийгээд байгаа юм бэ, гургалдай чихэж байгаа аятай” гэж  билээ. Ер нь л “Хүнээ алдчихгүй юмсан”  гээд тэвдэж, ядарч, нурууны хөлсөө урсгаж явсан үе. Цус тогтоод ирэхээр л “ёох” гээд амьсгаа авах тэр мөч үнэхээр сайхан.  Би 1982 оноос хойш  эх баригч эмчээр ажиллахдаа8864 хүүхэд эх барьж авсан.   Хамгийн сайхан нь  эх барьсан хүүхдүүд маань өнөөдөр  ээж болж хүүхдээ төрүүлэхдээ “Танаар хүүхдээ эх бариулна” гэнэ.  Манай бага  1991 онд төрсөн, хүү маань сургуульд ороход тэдний ангийн ихэнх хүүхдийн  хүйн ээж нь  би байсан.  Эх барьж авсан хүйн холбоотой хүүхдүүд маань сайн яваа. Тэд маань дэлхийн өнцөг булан бүрээс амар мэндийг минь эрж мэндчилдэг. Энэ л миний жаргал. Хөдөө, цагаан сар болоход манайхаар дүүрэн хүүхэд. Золгож амжаагүй байхад л тэд маань ирдэгсэн, сайхан байжээ.  Хотод  арван хэдэн жил эх баригч эмчээр ажиллаж байгаад 2008 онд  энд шилжиж ирсэн. Алтан гахай жилд нэг шөнө 50 хүүхэд эх барьж авч байсан. Хөлийн ул пэмбийгээд л хэцүү шүү.  ШШГЕГ-ын харъяа анги байдаг  болоод ч тэр үү энд эмч ирэх  дургүй бололтойдог.  Өнөөдөр миний бүртгэлд 100 орчим өрхийн 300 гаруй иргэн, ШШГГ-ын 90 орчим ажилтан байдаг. Энэ хүмүүсийнхээ эрүүл мэндийн манаанд зогсч  байна даа.  Хорих анги одоогоор эмчгүй тул би  эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг үзүүлдэг. Мөн 40-50 км-ийн алст орших айл өрхүүдээрээ  явж эрүүл мэндийн үзлэг оношилгоо хийх, жирэмсэн эхчүүдээ эргэнэ, нярайн үзлэг, дуудлага, ахмад настнаа хянана гээд бүх ажлуудаа өөрийн машинаараа амжуулаад л өдөр, шөнийг ялгахгүй ажиллаж  байна.  Би энэ сууриндаа ажиллаж, амьдрах дуртай, олон жил ажилласан болохоор “Тэр өвдвөл тийм  эм тариа, энэ өвдвөл ийм эм тариа хийнэ. Одоо тэр маань үзүүлэх хугацаа нь болсон байгаа”гээд нэг бүрчлэн мэддэг болж. Би чинь уламжлалт анагаахаар давхар сурсан учраас эмчилгээ хийхийн хажуугаар бариа хийгээд, бумба тавьчихдаг. Түүнчлэн дээд шатлалын эмнэлэгт явуулахаас гадна эндээ амбулаторитоо өвчний түүх нээн  өдрийн эмчилгээ хийнэ. Өндөр насны тэтгэвэртээ  гарсан  ч суурингийн иргэдийн хүсэлт, тангараг өргөсөн эмч хүний ёсоор эх орон дуудаж байна гээд өөртөө урам өгөөд л ажилласаар байна даа” гэж суусан.

Үнэхээр та эх орон, ард түмнийхээ өмнө өргөсөн тангарагтаа үнэнч эмч хүн ажээ.

Эх орон дуудсаар байна, таныг.

Б.  Лхагважав эмчийн утас дуугарч, дуудлага үргэлжилсээр.