УИХ-ын чуулганаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг хэлэлцэхээр төлөвлөөд буй. Олон парламент дамнасан Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг энэ удаад МАН хийж чадах болов уу гэдэг хүлээлт бий.  Тэгвэл Үндсэн хуулийн өөрчлөлт болон бусад асуудлаар МУИС-ийн дэд профессор, доктор Ч.Өнөрбаяртай ярилцлаа. Тэрбээр Үндсэн хуулийн чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалсан бөгөөд Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржийн хуулийн бодлогын зөвлөхөөр ажиллаж байснаар нь ч хүмүүс таних болов уу. Тэрбээр 2017 оноос Оксфордын их сургуулийн хуулийн факультетэд зочин судлаачаар ажиллаж байгаад эх орондоо ирж, МУИС, Санхүү, эдийн засгийн дээд сургуулиудад багшлахаас гадна хэд хэдэн судалгааны бүтээлүүд дээр ажиллаж байгаа юм.

-Юуны өмнө танд энэ өдрийн мэнд. Таныг зөвлөхийн ажлаа өгөөд Оксфордын их сургуульд багшилж байгаа гэж сонссон. Монголдоо ирээд юу хийж байна вэ?

-2017 онд Английн Оксфордын их сургуулийн Хуулийн факультетэд зочин судлаачаар уригдаж, Үндсэн хуулийн чиглэлээр хамгаалсан докторын зэргээ илүү гүнзгийрүүлж, судалгаа хийж байгаад ирсэн. Оксфордын их сургууль өөрөө дэлхийн хэмжээний сургууль хэр нь Монголын хуульч, эрдэмтдийн ном бүтээл байдаггүй юм билээ. Тиймээс АНУ-д суугаа Элчин сайдын яамныхантай хамтраад Монголын хуульч эрдэмтдийн бүтээлүүдийн дээжээс номын санд нь бэлэглэсэн. Мөн Монголын хуульчдын номын каталог үүсгээд ирсэн. Үндсэн хуулийн эцэг гэгддэг Б.Чимид багшаас эхлээд хуулийн салбарын нэрт эрдэмтдийн бүтээлүүд багтсан. Цаашид энэ номын сан илүү их баяжаад явах байх. Одоо МУИС болон санхүү эдийн засгийн сургуульдаа хичээлээ заагаад явж байна. Ерөнхийдөө багшлах, эрдэм шинжилгээний ажлаа л хийж байна. Өнгөрсөн хугацаанд бас ажлынхаа хажуугаар амжуулсан нэг зүйл бол хэд хэдэн ном гаргасан. “Хуулийн сургуульд сурсан 101 жил”, Үндсэн хуулийн чиглэлээр салбарынхаа эрдэмтэдтэй хамтарч бүтээл гаргасан байгаа. Мөн 2014 онд “Эрх зүйт” сан байгуулж байсан. Энэ сангийн хүрээнд хэд хэдэн ном гаргасан. Дэлхийн том сургуулиудад  Монголын бүх  залуучууд суралцаж чадахгүй. Гэхдээ эх хэл дээрээ тэнд үздэг, судалдаг бүтээлүүдийг залуучууддаа уншиж, судлах боломж  олгох үүднээс энэ санг байгуулж байсан. Сангийн шугамаар  хэд хэдэн сургуулиуд, тэр дундаа Оксфордын их  сургуулийн  бүтээлүүдийг хэвлэн нийтлэх эрх авч, нийтдээ 20 гаруй ном гаргасан байгаа. Удахгүй бас “Популизм” гэх шинэ бүтээл дээр ажиллаж байна, удахгүй уншигчдад хүрэх байх.

“НИЙГМИЙН ДЭМЖЭЭГҮЙ ЗААЛТУУДЫГ ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ӨӨРЧЛӨЛТӨӨС ХАСАХ ХЭРЭГТЭЙ”

-Үндсэн хуулийн чиглэлээр доктор хамгаалсан, сая бас гүнзгийрүүлж судлаад ирсэн гэлээ. Яг энэ цаг үед эрх баригч МАН Үндсэн хуульд  нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар бэлтгэж, удахгүй УИХ-аар хэлэлцэх төлөвлөгөөтэй байх шиг байна. Энэ төсөлтэй нь танилцаж үзэв үү?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн эрдэмтдийн багт нь хэсэг хугацаанд ажилласан. Үндсэн хуулийг огт өөрчилж болохгүй зүйл биш.  Гэхдээ олон салбар, чиглэлд, томоор нь өөрчлөх ёстой гэдэгтэй би санал нийлдэггүй, өмнө нь ч илэрхийлж байсан. Б.Чимид багшийн хэлснээр “Монгол Улсын Үндсэн хуульд алгын чинээ ч энэ улс бүхэлдээ багтдаг юм шүү” гэж хэлсэн байдаг. Бид томоор нь бус тодорхой болохгүй байгаа асуудлууд дээр өөрчлөлт  хийх ёстой. Тэр нь юу вэ гэхээр Засгийн газрыг УИХ-тай харилцах харилцааны асуудал байдаг. Монголын Засгийн газар дунджаар 1,5 жилийн настай байдаг нь өөрөө тогтворгүй байдал үүсгэдэг. Энэ өөрөө Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн гол цөм нь байх ёстой. Мөн 2000 оны дордохын долоон  өөрчлөлт гээд тэр долоон өөрчлөлтийг янз бүрээр ярьдаг.  Энэ өөрчлөлтүүд нь УИХ-ын  гишүүдийн олонх нь ирснээр буюу 39 гишүүний ирцтэйгээр эхэлж, энэ 39 гишүүний олонх хууль батална гэх өөрчлөлт. Өөрөөр хэлбэл, 39 гишүүний олонх гэхээр 20 орчим гишүүн хууль батлах эрхтэй болж байгаа юм. Гэтэл энэ 20 гишүүний 10 нь ч юм уу давхар дээлтэй сайд нар байхад парламентын хууль тогтоох эрх  мэдэл, хууль тогтоох хүчин чадал нь байна уу, үгүй юу гэдэг асуудал гарч ирж байгаа юм. Нөгөө талдаа УИХ-ын ажил бол өөр ажил хийх зорилготой хүмүүсийн явуулын ажилладаг  газар биш, байнгын хууль тогтоох зорилготой байгууллага.  Түүнээс гадна чуулгандаа суудаггүй, залхуу гишүүдийн чуулган хуралдах өдрийн тоог багасгасан гэх мэт  парламентын ардчиллыг үгүй хийсэн, сулруулсан өөрчлөлтүүдийг хийсэн. Эдгээрийг засах, өөрчлөх ёстой юм. Мөн өнгөрсөн хугацаанд байсаар ирсэн Ерөнхий сайд кабинетаа бүрдүүлж чаддаггүй явдал. Ерөнхий сайдыг, сайд нарыг УИХ-аар нэг бүрчлэн хэлэлцэж томилдог байдлыг засах ёстой. Ерөнхий сайд танхимын сайд нараа бүрдүүлэх томилгоонд оролцох оролцоо нь маш бага. Энэ нь өөрөөр парламентад суудалтай улс төрийн намуудын фракциуд Ерөнхий сайдад шахалт үзүүлэх боломжийг бий болгож байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, таныг Ерөнхий сайдаар томилсон, одоо энэ хүнийг ийм сайд томил гэх зарчмаар шуудайнд хийсэн үхрийн эвэр шиг танхимаа бүрдүүлэхээр хамтын зарчмаар ажиллаж чадахгүй, Засгийн газрын нэгдсэн бодлогогүй, алдаа гаргавал хариуцлага тооцох боломжийг нээчихсэн. Энэ нь өөрөө Засгийн газар өөрөө төрийн хэмжээний бодлогыг Монгол Улсын хэмжээнд тодорхойлох, түүнийхээ биелэлтийг УИХ-ын өмнө хариуцах зэрэг Үндсэн хуулийн суурь зарчим хэрэгжихгүй, тунхаг болоод үлдэх бололцоог олгоод байгаа юм. Энэ бүгдийг засахад чиглэсэн нэмэлт, өөрчлөлтийг бол би дэмжинэ. Одоохондоо үүнээс өөр зүйл рүү ч орох гээд хэрэггүй. Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр бас алдаа гарч болно. Тэгэхээр алдаа гарсан ч бага алдъя л гээд байгаа юм. Оньсон тоглоомыг салгах амархан, эвлүүлэхэд арга ухаан шаарддаг. Яг түүнтэй адил бид Үндсэн хуулийг задлаад тавьж болохгүй.

–Нэг нам дангаараа байхдаа Үндсэн хуульд “гар” хүрэх нь буруу, зөв. Олон намын төлөөлөл байх үедээ батлах нь зөв, нэг нам дангаараа эрх барьж байхдаа өөрчлөх нь буруу гэх мэт дүгнэлтүүд байдаг. Гэхдээ өнгөрсөн парламентын үед олон намын төлөөлөлтэй байхдаа хийж чадаагүй. Одоо олонх хийсний дараа бас л дордохын долоо шиг өөрчлөлт хийвэл яах вэ гэсэн болгоомжлолтой ч хүмүүс байна?

-Үндсэн хууль нь нийгмийн зөвшилцлийн баримт. Тэгэхээр бүх улс төрийн хүчин, иргэдийн оролцоог хангасан зөвшилд хүрч байж нэмэлт, өөрчлөлтийг хийх ёстой. Энэ удаагийн эрх баригчид “Зөвлөлдөх ардчилал” гээд олон нийтийн санал асуулга, хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан. Тэндээ гарс ирсэн саналуудыг энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөд тусгаагүй юм байна гэж ойлгосон.  Тэнд хэлэлцэгдээгүй, иргэдийн санал өгөөгүй  асуудлыг тусгасан бол энэ нь өөрөө ёс  суртахууны  хувьд 60 тэрбум, ЖДҮ-д холбогдсон УИХ өөрөө нэмэлт, өөрчлөлтийг хийх хэрэгтэй юу. Үндсэн хуулийг тогтоогч нь ард түмэн. Тиймээс парламент иргэдийн оролцоог бүрэн утгаар нь хангах үүрэгтэй. Одоогийн байгаа төсөлд “Зөвлөлдөх ардчилал” санал асуулгад ороогүй заалтуудыг хасах ёстой л гэж харж байгаа. Түүнээс гадна зайлшгүй  нэг харах ёстой зүйл бол Монгол Улс парламентын засаглалаар явах ёстой бол сонгуулийн системээ өөрчлөх ёстой. Үндсэн хуулийн Цэц сонгуулийн системийг мухарласан, гарах  гарцгүй болгосон. Тиймээс сонгуулийн тогтолцоотой холбоотой асуудлыг Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд илүү уян хатан зохицуулах нь зөв. Жижиг тойргоор сонгууль явуулах нь жалга, довны үзлээс салгахгүй. Жишээлбэл, 1500-2000 хүн амьдардаг газар спортын ордон, соёлын төв барина гэх. Энэ бүтээн байгуулалт хэзээ ч нөхөгдөхгүй, ашиглагдахгүй.  Эдгээр бүтээн байгуулалтыг дагаа эрчим хүч, өндөр хүчдэл гээд маш их зардлуудыг зарцуулах шаардлага гардаг. Энэ их мөнгийг эргэлтэд ордог, төсөвт мөнгө нэмдэг, хөгжилд  хэрэгтэй үр ашигтай зүйлд зарцуулах ёстой болохоос манай, миний тэдэн сум, тойрог гэж сэтгээд байх юм Монгол Улс том утгаараа урагшаа алхаж чадахгүй. Хэрэв Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд сонгуулийн системийн асуудлыг уян хатан тусгахгүй бол ирэх 2020 оны сонгууль жижиг эсвэл том мажоритар системээр л сонгууль болно. Би

судлаач хүний хувьд 2012 оны 28/48 систем бол Монголын парламентын ардчиллын хамгийн байж болох зөв хувилбар гэж боддог.

“АРД ТҮМЭНД ТААЛАГДАХЫН ТУЛД ҮНДСЭН ХУУЛЬ РУУ НУЛИМЖ, ДАВЖ ГАРЧ БОЛОХГҮЙ”

-Та Ерөнхийлөгчийн зөвлөхөөр ажиллаж байхдаа Шүүхийн шинэтгэлийн багц хуулиудыг батлуулж байсан. Тухайн үедээ энэ шинэчлэлийг хийх ёстой, зөв гарц гээд хийж байсан. Харин одоо бол энэ шинэтгэл хамгийн буруу нь л болоод хувирчих шиг. Таны зорьж, хүсч байсан шинэчлэлийг үгүйсгээд байхаар “өөрийн” гэж харахаас илүү хуулийн талаас нь яаж харж байна вэ?

-Энэ Монголын төрд залгамж халаа гэж байх ёстой. Хэний үед, хэн хийсэн гэдгээс илүү зөв бодлого залгамжлаад явах ёстой, харин бодлогын алдаа байвал түүнийг засч, сайжруулах ёстой. Шүүхийн шинэтгэл нь зөвхөн Ч.Өнөрбаяр, хуучин Ерөнхийлөгчийн ажил байгаагүй. Тэр шинэтгэлийг хийхийн тулд 1000 гаруй хуульч, эрдэмтэд, судлаач, иргэний нийгмийн төлөөлөл оролцсон хурал хийж байсан. Энэ худлаа түүх юм уу. Үүний үр дүн болж шүүхийн шинэтгэл хийгдсэн. Үүнийг зангидсан Шүүхийн шинэтгэлийн үндэсний хөтөлбөрийг тухайн үед Үндсэн хуулийн эцэг Б.Чимид гуай ҮАБЗ-өөр оруулж батлуулсан. Үүний дагуу шүүхийн шинэтгэлийн багц таван хууль батлагдсан. Ч.Өнөрбаяр хийсэн зүйл биш Монголын урдаа барьдаг хуульч, эрдэмтэд оролцсон хийсэн.

Одоо өөрчлөх гээд байгаа Захиргааны ерөнхий хуулийг УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл, Хууль зүйн сайдаар Ц.Нямдорж ажиллаж, МАН олонх байхдаа баталсан, одоо юу ярих гээд байгаа юм бол.

Шүүхийн шинэтгэл бол маш том ололт. Бид заримдаа дэлхий нийтээр шалгарсан туулсан туршлагуудыг бас харж байх ёстой гэж боддог.  Шуудхан хэлэхэд өөрсдөө  дахиж сонгогдохын тулд улс төрийн оноо авахын тулд Монголоо хорлож болохгүй. Үндсэн хууль руу халдаж болохгүй. Даргын хүүхэд дарга болохгүй, сайдын хүүхэд сайд болохгүй бүгд Монгол Улсын  иргэн. Иргэн хүн л зөв амьдардаг, иргэний эрхийг хамгаалж чаддаг хууль шүүхийн үндэс, тогтолцоог бүрдүүлэх нь бидний зорилго байх ёстой. Түүнээс өөрөө улс төрийн оноо цуглуулахын тулд жоомоо алах гээд гэрээ шатаадаг шиг утгагүй зүйл хийж болохгүй юм. Улс төр хийж болно, ойлгож байна. Ард түмэнд таалагдах гэж акц хийж болно, улстөрч л юм чинь. Гэхдээ тэглээ гээд Үндсэн хууль руу нулимж, давж гарч болохгүй. Үндсэн хуулийн хүрээнд улс төрөө  хийх нь ардчиллын зарчим.

-МАН олонх байсан үедээ баталсан хуулиа ч үгүйсгэж, одоо өөрчлөх гээд байна.Ялангуяа энэ хууль батлагдахад Хууль зүйн сайдаар ажиллаж байсан Ц.Нямдорж сайд одоо ч шүүхийн шинэтгэл бол хуулийн салбарыг завхруулсан л гэж яриад байгаа шүү дээ?

-Ямар ч юманд сорилт бэрхшээл гэж байдаг.  Хуулийн заалтууд сайн батлагдсан ч амьдралд  хэрэгжүүлэхэд алдаа гардаг. Хэрэгжүүлж байгаа хүнээс  болох гэх мэт олон шалтгаан байж болно. Тэгэхээр үүнийг засч, залруулаад явдаг жамтай. Монголын хуулийн салбарын маш том алхам байсан, цаашаа үргэлжлэх ёстой. Мэдээж хүний л оюун ухаанаас гарсан учраас алдаа оноогүй зүйл гэж байхгүй учраас дараагийн үе нь засч, залруулаад  явдаг зүйл л гэж харж байгаа. Шүүхийн шинэтгэлийн хүрээнд шүүхийн шийдвэрүүд ил тод болж маргаан өрнүүлэх, шүүмжилдэг, шүүх хуралдааны танхимууд камертай байх, нөлөөллийн мэдүүлэг бөглүүлдэг болсон, шинэтгэлийн амин сүнс нь шүүхийн хараат бус байдлыг хангах зэрэг маш олон бодит үр дүн бий. Үнэхээр үр шимийг нь хүртсэн хүмүүс хэлэх ёстой болохоос нэг, хоёр хүний тэнгэр харж байгаа хийсэн зүйл биш, олон хүний оролцоотой бүтсэн ажил. Тэгэхээр нэг удаагийн зүйл дээр нэг хэсэг хүний алдаатай зүйлээс болж тэр том шинэтгэлийг унагаж болохгүй. Үнэхээр буруутай хүн байвал хуулийн хариуцлага тооцоод явах ёстой болохоос бүхэлд нь харлуулдаг, унагадаг байж болохгүй юм. Шүүхийн тогтолцоо өөрөө Монголын ардчиллын баталгаа гэдэгт би итгэдэг. Заримдаа  бидний санах ой маш богино болсон юм уу даа гэж бодож байна. Шүүх бол ардчиллын дархлаа.

“МАН ОЛОНХ БАЙХДАА БАТАЛСАН ХУУЛИА ӨНӨӨДӨР ҮГҮЙСГЭЖ БАЙНА”

-Шүүхийн шинэтгэлийн хүрээнд батлагдсан нэг хууль бол Захиргааны ерөнхий хууль. Гэвч энэ хууль бас л болохгүй байна, Засгийн газрыг шүүхийн хяналтад авах гээд байна ганц заалттай хууль оруулж ирээд л хэлэлцэж байна, яг энэ цаг үед. Тухайн үед батлахдаа ямар үндэслэл, шаардлага дээр тулгуурлаж баталсан юм бэ?

-Монгол Улс 2005 онд Захиргааны хэргийн шүүхтэй болсон бөгөөд гол ройлсон хүн нь Б.Чимид багш. Гэхдээ Захиргааны хэргийн шүүхийн гол хэрэглэдэг, гартаа барьдаг хуулийг батлаагүй байсан. Жишээлбэл, Эрүүгийн шүүх Эрүүгийн хууль, Иргэний шүүх Иргэний хууль барьж шийдвэрээ гаргадаг. Түүн шиг Захиргааны хэргийн шүүх гартаа барьдаг хуульгүй явсаар ирсэн. Гааль, татвар, даатгал гээд 200 гаруй хуулиар зохицуулагддаг байсан. Энэ бүгдийг нэг стандартад оруулж, 2008 оноос хойш парламент, Засгийн газар дамжиж явсаар батлахгүй байсаар ирсэн. Тиймээс 2015 онд тухайн үеийн Ерөнхийлөгч өргөн барьж батлуулсан. Энэ бол том ололт. Үүнийг би ч биш Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн, захиргааны хуулийн чиглэлийн доктор Ц.Сарантуяа “Монгол Улс Захиргааны ерөнхий хуулийг баталсан нь өөрөө эрх зүйт  төртэй, хуулийн засаглалтай болоход том алхам хийлээ” гэж дүгнэж байсан. Хууль зүйн яам, эрдэмтэн, судлаач, хуульчид оролцож энэ хуулийг боловсруулсан байдаг. Үүнийг тухайн үеийн Ерөнхийлөгч хуулийн засаглалд хэрэгтэй хууль байна гэж өргөн бариад батлуулж  байсан. Бидний хийсэн гол зүйл бол шүүхийг дагнуулсан. Өмнө нь иргэний шүүгч гэр бүл салалт, хүүхэд үрчлэх, аж ахуйн  маргаан  зэргийг шийддэг шүүгч газар, лиценз, ашигт малтмалтай холбоотой зөвшөөрөл зэрэг захиргааны хэрэгтэй холбоотой хэргийг шүүнэ гэхээр чанаргүй шийдвэр гаргах, цалгарддаг асуудал байсан. Энгийн нэг жишээ хэлэхэд, жирийн иргэний эрхийг өдөр тутам хэн зөрчдөг вэ. УИХ-ын гишүүн биш Засгийн газрын бүтэц. Өдөр тутам газрын алба, татварын байцаагч, цагдаа гээд  дандаа Засгийн газрын хүмүүс. Тэгэхээр

Засгийн газрын бодлого, үйл ажиллагааг хуулийн хяналтанд, хуулийн дор байна уу гэдгийн баталгаа нь Захиргааны ерөнхий хууль. Түүнээс гадна Засгийн газрын Захиргааны ерөнхий хуулийн хяналтаас гаргалаа гэхэд шүүхийн хяналтаас гарч, дураараа дургих юм шиг яриад байгааг нь би ойлгохгүй байгаа юм.

Тийм зүйл байхгүй. Захиргааны хэргийн шүүх байхгүй байсан ч иргэний шүүх хянана. Хуулийн засаглалтай улсад шүүхийн хяналтын гадна Засгийн газар байна гэж байдаггүй тогтсон зүйл. Тэгэхээр Үндсэн хуульд заасан дагнасан шүүхийг бий болгосон. Захиргааны ерөнхий хуулиас буцна гэдгийг би хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа. Улстөрчид бол ирдэг, буцдаг. Сайн хууль хийсэн байхад тогтолцоо болоод  л үлддэг. Гэхдээ л хүнээс хамаарахгүй тогтолцоо. Монголчууд өөрсдөө хууль, цаазыг дээдлэх уламжлалтай ард түмэн. “Зуд нэг жилийнх, журам 1000 жилийн” гэх хэлц ч бий. Өмнөх Ерөнхийлөгчийн хуулиараа дамжуулж, өв үлдээе гэж Шилэн дансны тухай, Улс төрийн намын тухай, Нийтийн сонсголын тухай хууль, Ирээдүйн өв сангийн тухай хуулиудыг батлуулсан. Баялгийн сан гэхэд бид өмнө нь Сингапур, Казакстан, Норвеги зэрэг улсын Баялгийн санг  судалж, үнэхээр монгол улс уул уурхайн салбар хөгжихөд  орж ирэх орлогыг Ирээдүйн өв санд  оруулах, хөрөнгө оруулалт,  ирээдүйд тодорхой хувь нь үлдэх боломжтой  хуулийг баталсан.  Айлаас ирэхээр авдраа ух гэдэг, байгаа хуулиудаа судлах ёстой. Будаач, будаач гэхээр сахлаа будав гэгчээр өмнөх хүнийхээ  хийсэн зүйлийг харлуулах аа болих хэрэгтэй. Энэ бол хэн нэгний хууль биш Монгол Улсын хууль. Би Ерөнхийлөгчийн зөвлөхөөр ажиллаж байхдаа нэг хүнд биш Монголын төрд зүтгэсэн гэж өөрийгөө боддог.

“НИЙТИЙН СОНСГОЛЫН ХУУЛИЙГ БАТЛААГҮЙ БОЛ ӨНӨӨДӨР ТОМИЛГООГОО СОНСГОЛ ХИЙЖ ЧАДАХГҮЙ БАЙСАН”

-Өмнөх өө үгүйсгээд байгаа ч тухайн үед баталсан Нийтийн сонсголын тухай хуулийг одоогийн энэ улстөрчид барьж “гүйгээд” байна л даа. Ялангуяа томилгоон дээр  ашиглаад байгаа нь хуулийн үндсэн зорилгыг гажуудуулаад байх шиг?

-Нийтийн сонсголын тухай хууль анх өргөн барьсан хувилбар нь өөр байсан. Ард түмнээс сонгогдсон гишүүд шар хэвлэлийн мэдээлэлтэй бус бодит мэдээлэлтэй байх ёстой гэдэг үүднээс одоо энэ маргаантай байгаа 60 тэрбум, ЖДҮ гээд маш олон асуудлуудаар холбогдох албан тушаалтнууд, мэргэжлийн экспертүүд, шинжээч, иргэний нийгмийн төлөөлөл, хэвлэл мэдээллийг хамруулсан хэлэлцүүлэг зохион байгуулж, дараа нь дүгнэлт гаргадаг  байхаар мөрдөн шалгах сонсгол гэх заалттай байсан. Гэвч тухайн үед эрх барьж байсан МАН-ын гишүүд УИХ-ыг шүүх байгууллага болгох гэлээ гээд л тэр заалтыг хасч байсан. Гэтэл өнөөдөр  УИХ хууль, шүүхийн байгууллагаас ч илүү нөхцөл байдалтай байна шүү дээ. Энэ заалтыг авсан нь Нийтийн сонсголын тухай хуулийн амин сүнсийг авсан л гэж би боддог. Энэ заалт байсан бол энэ олон эргэлзээтэй асуудлыг зөв арга хэрэгслээр нэг талдаа гаргаж болох байсан гэж хардаг. Нөгөө талдаа ямар ч гэсэн энэ хуулийг амьд байлгаж, томилгооны асуудлаар яриа өрнүүлж байна гэдэг нь Монголын ардчилалд хэрэгтэй хууль байсан байгаа юм. Өөрсдөдөө зориулж хийсэн хууль гэж байгаа бол нэг зүйл асууя, энэ хууль тэгээд тухайн үед өргөн барьсан бидэнд, надад ашигтай хууль байсан байна уу. УИХ-ын 19 гишүүн гарын үсэг зураад сонсгол хийж байна шүү дээ. Тэгэхээр хэн байх нь гол биш зөв юм бол энэ мэт болдог. Жишээлбэл, Шилэн дансны хууль бол маш сайн хууль болсон гэж боддог. Шилэн Цогоо гэхэд өөрийнх нь нам засаг барихад, өөрөө дэд сайд болохоороо шилэн дансаа хөтлөхөө больж болохгүй шүү дээ. Шилэн дансны хуулийн онцлог нь иргэн бүрт хяналтаа тавих эрхийг нь олгож,  төр нь төсвийн зарцуулалтаа ил тавьж, шаардлагатай тохиолдолд аудитын байгууллага шалгаж, гомдол гаргасан иргэнд хариу өгөх ийм л хууль. Эргээд харж байхад Шилэн данс, Улс төрийн намын тухай,  Нийтийн сонсголын хууль гэх мэт хуулиудыг илүү сайжруулаад явмаар л байгаа юм. Нөгөө талдаа батлуулж чадаагүй маш олон сайн хууль бий. Би бол тухайн үед хийсэн ажлуудаа аль болох зөв зүйл рүү л явсан гэж боддог. Ер нь бол төрийн ажил төрийн ажил хэн нэгний амаар ярьснаар бус цаасаар явдаг. Хуулиар бодлого шийдвэр гаргадаг. Түүнээс нэг дарга  хууль ямар хамаатай юм гээд асуудал шийддэггүй биз дээ.

-Өнгөрсөн хугацаанд хийсэн бүхэн буруу, Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж буруутай гээд л Ц.Нямдорж гишүүн их л ярьж байна. Та бас энэ хүнийхуулийн зөвлөх байсан. Шүүхийн шинэтгэл, хуулийн салбарын завхрал, одоо эрх баригчдын тэмцээд байгаа бүхний буруутан нь л өмнөх төр барьж байсан нам, хүмүүс л болоод байна л даа?

-Хүний сайныг ханилж, морины сайныг унаж мэднэ гэж зүйр үг бий. Хүнтэй хамтарч ажиллаж, бүтээж, нөхөрлөж байж л хүний ямар хүн бэ гэдгийг мэддэг. Түүнтэй адил би Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржтой таван жил ажилласан. Энэ хүн ямар ч гэсэн Монголоо гэсэн сэтгэлтэй, зарчимтай, улс орныхоо төлөө олон зүйлийг хийсэн л гэж боддог. Гадаад бодлого, хууль, шүүхийн салбар, түүх өв  соёл гэх мэт олон зүйл хийсэн. Хүмүүс одоо мартсан л байх, “Ардын үг” хийсэн ажлынхаа тайланг тавьж байсан. Хийсэн зүйлээ ярьсан. Энэ хүний үед ядаж бодлогын маргаан өрнөдөг байсан. Цаазын ялыг халах тухай, шүүхийн шинэтгэлийг явуулах нь, авлига, албан тушаалын хэрэгт хориг тавих нь зөв, буруугийн тухай бодлогын маргаан өрнөдөг байлаа. Энэ бол эрүүл зүйл. Тэр утгаараа энэ хүнээс авах, сурах зүйл  бий. Тэр хүн бол Монголын ардчиллын бүтээгдэхүүн. Бид хоёрыг  янз бүрээр холбох гэдэг, гэтэл хоёр өөр аймаг, төгссөн сургууль, мэргэжил ч өөр. Гэхдээ биднийг нэгтгэж, хамтарч баг болж ажилласан зүйл бол үнэт зүйл, зарчим нэг байсан гэж боддог. Түүнээс  гадна улстөрчид улс төрийн оноог цуглуулахын тулд дайсантай байх хэрэгтэй юм шиг байгаа юм.

-Та хуульч бас багш хүн. Гэхдээ та улс төрд оролцдоггүй, сонирхдоггүй хүн биш. Өнөөдрийн Монголын улс төрийн энэ олон үйл явцуудад дүгнэлт хийж байгаа байх. Популизм, попуудын улс төр өрнөж байна гэх хүмүүс ч бас байх?

-Монгол хүн шинэ зүйлийг хүлээж авахдаа маш  сайн. Популизм, дарангуйлал гээд шуураад туйлд нь хүртэл явна гэж бодохгүй байна. Гэхдээ нөгөө талдаа ардчиллаа дэмжиж өгөхгүй байх вий гэсэн зүйлийг бодож байна. Магадгүй жилийн дараа ингэж попилизм биш байж, ажил хэрэг ярь гээд сууж байхыг үгүйсгэхгүй.Ардчилал бол Монголын тусгаар тогтнолын дархлаа, ялангуяа парламентын ардчиллыг илүү сайжруулаад явах ёстой. Гэхдээ энэ бодит сорилтыг бид давж  гарах ёстой. Ямар нэг зүйл хязгаартай байдаг. Ядаж л Үндсэн хуулийнхаа хүрээнд байх. Хуулийн арга хэрэгслээр  Үндсэн хуульд нийцсэн зарчмаар улс төрөө хийх ёстой. Түүнээс хууль ямар хамаатай гэдэг үгийг төрийн хүн хэлж байгааг ойлгохгүй байгаа юм. Сонгогдохдоо Үндсэн хуульдаа үнэнч байна гэж тангараг өргөчхөөд гарсныхаа дараа нулимдаг байж болохгүй.Энэ бүхнийг хараад заримдаа Монголын ардчилалд тулгарах ёстой л сорилт юм  байлгүй л гэж бодож байна. Ардчилсан тогтолцоонд өөрийн гэсэн өнгө аястай, сорилт бэрхшээл одоо ч цаашид ч тулгарна.

Ардчилал бойжихын  тулд хуулийн дээгүүр гишгэх, мөнгөтэй хүмүүс самрах, буруу тийш нь турхирах гээд зөндөө л зүйлийг туулна. Ардчилал бол алдаагаа засч, улам сайжруулах боломжтой систем гэж би хардаг.

Нэг удирдагч, дарангуйлал гарч ирэхэд асуудал шийдэхэд амархан. Гэхдээ өнгөн дээрээ асуудлыг шийддэг бодит байдал дээр шийдэлгүй үлддэг.  Энэ маш том уналт руу оруулдаг бөгөөд уналтын үр шимийг тэр удирдагч биш ард түмэн үүрдэг жамтай. Тэр утгаараа ардчилалд одоо ч итгэл үнэмшилтэй байдаг. Жишээлбэл, Герман улс Гитлер гэх дарангуйлагчийг бий болгож, үр дүнд нь юу болж хувирав. Ийм л төлөөс ирдэг. Ер нь зөв зүйлийн төлөө хүмүүс юу ч хийхгүй байхад муу муухай ялан дийлдэг гэж үг бий. Хэвлэл мэдээлэл, судлаачид, эрдэмтэд өөрийнхөө зөв гэж бодсон зүйлийн талаар дуу хоолойгоо илэрхийлж байх л ёстой. Тэгэхгүй бол нэг мэдэхэд ардчилал нэг зүйлд идэгдээд дарангуйлал гэх зүйлээр зүсээ хувиргасан байхыг үгүйсгэх аргагүй.

-Олон улсын, дотоодын гээд олон судлаачид дэлхий нийтийгпопулизм “нөмөрсөн”, Монгол ч тойроогүй гэх. Өрнөж буй үйл явдлууд ч илүү тодотгож байгаа байх. Та ярилцлагын эхэнд “Популизм” гэдэг ном гаргаж байгааг цухас дурдсан. Та номоороо юу илэрхийлэхийг хүсэв?

-Ардчиллыг дагаж явдаг сүүдэр нь популизм. Ямар  цаг үед хүчтэй, сул илрэх үү гэдэг л асуудал. Одоо бол ганц Монгол биш дэлхий дахинд популизмын давалгааны үе болж байна. Европ, Турк, Венесуэл гэх мэт. Ер нь популизм эргээд ардчиллын хөнөөлт дайсан болдог тухай өгүүлэх гээд байгаа юм. Популизм өөрөө ардчилалд хэрэгтэй эсэх гэдэг талаас нь. Популизм өөрөө ардчиллын эмгэг. Өвчнийхөө оношийг зөв тодорхойлох ёстой шиг бид даван туулах ёстой л асуудал.

Зөв онош тавихгүй бол популизм өөрөө ардчиллыг “оршуулчих” аюултай тийм зүйл.

Миний хувийн байр суурь гэхээс илүүтэй олон улсын судалгаа, дэлхийд ямар үйл явц өрнөж байна, тэндээс бид авах сургамжуудыг хөндөж тавихыг л хүссэн.

-Ярилцсанд баярлалаа.