Цэнхэр шишгэд, хорьдол сарьдгаа  хэдэн зууны турш манан суусан дархад зоныг маа нар гэж нэрлэдгийг юун түрүүнд хэлэх нь зөв байх. Дархад ястныг хар, шар гэж хуваадаг юм байна. Хар дархдууд нь Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх, Улаан-Уул, Ренчинлхүмбэ, Цагааннуур сумаар нутагладаг бол  шар нь Өвөрмонголын Ордос   аймагт аж төрдөг аж.  Тэгэхээр би хар дархадын нутагт хөлийнхөө мөрийг үлдээгээд иржээ.  Хөл дор хөвд өвс бамбаганаж, дэргэдүүр цэнхэр Шишгэд  тунарч мяралзаад л, дээшээ өлийхөөр Дэлгэр хан уул оргилоороо гайхуулахад   хаан түүхийн алтан хайч гэгддэг харуул тахилгат Өлийн овоо налайгаад  янзтайхан байлаа. Нутаг  нь ч янзтай, хүн зон ч янзтай үлгэрийн гэмээр хангай юм билээ.  Жиглэгийн давааны жигтэй явдлууд өнөөдөр ч нүдэнд харагдаж, инээд хүрч сууна.  Ийм л сайхан нутгаар хөндлөн гулд аялж,  Дэлгэр хан  уулынхаа баруун , зүүн талд нь ээлжлэн  гарч,  мэлмэрэн мэлмэрэн өндөлзөх далай ээжийнхээ хөвөөгөөр “Миний  нутаг ч болоосой” хэмээн дуу алдаж яваад ирлээ.   Миний  аялал Баянзүрхээс эхэлж нар зөв тойрсоор  Алаг- Эрдэнэ  суманд  өндөрлөсөн.   

   Бэлтэсийнхээ ард нь зусч, өвөрт нь өвөлжих баянзүрхчүүд 

   Дархад зон өөрийн гэх аялгатай,   өвөрмөц соёлтой гэдгийг та бид юу   эс андах билээ.  Тэр утгаараа уул, усны нэр нь хүртэл хачин өвөрмөц.  Онгоддоо хөглөгдсөн яруу найрагч шад шадаар нь урсгасан мэт уран яруу хэллэгтэй.  Элэгтэг, Хөлжигтөг , Харгана, Хоромдог,  Хулганы нуруу , Уутын уулс  нутгийн баруун хойд  хэсгээр дүнхийж байхад  зүүн урд талаар нь Хөенгийн гурван хөндий налайж, Эмтийн эхний хөндий  залган цэлийх  аж.  Бэлтэс, Агар, Хайсын түргэн урсгалт  голууд том, том үхэр чулуугаа элээн элээн  хүржигнэнхэн урсахад Хөөнгө, Хөлбилтөг, Хар нууранд  дэгдээхэйгээ дагуулсан ангир хөвж, хос хунгийн сүрэг  нуурын мандалд нисэн буун зугаацах нь чухамхүү  баянбүрд гэж үүнийг л хэлэх байх гэх бодол хэн хүнд төрнө. Баянзүрхчүүд сайхан амьдарцгааж байна лээ.   Байшин бариагүй айл гэж алга. Хашаа бүхэнд л улаан, цэнхэр   өнгөөр будсан төмөр дээвэр бүхий дүнзэн байшингууд шил даран дүнхийжээ.  Өвгөрч муудсан байшин ер харагдаагүй.   Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу гудамж талбайгаа эхнээс нь цэгцэлж  эхэлжээ. Гудамжаар хөл хөдөлгөөн бага ч хаа нэг  эрээн торгон алчуур хүзүүндээ зангидсан бүсгүйчүүд хэд гурваараа сугалданцан  гунхахцгаах нь хэн хүний хараа булаах.

  Уулзаад л баймаар Улаан-Уулынхан

 Дэлгэрхаан  гэх  сүрлэг өндөр хайрхныхаа ар хормойд нутаглах цэнхэр хотгор нутаг  янзтай  сайхан. Хүн, малын зоо тэниймээр сайхан нутаг байна лээ.  Монголын эцэг өвгөдийн алтан бууц, домогт Эргүүнэ кун нутгийн  баганат хаалга, дархадын 13 овоон дээрээ   айлчин гийчнээ  тосч   хүндэтгэл үзүүлж, буцахын  цагт  агар хувинтай сүүгээрээ сэтгэлийн мялаалга өргөн үйл нь ариун, зам мөр нь дардам  байхыг бэлэгдэн  цацал өргөсөөр хоцордог ард түмэн тэнд л байна лээ.  Хүний сэтгэл  тэр тусмаа дархад зоны сэтгэл ийм аугаа бөлгөө.

 Амьдрал баян юм хойно, нутгийн зон олон өөрийн сумын хөгжлийн чин хандлага, улс орны  эдийн засгийн байдал, өр шир, шинэ онгоцны буудал, солонгосын виз,Дарханы зам хэзээ ашиглалтад орох гэхчилэн   олон асуултыг  төв суурингийн биднээс асууж байлаа.  Бүх генерал Хурцын асуудал яаж шийдэгдсэнийг ч сонирхож байв.  Энэ нь чухамдаа сэтгүүлч биднийг  мэдээллийн дунд аж төрдөг, эд л мэдэж байх учиртай, хамгийн бодиттой мэдээллийг эднээс сонсч болно гэсэн итгэл  байх л даа.   Инээдэмтэй ч гэмээр асуулт бол Ноён уулыг хятадууд өрөндөө авах гэж байгаа гэсэн. Үүнд миний санаа зовоод нойр хүрдэггүй гэх өвгөн буурлын сэтгэл зовнил байлаа.  Биднийг Ренчинлхүмбэ сумын нэгдүгээр баг руу хөдлөх үед 89 настай Н.Гомбо гуайн хүүхдүүд  зам тосч уулзсан. Тэд өвгөн буурал  аавынх нь  иргэнийхээ үүргийг гүйцэтгэн  сумандаа  гурван ч гүүр барьж ашиглалтад  оруулсныг бидэнд харуулах гэжээ. Тэдгээр гүүрийн хоёр нь түүний оюуны бүтээл аж. Биднийг тус суман дээр  амарч өнжсөн  өдөр  үр ач нь  дөрөв дэх гүүрийнхээ шавыг тавьсан гэж байлаа. Алтаргана гол дээгүүр тавих гэж буй гүүр нь хүнд даацын машин ч явж болохоор нумтай аж. Зураг төслийг нь өөрөө гаргасан төдийгүй  эхний хөрөнгийг  хувиасаа  гаргасан талаар   хуучилсан. Ач хөвгүүдээ гүүр барих ажилд татан оролцуулж байгаа юм билээ. Бүхий л насаараа хөдөлмөрлөсөн, дөрвөн хүний ажлыг ганцаараа хийж, тэр хэрээр цалин авдаг байсан  түүний энгэр дээр гялалзах одон үгүйд  харамсч зогссоноо нуух юун.  Тухайн үеийн дарга нь Гомбо гуайг феодал хэмээн гадуурхдаг байжээ.  Буурал гүүрчний   МҮЭ-ийн гишүүний үнэмлэх энэ гэр бүлийн хамгийн нандин өмч нь байлаа.

 Цаатны өлгий  Цагаан нуур

 Жавзандамба хутагтын Их шавь  болох дархад  отгийн нутгийн нэг хэсэг нь Цагааннуур сумын нутаг аж.  Их хожуу 1985 онд Цагаан нуур  сумыг  БНМАУ-ын АИХ-ын тэргүүлэгчдийн зарлигаар байгуулсан байна. Тэр хүртэл Ренчинлхүмбэ сумын  нэг бригад  гэж явжээ. Монгол Улсын хамгийн бага хүн амтай сумаар нэрлэж ч болно. Сумын хүн ам ердөө 2411. Энэ бол 2017 оны хүн амын тооллогын дүн. Эдийн засаг хямрахын хэрээр залуучууд төв суурин барааддаг байдал  Цагааннуурыг ч дайрчээ.  Бас нэг сонирхуулах зүйл бол энэ сум 269 цаатан иргэдтэй. Нутаг дэвсгэрийн ихэнх нь ашиглагдахааргүй гүн тайга.   Тарган нуур, Дүүрэн нуур Бургаст, Мануулт, Цойцон, Хазаарт зэрэг том том нуурууд  хаяа дэрлэн орших нь сүртэй. Нутгийн иргэний өгүүлснээр 300 том, жижиг нуур дугуйранхан  нэгэн дор байдаг аж. Бид гүн тайгыг сүлжин мяралзах  Тэнгис, Шишгэд голыг машинаараа туулсан. Зарим хэсэгтээ мөсөн хуягаасаа  салаагүй цайран харагдах нь сүртэй. Тэндэхийн  мөснөөс нь эмтэлж амсахад маш зөөлөн, ер бусын амттай юм билээ.    Бус, Сариг, Жамсай, Жолго голын нэрийг дуулснаас очиж үзээгүй. Ойн модоороо улсад тэргүүлдэг аж. Алдарт Агар хайрхан энэ нутагт бий гэнэ лээ. Далайн түвшнээс 3065 метрийн өндөрт оршдог гэхээр  цастайгаа дүнхийж байх нь арга ч үгүй биз.  Уулархаг, цэвдэг ихтэй болоод тэр байх ногоорч, цэцэг навч дэлгэрсэн тал хөндий тааралдаагүй.  Бороо хур элбэг байсан ч мөнхийн цэвдэг хөрс тэгтлээ ногоордоггүй аж.    Малчид нь уулын тагт, гол нуурынхаа эргийг бараадан зусч, намаржих  тул хүн малгүй ийм нөхцөлдөө  дасчихсан,  болоод л  байдаг  бололтой.  Өнгөрсөн  жилийн зун олон мал бүхий өрх  бэлчээр хөөн Булганы Тэшиг суманд өвөлжжээ. Эргэж ирсэн нь бараг үгүй гэж  багийн Засаг дарга  өгүүлсэн.  Сумын төвийн тухайд хөгжил тун тааруу. Хүн ам ч цөөн юм  даа. Үүний давуу тал байж мэднэ,  намчирхал харьцангуй  гайгүй болох нь анзаарагдсан.  Цагаан загасаараа Цагааннуур сум алдартай.  Гэсэн хэдий ч нутгийн иргэд  явуулын улстай нийлэн нуурандаа тор тавиад ихээхэн сүйтгэсэн гэнэ.  Сүүлийн дөрвөн жил хатуу хяналт тогтоосноор хулгайн загас агнуур зогссон  гэв.  Гэхдээ  аймгийн дэлгүүрт нь  савласан шилтэй загас худалдаалагдаж байхыг бодвол Цагааннуурыг загасны аж ахуй үйл ажиллагаагаа явуулсаар байгаа хэрэг.  Цагааннуурчуудад зовлон их л байдаг бололтой. Сумын төвд ганц нэг хүнтэй  мэнд амараа мэдэлцэж, үгийн солио хийх зуур  сумын хөгжил, бараа бүтээгдэхүүний үнэ, дархад иргэдийг төрөөс дэмждэг байх, ойгоосоо хэрэглээнийхээ модыг өөрийнхөө дураар татдаг байх. Аймгийн эмнэлгийн эмч нарын мэргэжлийн ур чадвар дутмаг, тоног төхөөрөмж муу, хүүхдийн эмнэлэг байхгүй, эмнэлгийн газрыг нь  арьс ширний ченжүүд худалдаж аваад дууссан  гэхчилэн хөвөрсөн.  Монгол Улсын эдийн засгийн хямралаасаа хэзээ гарах тухай, зээлийн асуудлыг ч тэд хөндөж л байлаа. Хүний сэтгэлээ гэж. Хөдөөний, малчин гэж голж боломгүй юм билээ.

  Будилж төөрөлдсөн, намчирхаж талцсан Ренчинлхүмбийнхэн

   Энэ бол худлаа гээд хаацайлахын аргагүй үнэн.  Үеэл ахтайгаа золгомоор байдаг. Гэтэл ах нь АН-ын ухуулагч учраас холуур өнгөрөх хэрэгтэй болдог. Хүнсний  талоноор  гурил, будаагаа авахын тулд  сумын Засаг даргадаа нийцүүлж, МАН-д гишүүнээр элсэх ёстой. Тэгэхгүй бол хүү нь төсөлд хамрагдаж чадахгүйн дээр нас өндөр эмгэн буурал ижий тэтгэврийн зээл авах эрхгүй болдог гээд ардчилсан нийгэмд байж үл болох амьдралыг  тэндээс олж харлаа. Чихэндээ итгэхэд ч бэрх  гэлтэй. Аргаа барсан иргэд “Улсын тэргүүний намын үүр байснаас Улсын тэргүүний сум болох нь бидний амьдрал” хэмээн  шинэхэн танил маань өгүүлээд олон жил сэтгэлдээ тээж явсан бухимдлаа хэлж амарлаа гэх шиг уртаа гэгч санаа алдсан даа, хөөрхий.   Магад тэр эр ихээхэн  зориг гаргасан  биз ээ.  Үнэндээ ч сумын төв хөгжлөөрөө хоцрогджээ.

 Адтай, одтой Хатгалынхан

Дархадын цэнхэр хотгорын хэдэн сумдаас хөгжлөөрөө түүчээлж,тэр хэрээрээ иргэдийнх нь амьдрал дээшилж буй  газар бол Хатгал тосгон. Алаг-Эрдэнэ сумын мэдэлд олон жил явсан хатгалчуудын чин хүсэл нь  тосгоны статусыг өөрчилж, Хатгал сум болгох явдал юм билээ. Орон нутаг хөгжихөөрөө ирээдүйгээ ийн харж,  хөгжлөө өөрөөр төсөөлдөг аж.  Энэ  нь   Хөвсгөл аймаг хөгжихийн үндэс суурь ч болж мэднэ. Замтай болсон хатгалчууд дотоодын жуулчдын хөлд дарагдаж, ашиг орлого нь сайн байгаа хэдий ч  тэр хэрээр байгаль орчин нь бохирдож, Далай ээжийн эрэг хөвөө  хэрэглэсэн ариун цэврийн цаасаар хучигдах шахаж байгаа гэнэ.   Монголдоо цор ганц “Сүхбаатар” хөлөг онгоц, цорын ганц мэргэжил болох усан онгоцны капитантай хатгалчуудын амьдрал өөдрөг байна лээ.Тэндээсээ аяны жолоог эвхэн эвхэн давхисаар урианхай зоны өлгий нутаг  Чандмань –Өндөр сумаар дайрч  улмаар Хатгал тосгонтой хил залган орших  Алаг-Эрдэнэ сумын төвөөс холгүйхэн урсах Эгийн гол дээр уурга шидсэн шиг өнжөөд Мөрөнгийн зүг хөдөлсөн дөө.  Эх орныхоо хоймор нутгаас хийсэн тэмдэглэлээ үүгээр жаргаая.