Улс төр
“Атаман” Б.Галсансүх

Ч.ҮЛ-ОЛДОХ
Бүгд л бурханд мөргөж, шүтдэг атал “Болор цом”-ын тайзнаас “Бурхан битгий хуц” гэсэн нөхрийг “атаман” гэхээс яахав. Тэр шүлгээрээ 2006 оны “Болор цом”-ыг авсан ч “Тэрслүү байх гээд ядчихсан…” зэрэг шүүмжлэл хэсэгтээ л өрнөсөн. Харин Ардын уран зохиолч П.Бадарч “Бурхан битгий хуц гэж байгаа хүнийг яруу найрагч гэхгүй яах юм бэ” гэж өмөөрч билээ. “Болор цом”-ын эзэн болох хүртэлх замд тэр айраг, аман хүзүүнд багтаж байв. 2005 онд яруу найрагч Ж.Мөнхбаттай үзүүр, түрүүнд үлдэж байлаа. Бас “Болор цом шиг хэрэггүй юм алга гэсэн ярилцлага өгч шүүмжилж явсан ч удаатай. Гэхдээ цаг үе, нийгэм, улс төрийн нөхцөл байдал, монгол хэл цаашид байх уу, үгүй юу гэдэг асуудалд сэтгэл зовниж “Монголын радио хятадаар мэндчилэхэд би үхнэ” гэж шүлэглэсэн нь бий. Мөн “Болор цом шиг наадам зайлшгүй хэрэгтэй, байх ёстой. Монгол хэл оршин тогтноход, ялангуяа өнөөдөр шиг шүлэг, зохиол уншихаа байсан цагт хэрэгтэй” гэсэн эргэцүүлэл нийтлэлээрээ нийгэмдээ дохио өгч байв.
“Муур хочит, муухай аашт, сайхан зант…”
Анх түүний “Муур”, “Муурын гийнаан”, “Миний Өндөрхаан-Миний Шарльвиль” тэргүүтэн шүлгүүд нь “Ил товчоо” сонины “Болор эрхи” буланд хэвлэгдэхэд хөрш зэргэлдээ Баруун-Уртад амьдарч агсан хүүхдийн нэрт зохиолч Н.Доржцэрэн “Өндөрхааны энэ хүү хол явж, овоо юм дуулганаа” хэмээсэн гэдэг. Өвгөн зохиолчийн үг удалгүй батлагдаж Б.Галсансүх 1990-ээд оны Монголын яруу найрагт хаалга тогшиж бус цонхоор үсэрч орж ирээд “Модернист командлагч” болчихсон.
Муурын тухай шүлэг түүний уран бүтээлд нэгээр тогтохгүй. Үл ойлгогдом, утга нь яг муурын нүд шиг нэг тийм хялбар тайлагдамгүй. Дээр нь тэр өөрөө хүзүүндээ өргөн гинж зүүн, үсээ хусуулж, савхин хүрмээр гангарч явдаг этгээд нөхөр. Шүлгээс нь болсон уу, эсвэл яагаад ч юм бэ түүнийг урд насандаа “муур” байсан байх гэх шооч бодол хэн хүнд төрдөг байж мэднэ. Харин өөрөө “Та дандаа шахуу муурны тухай шүлэглэх юм. Арай урд насандаа муур байсан юм биш биз” гэсэн сониуч асуултад “Магадгүй ээ. Гэхдээ би урд насанд юу байснаа, хойд насанд юу болж төрөхөө мэдэхгүй” гэсэн нь бий. Гэвч өөрийн тухай “Би…” шүлэгт нь
“Би… буриад, хүү, эцэг, ах, гон бие
Бас яруу найрагч, тамхичин, сэтгүүлч
Муур хочит, муухай аашт, сайхан зант
Үүд тогшигч, үрэлгэн загнагч, үүрээр унтагч
Үүл шохоорхогч, үсээ засуулагч, өмд худалдан авагч…гэсэн мөрүүд бий.
Энэ шүлэг цааш,
“Би…мөрөөдөгч, азгүй нууц амраг, анархист,
Мөнгөнд дурлагч, уншигч, тэнүүлчин
Даарамтгай ч халуунд дургүй, юм угаах дуртай
Гэнэтхэн гуниглагч, хуурамч даруу загнагч, салхинд зугаалагч
Хөгжим сонсогч, худлаа яригч, ханиад хүрэгч
Харандаа үзүүрлэгч, өрөө хөлслөгч, өрөнд баригдагч
Явган зорчигч, яриасагч чалчаа биш
Яаруу адгуу ч хойрго бус хааяа найрлагч
Шашингүй үзэлтэн ч шинжлэх ухаан ч биш панк
Шуугиан таригч, чимээгүй амьдрагч, сар шүтэгч.
Шинэчлэлийг гүйцэтгэг ч уламжлалыг судлагч мөн идеалист
Шөнө зүүдлэгч, чихэр идэгч, сахлаа хусагч….” хэмээн үргэлжилдэг юм. Өөрөөс нь өөр хэн ч түүнийг ингэж тодорхойлж чадахгүй.
Тэр бусдаас ийм өөр, хамгаас содон ч уулзаад ярилцахад энгийн. Мэдээж тийм ч нээлттэй хүн бас биш л дээ. Тиймээс өнөө хүртэл хэн ч түүний хувийн амьдралын талаар энд тэндээс уншиж, ам дамжуулан ярьж байсангүй. Өөрөөр хэлбэл, шүлгүүд нь “хит” болсон ч тэр оньсого шиг амьдарч ирэв.
Яруу найрагч бол гээд хөлийнх нь шөрмөс татчихжээ
Б.Галсансүх анхны шүлгээ 10 настайдаа бичжээ. Дунд сургуулийн хоёрдугаар ангийн хүү хөдөө гэрийнхээ гадаа юм оёж шидэж суугаа ижийнхээ дэргэд хэвтээд наран сөрөг саравчилж ахуйд нь ер бусын алтан зөгийнүүд нисэлдэж, ялаа хүртэл үлгэр ярих мэт дүнгэнэлдэх мэт ер бусын санагдаж үзэг, цаас шүүрч авсан нь тэр. Гэхдээ тэр заавал яруу найрагч л болох ёстой нэгэн байж. Яагаад ингэж хэлж байна вэ гэвэл, мань эр бүжигчин болох гээд “Хан Хэнтий” чуулгын бүжгийн дугуйланд явтал хөлийнх нь шөрмөс татаад больжээ. Тэгэнгүүт “Хөгжимчин болдог хэрэг” гээд морин хийлийн ангид шалгуултал “сонсголгүй” гээд авсангүй. Зураач болохоор шийдэж сансрын нисгэгч Ж.Гүррагчаа баатраас сэдэвлэн зурсан зургаа “Пионерийн үнэн” сонины гар зургийн уралдаанд явуулахаар харж суутал өөрт нь нэг л таалагдсангүй. Ингээд усан будгаар гараа гаргаж зурсан зургаа пийшиндээ хийгээд шатаачихаж. Нэг өдөр “Пионерийн үнэн” сонины шинэ дугаараас яруу найргийн уралдааны зарласныг уншаад бичсэн шүлгүүдээ явуултал хариу ирсэнгүй тул тэгсхийгээд мартав. Гуравдугаар ангид орсон намар гэрийн хаяанд гудас хаяад эмээтэйгээ цуг хэвтэж байтал ах нь “Утга зохиол урлаг” сонинд талх боочихсон өдрийн цайндаа ирж таарчээ. Сонинг нь аваад гарчиглаж суутал нэг буланд нь уралдааны дүн гарлаа гэсэн мэдээн дотор “Хэнтий аймгийн II найман жилийн сургуулийн 2 А ангийн сурагч Б.Галсансүх “Сансарт хүрсэн найрамдал” шүлгээр гуравдугаар байрт оров” гэсэн байх нь тэр. Баярлаад гэрээ тойрон баахан гүйж, ингээд маргаашаас нь үзэг дэвтэр бэлдэж аваад шүлэг бичдэг хүн болохоор шийджээ. Намар оройхон хотоос шүлгийн уралдааны шагналд зургийн дэвтэр, хичээлийн хэрэгсэл ирснийг хичээлийн эрхлэгч,багш нар олон хүүхдүүдийн өмнө гардуулан өгсөн нь бүр ч урам нэмэв. Ингээд уран зохиолд шимтэн дурлаж, Ж.Пүрэвийн “Зүрхний хилэн”, “Манан будан”-г уншиж, шүлэг тэрлээд гүйж явтал Ломбын Нямаа багш нь хичээлийн эрхлэгчээр томилогдоод ирж. Багш, шавь бололцсоны дараа багш нь тэмдэглэлийн дэвтэр өгч өдөрт таван шүлэг бичээд шалгуулж байхыг даалгав. Ийнхүү явсаар долдугаар ангид орсон жил Л.Нямаа багш нь “Одоо багшийнх нь чамд заах юм дууссан. Чамайг хоёр хүнд шавь оруулна. Чи хэнд нь шавь орохоо өөрөө мэд. Нэг нь Нямбуугийн Нямдорж гэж манай Хэнтийн уугуул, Р.Чойномын найз, яруу найрагч хүн, одоо “Эрдэнэт”-д манаач хийж байгаа. Нөгөө нь Д.Пүрэвдорж гэж мундаг яруу найрагч бий. Хоёр хоногийн дараа ирээд хэнд нь шавь орохоо хэлээрэй гэжээ. Хоёр хоног бодсоны эцэст “Н.Нямдорж гуайд шавь оръё” гэхэд нь “Миний хүү боломжтой бол Эрдэнэт рүү явж уулз” гэснээр Л.Нямаа багшаараа захиа бичүүлж аваад гараад шидчихэж. Үүнээс хойш зуны амралт болгоноор “Эрдэнэт” рүү очиж, Н.Нямдорж багштайгаа хамт манаанд гарч, шүлэг бичиж суудаг болжээ. Н.Нямдорж багш нь Л.Нямаа багшаас нь өөр арга барилтай. Өдөрт таван шүлэг бичихийг үүрэгдэхгүй, хоёрыг л бичүүлдэг. Харин тэрийгээ 20-30 удаа хуулж бич, ингэхдээ өөрт таалагдахгүй нэг үгээ заавал засч бич гэнэ. Ийм школоор аравдугаар анги төгстлөө явсан Б.Галсансүх хавар нь Гадаад хэлний дээд сургуулийн орос, герман хэлний ангид шалгалт өгч тэнцжээ. Түүний дараа аймгийн даргын охин оноогоор жагссан байна. Гэтэл “Энэ нөхөр хөдөлгөөнтэй, ер нь их сахилгагүй. Ц.Элбэгдорж нарын ардчилсан хөдөлгөөний жагсаал хотод болоход Хан-Хэнтий чуулгын солгой Н.Төмөрхуяг нартай хамт явж оролцсон. Аймагт болсон ардчиллын жагсаалын хамгийн эхэнд гүйж явсан. Ийм хүүхдэд дээд сургуулийн хуваарь өгч болохгүй, хармааны оноог нь харна” гэхчлэн шалтаг гаргаад сургуульгүй үлдээчихэв. Гэртээ иртэл ах нь “За яахав, аймгийн уурын зууханд галч хий, эсвэл цэрэгт яв. Тэгээд дараа жилээс конкурс өг” гэсээр угтжээ. Өөрийн тухай яруу найрагч Б.Одгэрэл найздаа захидал бичтэл “Гадаад хэлний дээд сургууль руу очиж уулзлаа. Жилийн төлбөр нь гурван мянга , оюутны байрны жилийн төлбөр нь 140 төгрөг юм байна” гэсэн хариу ирүүлэв. Тухайн үед ээж нь олон таван юм ярилгүй хадгаламжиндаа байсан мөнгөн дээр сарын цалингаа авч өгөөд хүүгээ хот руу үджээ.
Дөрвөн хүүхэд, таван номтой
Б.Галсансүх сургуульдаа орсон ч дараа жил нь сургалтын төлбөргүйн улмаас Ү.Хүрэлбаатарын эрхлэн гаргаж байсан “Улаанбаатар” сонинд идэвхтэн бичигчээр орж, удалгүй сурвалжлагч, хэлтсийн даргаар дэвшив. 19 настайдаа Монголын анхны офсет хэвлэл, дэргэдээ гаалийн газрын харъяа “Алтан босго”, ЦЕГ-ын дэргэдэх “Нүгэл буян” зэрэг дагуул сонинтой Улаанбаатар сонины орлогч эрхлэгч болжээ. Сургуулиа тэр чигт нь хаян цэрэгт явж, хүндэт харуулын 032 дугаар ангид алба хааж ирээд төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх” сонинд сурвалжлагчаар орж, дууны шүлгийн нэрт мастер З.Түмэнжаргалын удирдлагад яруу найрагч Н.Билгүүн, Г.Аюурзана, Л.Өлзийтөгс, Ц.Хулан, Х.Тэргэл, А.Эрдэнэ-Очир, н.Сарантуяа, Эмүжин нарын хамт ажиллажээ. Ийнхүү сэтгүүлзүйн гал тогоонд “чанагдсан” тэрээр 1995 оноос “Ноцтой мэдээ” сонинг эрхлэн гаргаж өнөө хүртэл 20 гаруй жил авч яваа юм. Өнөөдөр телевиз, цахим сайт, сошиал орчин гэхчлэн үнэгүй мэдээлэл цацдаг суваг олширч, цаасан хэвлэл уналтад орсноор “Сэрүүлэг”, “Хүмүүс” зэрэг 20-30 мянган хувь борлуулагддаг байсан хувийн сонингууд үүдээ барьсан бол тэрээр “Ноцтой мэдээ” сониноо тасралтгүй гаргасаар яваа сүүлчийн “Могикан”. Цаашид ч хүмүүс цаасан хэвлэл уншихаа болихгүй. Яагаад гэвэл гарт үлдэх баримт шүү дээ. Харин түүнийг гаргаж буй бид мэт нь байгаадаа ханачихаад шинэ зүйл эрэлхийлэхгүй байж магадгүй гэж тэр ярьж байна.
Нөгөө талаас “Ноцтой мэдээ” сонин түүний гэр бүлийн компани. Сониноо гаргаж талхны мөнгөө олж яваа, цаас үзэгтэй нөхөрлөсөн жирийн уран бүтээлчид. Б.Галсансүхийн нэг зарчим нь гэр бүлийнхээ тухай олон нийтэд ярьдаггүй. Зураг, хөргөө ч дэлгээд байдаггүй. “Би ийм зүйлд дургүй. Надаас битгий тийм зүйл шаардаарай” гэж тэр хэнд ч шуудхан хэлчихдэг. Нэгэнт тийм хойно хэн ч шахаж шалгаагаад байх вэ.
Б.Галсансүх бол Монголын яруу найргийг хөгжимтэй зүйрлэвээс сондгой эгшиг, бидний доторх этгээд дүр, өөрийнх нь шүлгэлсэнчлэн … “…Буриад, хүү, эцэг, ах /одоо өрхийн тэргүүн, дөрвөн хүүхдийн аав/
Бас яруу найрагч, тамхичин, сэтгүүлч
Муур хочит, муухай аашт, сайхан зант”
Үүд тогшигч, үрэлгэн загнагч, үүрээр унтагч”, үүн дээр нэмээд “Модернист командлагч”, “Болор цом”-ын эзэн билээ. Найрагчийн гэргий Архангай нутгийн бүсгүй. Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийг герман хэлний орчуулагч мэргэжлээр төгсч “Ноцтой мэдээ” сонины нэг гол багана болж сэтгүүлзүйн салбарт ажиллаж ирсэн. Өдгөө Б.Галсансүх дөрвөн хүүхэдтэй, таван номтой. “Хүн судлал”, “Яруу найргийн шинэчлэлийн төлөөх зуун жилийн дайн”, “Постмодерн дөрвөн улирал”, “Сэтгэл гэдэг эрхтэн”, “Бурханд хэлэх зөвлөгөө” номоо уншигчдад хүргэсэн. Анхны номынхоо эхийг яруу найрагч С.Анударийн “4 биш 4”-ийн хамт хоёр талаасаа уншдаг нэг ном болгож гаргахаар тухайн үеийн “Цоморлиг” гэдэг хэвлэлийн жижиг үйлдвэрт өгөөд мөнгийг нь төлж чадаагүй тул тэгсхийгээд орхигдсон байдаг. Чухал эрхтэнийхээ урд архины шил барьсан нүцгэн зургаараа хавтсыг нь чимж шуугиан тарьж байсан “Хүн судлал” анхны номыг нь тухайн үед Монгол Улсын Төрийн шагналт, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, “Болор цом”-ын эзэн, зохиолч, яруу найрагч Д.Төрбат МЗЭ-ийн “Зөн” цувралд оруулан хэвлүүлж байсан түүхтэй.
Б.Галсансүхийн хувьд анх аравдугаар ангийн хүү ардчилсан хөдөлгөөнийг дэмжиж явсан ч 1996 онд МАХН-д гишүүнээр элссэн байдаг. Тус нам нэрнээсээ “Х” үсгийг авч хаяхад “нам хэрэггүй юм байна” гээд гарсан. Үүнийгээ “Би хувьсгалд дуртай учраас” хэмээн тайлбарласан. Түүнээс хойш “Хөх Монгол” бүлгэмдээ үнэнч үлдэж, Хонхэрээдийн Б.Энхбатын хамт хүчин зүтгэж байгаа. Уран бүтээлийн тухайд өдөр болгон шүлэг бичихийг боломжгүй гэж үздэг. Яг түүн шиг байнга ном хэвлүүлж гаргах нь ч боломжгүй хэмээдэг. “Бурханд хэлэх зөвлөгөө” номоо хэвлүүлснээс хойш шинэ ном гаргаагүй. Удахгүй шинэ бүтээлээр уншигчидтайгаа уулзах биз ээ. Түүнийг хамтдаа хүлээе.
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

Улс төр
Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам байгуулагдсаны 100 жилийн ойг тохиолдуулан төрийн дээд цол, одон, медаль гардууллаа

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам байгуулагдсаны 100 жилийн ойг тохиолдуулан төрийн дээд цол, одон, медаль гардууллаа.
Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам байгуулагдсаны 100 жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх зарлиг гаргаж, нэр бүхий эрхмүүдийг төрийн дээд цол, одон, медалиар шагналаа.
Гавьяат эдийн засагч цолоор:
- Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын ахмад ажилтан Цэвээний Гэлэгжамц,
Хөдөө аж ахуйн гавьяат ажилтан цолоор:
- ХХААХҮЯ-ны ахмад ажилтан Дамдиндоржийн Батмөнх,
Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан цолоор:
- “Улаанбаатар хивс” ХК-ийн ТУЗ-ийн дарга Цоодолын Зоригт,
Гавьяат механикжуулагч цолоор:
- Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр сумын “Хүдэр Хурниад” ХХК-ийн зөвлөх механикжуулагч Юмжилийн Жигмэддорж,
Гавьяат мал зүйч цолоор:
- “Монголын махны холбоо” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Нанцагийн Батсуурь,
Гавьяат агрономич цолоор:
- “Элит үр” ХХК-ийн агрономич Сүрэнжавын Нямжав,
Малын гавьяат эмч цолоор:
- “Биокомбинат” компанийн Үйлдвэрлэл, технологийн албаны дарга Баянгийн Дуламсүрэн,
Худалдааны гавьяат ажилтан цолоор:
- “Ви интернэйшнл” ХХК-ийн ерөнхий захирал Дэнсмаагийн Батболд,
Сүхбаатарын одонгоор:
- Сэлэнгэ аймгийн Хөдөө аж ахуйн газрын дарга асан, “Түмэн бут” ХХК-ийн үүсгэн байгуулагч, Гавьяат механикжуулагч Хандмаагийн Даваахүү,
Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор:
- “Говь” ХК-ийн ахмад ажилтан Түвдэнгийн Санжмятав,
- Дорноговь аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын ахмад ажилтан, агрономич Лхамжавын Гантулга,
- ХХААХҮЯ-ны Хүнсний үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Даваасүрэнгийн Довчинсүрэн,
- ХХААХҮЯ-ны Салбарын хяналтын газрын дарга Баясгалангийн Батшагай,
- Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын хэлтсийн дарга Алтангэрэлийн Гэрэлзаяа,
- ХААИС-ийн Агроэкологийн сургуулийн багш Лхамын Даваа,
- ХХААХҮЯ-ны ахлах шинжээч Хөхөөгийн Алтангэрэл,
Алтан гадас одонгоор:
- “Хөдөө аж ахуйн корпорац” компанийн ахлах мэргэжилтэн Ядамцоогийн Отгонбаатар,
- “Доолт жавхлант” ХХК-ийн захирал Багадаваагийн Доржсүрэн,
- ХХААХҮЯ-ны шинжээч Чойжоогийн Долгорсүрэн,
- “Хөдөө аж ахуйн корпорац” компанийн Булган салбарын захирал Бодьгэрэлийн Ариунбаатар,
- ХХААХҮЯ-ны ахлах мэргэжилтэн Нямготовын Цэгмэд,
Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар:
- “Хөдөө аж ахуйн бирж” компанийн ахлах мэргэжилтэн Соёл-Эрдэнийн Алимаа,
- “Хөдөө аж ахуйн корпорац” компанийн Дархан салбарын захирал Тлеуханы Айгуль,
- Дорноговь аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын Мал аж ахуйн хэлтсийн дарга Наваансамдангийн Наранбаяр,
- ХХААХҮЯ-ны мэргэжилтэн Шагдарын Цэнд-Аюуш,
- Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын Хоршоог хөгжүүлэх сангийн мэргэжилтэн Цэрэндоржийн Батгэрэл нарыг шагналаа.
Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх төрийн дээд цол, одон, медаль хүртсэн эрхмүүдэд болон тэдний гэр бүл, хамт олонд ажлын амжилт, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөв.
Улс төр
Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтийг хүлээн авсантай холбогдуулан боловсруулсан хуулийн төслүүдийг хэлэлцэв

Улсын Их Хурлын чуулганы 2025 оны 04 дүгээр сарын 17-ны үдээс хойших нэгдсэн хуралдаанаар Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг явууллаа. Хуулийн төслийг Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцсэн талаарх санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир танилцуулсан юм. Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн зарим хэсэг Үндсэн хуулийн холбогдох хэсэг заалтыг зөрчсөн эсэх маргааныг хянан шийдвэрлэсэн тухай Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн 2025 оны гуравдугаар дүгнэлтийг Улсын Их Хурал хүлээн авсан тухай тэрбээр дурдаад, тус хуулийн 41 дүгээр зүйлийн 41.9 дэх хэсэгт “Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн сонгуульд нэр дэвшихээр бол хийсэн ажлын тайлангаа энэ хуульд заасан нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэхээс өмнө тарааж болох бөгөөд үүнийг сонгуулийн сурталчилгааны материалд тооцохгүй.” гэж, 44 дүгээр зүйлийн 44.6 дахь хэсэгт “Энэ хуульд заасан нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэхээс өмнө Улсын Их Хурлын гишүүн хийсэн ажлын тайлангаа танилцуулах зорилгоор сонгогчидтой хийсэн уулзалт болон энэ хуулиар хориглоогүй арга хэмжээ нь сонгогчдын санал татах зорилгоор явуулж байгаа үйл ажиллагаанд хамаарахгүй.” гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт “… тэгш байдал, … хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.”, Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.”, мөн зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Хүнийг … албан тушаал …-аар нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. …”, Арван зургадугаар зүйлийн 9 дэх заалтад “… Төрийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эрхтэй. …” гэснийг тус тус зөрчсөн байна.” гэж Үндсэн хуулийн цэц дүгнэснийг сануулав.
Улсын Их Хурал дээрх дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрсөнтэй холбогдуулан Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн холбогдох хэсэгт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсэг байгуулсныг тэрбээр ахалж ажилласан байна. Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Батбаатар, О.Номинчимэг, Г.Уянгахишиг, Ө.Шижир нар орсон бөгөөд хуулийн 41 дүгээр зүйлийн 41.9 дэх хэсгийг хүчингүй болгох, 44 дүгээр зүйлийн 44.6 дахь хэсгийг нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэхээс өмнө хийсэн ажлын тайлангаа танилцуулах зорилгоор уулзалт зохион байгуулах нь аливаа этгээдэд нээлттэй байхаар өөрчлөх хуулийн төслийг боловсруулжээ. Хуулийн 48 дугаар зүйлийн 48.1 дэх хэсэгт заасан ээлжит сонгуулийн жил эхэлснээр хойш санал авах өдрийг дуустал, нөхөн болон ээлжит бус сонгуулийн тухайд сонгууль товлон зарласан шийдвэр гарснаас хойш санал авах өдрийг дуустал аливаа этгээд өөрөө болон бусдаар дамжуулж сонгогчдын саналыг татах зорилгоор эд зүйл тараахыг хориглосон зохицуулалтад ажлын хэвлэмэл тайлан хамаарахаар байна гэж үзэж 41 дүгээр зүйлийн 41.9 дэх хэсгийг хүчингүй болгохоор төсөлд тусгасан байна. Харин хуулийн 48 дугаар зүйлийн 48.1 дэх хэсэгт заасан эд зүйл тараах гэдэгт хийсэн ажлын цахим тайлан хамаарахгүй гэж ажлын хэсэг үзжээ.
Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаанаар Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэх үед Улсын Их Хурлын гишүүн С.Зулпхар 41.9 дэх хэсгийг хүчингүй болгохоос өөр хувилбар ярилцсан эсэх, төсөлд аливаа этгээд гэсэн өөрчлөлт оруулж байгаа нь өмнөх зохицуулалтаас өргөжүүлж сонгуулийн жил эхэлснээс нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэх хүртэл зохион байгуулсан уулзалтыг агуулга, хэлбэрийн хувьд хянаж чадахгүй байх эрсдэл үүсэх, эсэх талаар асуулт асууж, хариулт авсан байна. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Баярмаа ажлын хэсгээс боловсруулсан төсөлд аливаа этгээд хийсэн ажлын тайлангаа танилцуулах зорилгоор уулзалт хийх зохицуулалтыг нээлттэй байхаар тусгасан нь зүйтэй талаар санал хэлжээ. Хуулийн төслийн талаар Улсын Их Хурлын гишүүдээс зарчмын зөрүүтэй санал гараагүй тул Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуульд заасны дагуу анхны хэлэлцүүлгээс эцэслэн батлах үе шат руу шилжүүлэх горимын санал гаргасныг Байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжсэн байна.
Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны санал, дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ариунзаяа, Ж.Алдаржавхлан, Ж.Баярмаа, С.Зулпхар, Ц.Мөнхбат, А.Ганбаатар, Ж.Золжаргал асуулт асуув. Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ариунзаяа Улсын Их Хурлын гишүүний сонгогч, иргэдтэйгээ уулзсан уулзалтыг сонгуулийн үйл ажиллагаанд хамааруулахгүй гэсэн анхны үзэл баримтлалаар Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуульд тусгагдсан. Гэтэл аливаа этгээд гэж томьёолон нээлттэй болгосноор сонгуулийн сурталчилгааны 18 хоногийг үгүйсгэж байна гэж үзэж байгаагаа илэрхийлээд, хуулийн төсөлд туссан аливаа этгээд, уулзалт зэрэг нь юун тухай өгүүлж буйг тодруулан асуув. Түүний асуултад Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир хариулахдаа Үндсэн хуулийн цэц Улсын Их Хурлын гишүүдэд давуу байдал бий болгосон байна гэж үзсэн тул уг боломжийг хэн бүхэнд нээлттэй болгох нь зүйтэй гэж үзсэн гэлээ. Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Алдаржавхлан гишүүдийг эргэх холбоотой байхыг сонгогчид шаарддаг гэдгийг онцлоод, хэн бүхэнд хийсэн ажлаа тайлагнахад нээлттэй болчихвол сурталчилгааны 18 хоногийг байхгүй болгох хэрэгтэй гэв. Тэрбээр орон нутгийн сонгуулийн зохицуулалттай ижилсүүлж чандлах шаардлагатай гэсэнд Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир хуулийн төслийг Үндсэн хуулийн цэцийн гуравдугаар дүгнэлтийн хүрээнд боловсруулсан гэсэн тайлбар өглөө.
Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Баярмаа сонгуулийн жил Улсын Их Хурлын гишүүд тайлан тавих нь үнэндээ ичгэвтэр зүйл байдаг гээд, аливаа этгээдэд уулзалт хийх эрх олгож байгаа нь дэвшил болж буйг сайшаасан бол Улсын Их Хурлын гишүүн С.Зулпхар гишүүний бүрэн эрх Үндсэн хуульд заасны дагуу төрийн сүлдэндээ тангараг өргөснөөр эхэлж, дараагийн сонгуулиар шинэ сонгогдсон гишүүд тангараг өргөснөөр дуусгавар болдгийг сануулж, хэрэв сонгуулийн жил эхэлснээс хойш иргэд, сонгогчдодоо тайлангаа тавьж чадахгүй бол энэ бүрэн эрхийн хугацаа гурван жил, зургаан сар болчихно гэж тооцож байгаагаа онцлов. Хуулийн төсөлд дурдсан “аливаа этгээд”-д Улсын Их Хурлын гишүүд орно гэдгийг ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир тодотгоод, хийсэн ажлаа тайлагнаж болохоос бус би нэр дэвшинэ, намайг сонгоорой гэж өөрийгөө сурталчилж болохгүй гэсэн тайлбар өглөө. Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Мөнхбат хэвлэмэл материалуудыг эд зүйл гэж үзэн сонгогчдод тараахыг хориглож байгаа нь зөв гэж үзэж байгаагаа илэрхийлээд, сонгуулийн жил эхлэхээс өмнө тайлангаа хэвлүүлж, тарааж болох, эсэхийг тодруулан асууж, хариулт авлаа. Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ганбаатар сонгууль бол иргэдийн сонгох, сонгогдох эрхээ эдлэх тэгш боломж байх учиртайг дурдаад, “аливаа этгээд”-д Улсын Их Хурлын гишүүн орвол тэдэнд заавал давуу байдал үүсэх учир энэ заалтыг бүхэлд нь хүчингүй болгох ёстой гэсэн байр суурьтай байгаагаа хэлсэн юм. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Золжаргал хуулийн төслийг дэмжиж байгаагаа илэрхийлж, сонгуулийн сурталчилгааны явцад хориглох зүйлс болон тэдгээрийн хугацааны талаар асууж хариулт авав.
Хэлэлцэж буй асуудлаар асуулт, хариулт явагдсаны дараа Улсын Их Хурлын гишүүд үг хэлж, байр сууриа илэрхийллээ. Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн гишүүн О.Номинчимэг ардчилал, парламентат ёсоо бэхжүүлэхийн тулд шударга, ил тод, нээлттэй сонгуулийг явуулах нь хамгийн чухал гээд үүний тулд сонгуулийн хууль тогтоомжийг шинэчлэх шаардлагатайн дотор ялангуяа зардлыг бууруулах чиглэлээр дорвитой өөрчлөлт хийх хэрэгтэй гэсэн бол Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Жаргалсайхан хэвлэмэл материал тараах нь шударга сонгуульд харш зүйл гэдэгтэй санал нэг байгаагаа илэрхийлж, иргэдийн сонгогдох эрхэд эд мөнгөний босго, зардлын дарамт ихээхэн тээг болдгийг ярьж, эрх мэдэлтэй, албан тушаалтай хүмүүс бэлэг тарааж, тууз хайчилж сонгогчдыг татах ажлыг байнга хийдэг тул зөвхөн сонгуулийн жил гэлгүй бусад жилүүдэд ч эд зүйл тараахыг хориглох нь зүйтэй гэв. Улсын Их Хурлын гишүүн Ө.Шижир ч мөн сонгуулийн тухай хууль тогтоомжийг бүхэлд нь шинэчлэн сайжруулах шаардлагатай гэсэн байр суурьтай байгаагаа онцолж, ялангуяа намын санхүүжилт, хандив тусламж, тэдгээрийн зарцуулалтыг ил тод, нээлттэй болгох ёстойг өнгөрсөн 2-3 сонгуулийн үеийн мөнгөний урсгалын жишээ баримтуудаар нотлон өгүүлсэн юм.
Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн талаар Улсын Их Хурлын гишүүд үг хэлж дууссан учир санал хураалтыг чуулганы маргаашийн хуралдаанаар явуулахаар тогтлоо.
Дараа нь Монгол Улсын шүүхийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг эхлүүллээ. Хуулийн төслийг Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцсэн талаарх санал дүгнэлтийн мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир танилцуулсан юм. Тэрбээр тус хуулийн төслийн ажлын хэсгийг мөнхүү ахалж ажиллажээ.
Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсгийн холбогдох зохицуулалт Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэсэн Үндсэн хуулийн цэцийн 2025 оны хоёрдугаар дүгнэлтийг мөнхүү Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрсөн учир Хууль зүйн байнгын хороо хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсгийг байгуулан ажиллуулсан байна.
Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүн Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Ганбат, Б.Заяабал, М.Нарантуяа-Нара, Л.Соронзонболд нар ажиллаж, хуулийн төслийг боловсруулахдаа Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсэг болон 47.7 дахь хэсгийг хөндөж, шүүгчийн тэтгэвэрт гарах насны дээд хязгаарыг Төрийн албаны тухай хуульд заасан насны хязгаартай нийцүүлэх хүрээнд “60” гэснийг “65” болгох, тэтгэвэр тогтоохтой холбоотой бусад харилцааг холбогдох хууль тогтоомжид заасны дагуу зохицуулахаар тусгасныг Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Энхбаяр, П.Сайнзориг, Х.Тэмүүжин нар Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтээр Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсэгт “…шүүгчээр 30, түүнээс дээш жил ажилласан бөгөөд 55 насанд хүрсэн бол өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгоно” гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хууль зөрчсөн гэснийг Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрсөн тул Цэцийн дүгнэлтийн хүрээ, хязгаарт багтаан хуулийн төслийг боловсруулах нь зүйтэй талаар асуулт асууж, хариулт авч, байр сууриа илэрхийлжээ. Тэдний саналыг Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх зүйтэй гэж үзсэн тул дээрх заалтыг хасаж, хуулийн төсөл боловсруулсан тухайгаа Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир танилцууллаа.
Байнгын хорооны хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцэх үед Улсын Их Хурлын гишүүдээс зарчмын зөрүүтэй саналын томьёолол гараагүй тул Улсын Их Хурлын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатар хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг эцэслэн батлах үе шаттай нэгтгэн явуулах горимын санал гаргасныг мөнхүү хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжжээ.
Хууль зүйн байнгын хорооны санал дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Х.Тэмүүжин үг хэлэв. Тэрбээр Шүүхийн тухай хуулийн дээрх заалт шүүгчийн тэтгэвэрт гарах насны дээд хязгаар хүртэл буюу 60 нас хүрэх хүртэл томилох зарчмыг алдагдуулсан гэж Үндсэн хуулийн цэц дүгнэснийг тайлбарлаж, хуулийн төслийг энэ хүрээнд боловсруулсныг дурдав. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Л.Сронзонболд ажлын хэсэг насны хязгаарыг “65” гэж төсөлд тусгаад байсныг Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтийн хүрээнд хамаарахгүй гэж Байнгын хороо үзэж хассаныг тайлбарлан, аливаа иргэдийн тэтгэвэрт гарах нас, цалин тэтгэврийн асуудлыг ийм байдлаар шийдээд байх нь зохимжгүйг Улсын Их Хурал цаашид анхаарах шаардлагатай гэж үзэж байгаагаа тэмдэглэлээ.
Харин Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ариунзаяа дээр дурдсан заалтыг хассанаар цаана нь үлдэж буй зохицуулалт хуулийн өмнө хүн бүр тэгш байх зарчмыг зөрчсөн байна гээд, шүүгчийн өндөр насны тэтгэвэрт гарах насны дээд хязгаар 60 нас байх ба 55 насанд хүрсэн, эс бол шүүгчээр нийт 25 жил ажилласан шүүгч өөрөө хүсвэл өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгож болно гэсэн нь Нийгмийн даатгалын тухай хуулиар тогтоосон тэтгэврийн наснаас таван жилийн өмнө тэтгэвэрт гарах боломжийг шүүгчдэд олгож байгааг тайлбарлалаа. Шүүгчийн тухай хуулийн 40.1-д энэ заалт мөн адил байгаа нь хуулийн зөрчил үүсгэж байна гэж тэрбээр анхааруулаад, тэдэнд давуу байдал үүсгэсэн энэхүү хуулийн зөрчлийг арилгах үүднээс Байнгын хороон дээр унасан ажлын хэсгийн саналыг дэмжиж шийдвэрлэх нь зүйтэй гэв. Түүний асуултад Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир хариулахдаа, ерөнхий хууль болон салбарын хуулиуд хоорондоо зөрчилдөх явдал маш их байна. Иймд энэ удаа асуудлыг гагцхүү Цэцийн дүгнэлтийн хүрээнд шийдвэрлээд, цааш цаашдаа хууль хоорондын зөрчлүүдийг арилгах асуудлыг иж бүрнээр авч үзэх ёстой гэж үзсэн гэсэн юм. Түүнчлэн Улсын Их Хурлын гишүүн Ш.Бямбасүрэн шүүхийн хараат бус байдлыг хангах, шүүхийг шинэчлэхийн аль нь илүү чухал вэ гэдэг дээр ажлын хэсэг ямар байр суурьтай байгааг асууж, хариулт авав.
Монгол Улсын шүүхийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон Хууль зүйн байнгын хорооны санал дүгнэлттэй холбогдуулан үг хэлэх Улсын Их Хурлын гишүүн байгаагүй тул санал хураалтыг мөнхүү чуулганы маргаашийн үдээс өмнөх нэгдсэн хуралдаанаар явуулахаар тогтлоо гэж Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газраас мэдээлэв.
Улс төр
Засгийн газрын дотоод үнэт цаас амжилттай арилжаалагдлаа

Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны анхдагч зах зээлийн арилжаа 2025 оны дөрөвдүгээр сарын 16-ны өдөр Монголын хөрөнгийн биржээр дамжин амжилттай зохион байгуулагдлаа.
Энэ удаагийн арилжаагаар Өрийн удирдлагын тухай хуулийн 12.1.3-т заасан “Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны зах зээлийг дэмжих” зориулалтын дагуу 6 сарын хугацаатай, 5 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас, 2 жилийн хугацаатай, 5 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг тус тус Монголын хөрөнгийн биржийн Засгийн газрын үнэт цаасны анхдагч арилжааны системээр дамжуулан арилжааллаа.
Өнөөдрийн арилжаанд хөрөнгийн зах зээлийн мэргэжлийн оролцогчид болох банк, даатгал, үнэт цаасны компаниудаас гадна гадаад, дотоодын иргэд оролцсон бөгөөд зарласан нийт дүнгээс 4.4 дахин их буюу 43.7 тэрбум төгрөгийн санал ирж, 6 сарын хугацаатай үнэт цаасны жигнэсэн дундаж хүү 9.466 хувь, 2 жилийн хугацаатай жигнэсэн дундаж хүү 10.477 хувьтай арилжаалагдлаа.
Цаашид дотоод үнэт цаасны зах зээлийн хөгжлийг дэмжих, хөрөнгийн зах зээлд төгрөгийн бондын өгөөжийн муруйг тогтоох зорилгоор Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны хуваарийн дагуу 2025 оны 2 дугаар улиралд 2 долоо хоног тутамд богино болон дунд хугацаатай тус бүр 5 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас гаргах ба нийт 60 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг арилжаална.
Засгийн газраас энэ төрлийн үнэт цаасыг тогтмол бага хэмжээгээр арилжаална. Засгийн газрын үнэт цаасанд хөрөнгө оруулах нь хөрөнгө оруулагчдын хувьд хамгийн эрсдэлгүй, хөрвөх чадвар өндөртэй санхүүгийн хэрэгсэл бөгөөд үнэт цаасны хүүгийн орлого нь орлогын албан татвараас чөлөөлөгддөг бөгөөд аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хуулийн дагуу гүйцэтгэлийн болон урьдчилгаа төлбөрийн баталгааг Засгийн газрын дотоод үнэт цаасаар гаргах боломжтой зэрэг олон талын ач холбогдолтой. Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны 2025.04.16-ны анхдагч зах зээлийн арилжааны үр дүнг ЭНДЭЭС үзнэ үү.
Эх сурвалж: Монгол Улсын Сангийн яам