УИХ-ын гишүүн Ч.Улаантай ярилцлаа

-Сая 2019 оны төсвийн хуулийг хэлэлцэх үеэр нэг их муухай зүйл ил боллоо шү дээ. УИХ-ын гишүүд сайд нар төсвөөс санхүүждэг ЖДҮДС-гаас тэрбум тэрбумаар нь зээл авсан байна. Урьд нь ч гэсэн ийм жишиг байсан уу?

-Анх энэ санг бий болгоход оролцож, хуулийг нь санаачилж, төсвөөс хөрөнгө мөнгө зарж байсан хүн нь би. Энэ санг бий болгосон зорилго нь шинээр бизнес эрхэлж байгаа, хөл дээрээ зогсч амжаагүй, арилжааны банкны зээл авах шалгуурыг давж чадахгүй жижиг, шинэ аж ахуйнуудыг дэмжих явдал байсан. Түүнээс биш үйл ажиллагаа явуулаад хэвшчихсэн том акулуудыг барьцаагүй, бага хүүтэй, урт хугацааны зээлээр дэмжих бодлого байгаагүй. Эрх мэдэл бүхий хүмүүс өөрийнхөө албан тушаал, эрх мэдлээ ашиглаад энэ зээлийг авч байгаа нь хууль бус үйлдэл. Урьд нь ийм байгаагүй гэж би бодож байна.

-Байсан боловч ил гардаггүй л байсан юм биш үү? Сая нам доторхи бүлэг фракцийн тэмцлийн далимд л ил гарч ирэх шиг боллоо шүү дээ?

-Байсан байхыг үгүйсгэхгүй. Засгийн газар 40 гаруй сантай, сайд болгонд сан бий. Сангаа яаж зарцуулах нь тухайн сайдын эрх мэдлийн асуудал. Би бол зарчмын хувьд нэг л асуудлыг буруу явж байна гэж боддог. Ямар ч сан бай зээлийг Засгийн газар, яам өөрөө өгөх ёсгүй. Дандаа арилжааны банкаар дамжих ёстой. Нэгдүгээрт банк өөрөө эрсдлээ хариуцах ёстой. Хоёрдугаарт зээл өгдөг, авдаг тогтсон зарчим, шалгуур байх ёстой. Тэгээд улс төрийн нөлөөнөөс ангид, зөвхөн эдийн засгийн шалгуураар энэ зээлийг шийдэхийн тулд банкаар дамжих ёстой.  Харамсалтай нь ингэж яваагүй. Сайд эрх мэдэлтэн үүнийг захиран зарцуулж байгаа учраас тэнд янз бүрийн юм гарсан байхыг үгүсгэхгүй. Ер нь л үзэх хэрэгтэй. Онцгой анхаарал татсан сангууд ч бий шүү дээ. Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан дээр гэхэд 30 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдал, шамшигдал гараад тэр нь аудитаар тогтоогдчихсон “миний, чиний” гээд л явж байна. Тийм учраас би өмнө нь Засгийн газрын тусгай сангуудыг цэгцэлье гэдэг хууль боловсруулж хоёр ч удаа УИХ дээр ороод дэмжлэг аваагүй.

-Хэзээ?

-2013, 2014 онд. Засгийн газрын нэрийн өмнөөс хуулийн төсөл боловсруулаад, УИХ-ын хоёр бүлгээр яриад “Зөв зүйтэй юм байна” гээд явуулах гэхээр эцсийн мөчид сайд нар маань өөрсдөө дургүйцдэг. Яагаад гэвэл зарах мөнгөнийх нь эрх мэдэл байхгүй болчих гээд байна шүү дээ. Сайд сан байгуулж зээл өгдөг бол туйлын буруу. Засгийн газар ч өөрөө зээл өгөх ёсгүй. Ганцхан байж болох зүйл гэвэл тодорхой болзол, нөхцөлтэйгээр улсын төсвөөс орон нутгийн төсөвт зээл өгөх асуудал байж болно. Тэр бол төрийн сангаараа дамжаад явчихна.

-Сангаас зээл авсан гишүүдэд ямар хариуцлага тооцох вэ?

-Би тэрийг яаж мэдэх вэ. Хуулийнхан хуулийнхаа санкцийг үзэх ёстой. Ер нь бол болохгүй л юм хийчихсэн байгаа.

-Нэг сайдыг чөлөөлснөөр асуудлаар дуусах гээд байгаа юм биш үү? Эсвэл Засгийн газартай хариуцлага тооцох уу?

-Тэр талаар надад тодорхой мэдээлэл алга.

-Уг нь Засгийн газар кабинетийн зарчмаар ажиллах ёстой, Ерөнхий сайд хариуцлагаа хүлээдэг байх ёстой л гэдэг. Гэтэл өмнөх удаа Ж.Бат-Эрдэнэ сайдын ажлыг өгүүлсэн, одоо Б.Батзориг сайд. Ерөнхий сайд өөрөө хариуцлага хүлээхгүй үлдэх нь хэр ёс зүйтэй, хариуцлагатай үйлдэл гэж та бодож байна?

-Үнэхээр ёс зүйгүй, хууль бус юм хийчихсэн байвал хэн ч хариуцлагаас мултрах ёсгүй биз дээ. Манай Ерөнхий сайд чинь анх томилогдоод УИХ-ын индэр дээрээс хэлсэн үгэндээ “Ард түмний өмчийг төрийн хулгайчдаас хамгаална” гэсэн шүү дээ. Иймэрхүү явдал байна гэдгийг мэдрээд хэлсэн байлгүй дээ. Одоо тэр байр суурин дээр зогсч байгаа байлгүй л гэж бодож байна. Харъя.

-Гэхдээ хулгайч нь кабинет дотор нь сууж байж болдог юм уу? Өөрийнх нь томилсон хүн шүү дээ?

-Манайд чинь болохгүй юм гэж байхаа больчихсон юм биш үү. Бүх л юм болдог болчихсон юм биш үү.

-Бүр УИХ-аар дүүрэн хулгайчтай болчихсон юм биш үү?

-Ний нуугүй хэлэхэд би ч бас юу гэж нэрлэхээ мэдэхгүй л байна.

-Б.Батзориг сайд ганцаараа гишүүдэд мөнгө тараагаад өөрт нь ямар ашигтай юм. Засгийн газар гишүүдийг ЖДҮДС-ийн мөнгөөр авлигаддаг байсан байна гэж шүүмжлэгдээд байгаа шүү дээ. Хариуд нь төсвөө хэл амгүй батлуулдаг ч юм уу?

-Би бол үүнийг төсөвтэй нэг их холбож үзмээргүй байна. Төсөв батлаад өг, би жижиг дунд үйлдвэрээс зээл өгье гэдэг яриа хаана ч болоогүй байх. Төсөвтэй ч холбоогүй. Ер нь бол тэнд бага хүүтэй зээл байна гээд тийшээ их багагүй, том жижиггүй хошуурсан л хэрэг шүү дээ. Төсөв бол их том бодлогын асуудал. Төрийн бодлого. Тэгж бодож хүндэтгэлтэй, хариуцлагатай хандах ёстой. Түүнээс биш хэдэн хүн ярьж байгаад ийш тийш нь болгочихдог эзэнгүй хөрөнгө биш. Харамсалтай нь манайд тийм хандлага гараад байна. Бүр байнгын хорооныхоо удирдлагаас өгсүүлээд ийм байдлыг өөрөө үлгэрлээд, өөгшүүлээд яваад байгаа нь харамсалтай.

-Зээл өгсөн сайд бол яваад өглөө. Авсан сайдыг яах ёстой юм бэ? Я.Содбаатар сайдыг хэлж байна л даа…

-Хууль бус зүйл хийсэн бол хэн хэн нь л хариуцлага хүлээх ёстой шүү дээ. Шинэ, хуучин сайд гэдэг ялгаа байх ёсгүй.

-Шинэ хуучин гэдгээсээ илүү тэрний, энэний гэдгээсээ болоод байгаа юм биш үү? Я.Содбаатар нь У.Хүрэлсүхийн хүн юм байна, Б.Батзориг нь М.Энхболдын хүн юм гэж би хувьдаа ойлгосон..

-Асуудал бас бүрэн дуусчихаагүй байна. Байдал цаашаагаа яаж үргэлжлэх нь вэ, харъя. Бид нийгмийнхээ нүдэн дээр ил байгаа улс. Бидний үйл ажиллагааг ард түмэн харж байгаа. Тийм учраас хуулиа дагаж, зарчимтай ажиллах ёстой. Харъя.

-Ерөнхийлөгчийн “УИХ-ыг тараая” гэдэг санаачилгыг та аль өнцгөөс харж байна?

-УИХ тарахгүй шүү дээ. Тарах мехнаизм нь байхгүй. Яах вэ үйл ажиллагаагаа сайжруулаад, гажуудлаа засаад яваач гэдэг дохио өгч байгаа арга юм байна даа л гэж харж байна.

-Засгийн газар, Ерөнхий сайд нь ганхаад ирэнгүүт Ерөнхийлөгч анхаарлыг өөр тийш нь хандуулаад, УИХ-ын гишүүдийг буцаагаад дарамталчихав уу? Та нар ч гэсэн ариухан биш шүү гээд…

-Үгүй байлгүй дээ. Учир шалтгаан нь удахгүй тодорхой болох байлгүй. Далаад оны үед Дэн Сяопинээс манай нэг сурвалжлагч асуусан юм гэдэг. Парижийн коммуны түүхэн сургамжийг та юу гэж үзэж байна гэж. Тэгэхэд “Одоо хариулт өгөхөд арай л эрт байна даа” гэж хариулсан юм гэнэ лээ. Түүн шиг аливаа асуудалд бүрэн дүүрэн хариулт өгөхөд цаг хугацаа хэрэгтэй. Тийм учраас харья, үйл явц яаж өрнөхнөв. Дуусчихаагүй байна шүү дээ. Дөнгөж эхэлж байгаа юм болов уу л гэж бодож байна.

-Та хувьдаа юу гэж бодож байна. Ерөнхий сайд хариуцлага хүлээх ёстой юу?

-Хүлээх ёстой шүү дээ. Гэхдээ яаж хариуцлагаа хүлээх вэ гэдэг бас өөр. Хуулинд заасан эрэмбэ дараалал бас байна. Ажил хариуцсан сайдаа огцруулна гэдэг Засгийн газар хариуцлага хүлээж байгаа л нэг хэлбэр.

-Ийм “шүд сугалах” байдлаар цааш явахаа байя аа. Ерөнхий сайд нь сайд нарынхаа өмнөөс хариуцлага хүлээлэг байя гэж яриад байгаа биз дээ?

-Шүд сугалах биш юм л даа. Гаднаас нь нөлөөлж сайдыг огцруулж байгаа бол шуд сугаллаа гэнэ. Дотроосоо өөрөө чөлөөлөгдөж байгааг юу ч гэмээр юм бэ. Сэмэрч байна гэх үү?

-Утасны үзүүр хөвөрч эхэллээ гэж үү?

-Үзүүр нь ч юм уу, дундаасаа ч юм уу мэдэхгүй. Ямар ч байсан гаднын нөлөө орсонгүй. Өөрсдийнхөө үйл ажиллагаанд дүгнэлт хийгээд, хариуцлагаа өөрсдөө хүлээж байна гэж ойлгох ёстой. Зөв шүү дээ, тэгэх л ёстой. Дээд зэргийн ёс зүйтэй байж, хуулиа дээдэлж ажиллах ёстой.

-Өмнө нь “бандаашны” хэрэг мандахад бас арай ч ингэж ил цагаандаа гараагүй. Сая бол арай л хэтэрлээ шүү дээ. Жижиг дундаас зээл авсан УИХ-ын гишүүд нь “Тэр зээлийг чинь өдөрт нь буцаагаад өгчихнө” ч гэх шиг, нөгөө нь “Би зөв ашигласан, та нар буруу ашигласан” ч гэх шиг. Арай дэндүү ил цагаандаа гарч байна аа даа?

-Орос ардын нэг үг бий. Хүн бүхэн өөр өөрийнхөө жороор галзуурдаг /каждый по-своему с ума сходит/ гэж.

-Одоо манай парламент яг л тийм болчихоод байна шүү дээ?

-Их том донсолгоо, доргионы өмнө ийм үзэгдэл гардаг л юм байна л даа.

-Ямар донсолгооны тухай та ярьж байна?

-Хувьсгалт том өөрчлөлтийн тухай.

-Тийм зүйл болно гэж та бодож байна уу?

-Болно шүү дээ. Чи дандаа энэ хэвээрээ байна гэж бодож байна уу?

-Үгүй л дээ…

-Өөрчлөлт болно. Хэзээ, яаж вэ гэдэг нь өөр хэрэг.

-Хурдан унах тусмаа хурдан босдог ч гэдэг?

-Яг зөв. Энэ уналт нь ханангуутаа эргэж босдог, систем өөрөө сэргэдэг байхгүй юу. Тэр нь харин хэзээ, ямар арга замаар вэ гэдгийг хэлэхэд хэцүү. Зарим улсууд бол их амархан бодож байгаа. Ерөнхийлөгчтэй болоод нэг хатуу гараар удирдуулаад дороо сэргэнэ гэж. Байж болдог нэг л арга байх, гэхдээ юу л бол. Зарим нь нийгэм задраад буцаж нэгдэж байж сэргэнэ гэж байгаа. Бусад улс орнуудад тийм юм болж л байна. Задарчихаад буцаад нэгдэж чадахгүй байгаа улс орон ч байна. Украиныг хар, одоо бүр дампуурлаа зарлах гэж байна шүү дээ. Тийм учраас их эрсдэлтэй. Би бол нийгэм судлаач биш, эдийн засагч хүн. Тийм учраас эдийн засаг талаасаа асуудалд хандвал арай ойлгох нь дээр байдаг. Нийгэм судлаачид маань судалж байгаа байх аа.

-Сая баталсан төсвийн тухайд “76 жижиг тойргоос боллоо” л гэж бүгдээрээ хэлж байна. Ийм юм болно гэдгийг ч өмнө мэдэж болох л байсан. Тэгвэл яагаад 2016 онд ийм хуулийн баталчихсан юм бэ?

-Ер нь яагаад сонгууль болгоны дараа хуулиа өөрчилдөг юм. Чи эргээд хараарай. Сонгууль болгоны дараа хуулиа өөрчилсөн байгаа. Яагаад гэвэл сонгогдсон гишүүд өөрсдөө дахиж сонгогдохын тулд өөрсөддөө тааруулж хууль гаргадаг. Тэгээд л үр дүн нь өөр гардаг.

-Пропорционалийг хуулиндаа хийгээд, холимог системээр сонгууль явуулахад ч гэсэн үү?

-Тодорхой лидерүүд, намын удирдлагууд УИХ-д шууд сонгогдох боломжийг бий болгохын тулд л хийсэн шүү дээ. Одоо ч гэсэн гишүүд “Би тойргоо жаахан маллачихсан, дахиад сонгогдох магадлал байна” гэдэг л горьдлого тээж байгаа. Цаана нь улс орны хөгжил дэвшилд аль систем нь хэрэгтэй вэ гэдгийг өнөөдөр хэн нь бодож байгаа юм. Би бол бодохгүй байна л гэж харж байна.

-Ирэх 2020 оны сонгууль дахиад энэ жижиг 76-гаараа явах юм биш биз дээ? Хамгийн түрүүнд хийх ёстой ажил Сонгуулийн хуулийг өөрчлөх юм биш үү?

-Сонгуулийн ямар тогтолцоо оновчтой вэ? гэж асуувал би бас өөрийн гэсэн тодорхой байр суурьтай. Монгол Улсад олон мандаттай, томсгосон тойрог буюу порпоциональ систем илүү зохино гэж боддог. Монгол Улс 76 мандаттай нэг тойрог болоод сонгуульд оролцож байгаа субект бүр 76 хүртэл хүний нэр дэвшүүлэх эрхтэй, сонгогч нэг л хүний төлөө санал өгнө. Нэг их будилаад байх юм байхгүй. Хамгийн олон санал авсан эхний 76 хүн УИХ-д сонгогдоно. Сонгогчдын өгсөн саналын тоогоор аяандаа энэ 76 хүн чинь эрэмбэлэгдчихнэ. Тэгэхээр намууд өөрсдөө эрэмбэлдэг, намын дарга нар дээр доор нь оруулдаг юм байхгүй болно. Хувь хүн, сонгогч өөрөө шууд саналаа өгөх учраас Үндсэн хуулийн зөрчил ч гарахгүй. Хамгийн том ач холбогдол нь Монгол Улс нэгдмэл улс гэдэг Үндсэн хуулийнхаа концепцитэй илүү нийцнэ. Бүгдээрээ Монгол Улсынхаа төлөө санаа зовох нь байна шүү дээ. Жалга довны үзэл байхгүй болно. Хамгийн их хүлээгдэж байгаа том үр дүн гэвэл өнгө, мөнгөний нөлөөлөл байхгүй болно. 76 жижиг тойрог байхад өнгө мөнгөний нөлөө дээд зэргээр орно шүү. Тэр байтугай гадныхан тодорхой зорилгоор мөнгө зарах юм бол энэ УИХ-ыг өөрийнхөөрөө бүрдүүлэх бүрэн боломжтой. Нэг тойрогт нэг тэрбум төгрөг гаргая гэж бодоход хичнээн их мөнгө гаргах юм. Нэг том компани худалдаад авчихвал яах юм. Ийм эрсдэл байна. Олон ханлиг, мэнлиг байхдаа хоорондоо дайтаж байсан шиг жижиг тойргийн хүмүүс хоорондоо толхилцоод улсаа хөгжүүлэхгүй байна шүү дээ. Тийм учраас би сонгуулийн ийм тогтолцооны төлөө саналаа хэлдэг хүн. 2013-2014 оны үед Сонгуулийн хууль хэлэлцэж байхад нь ч хэлсэн, тоодоггүй юм.

-Жижиг 76 руу явж байх үед үү?

-Тийм. Монгол Улс 1992 оноос хойш сонгуулийн бүх тогтолцоог туршиж үзсэн. Ганцхан энэ тогтолцоог л ярихгүй байгаа. Яагаад гэхээр сонирхол нь маш явцуухан. Нэг тойргийн хэмжээнд биш, бүхэл бүтэн улсын хэмжээнд өрсөлдөнө гэхээр шинээр орж ирж байгаа, танигдаагүй хүмүүст боломж нь хаагдах гээд байхгүй юу. Тэрнээс нь болгоомжлоод үүнээс дайждаг. Уг нь бол парламент мэргэшсэн, чадвартай байх ёстой гэж бид ярьдаг биз дээ. Тэр онол номонд нийцэх хувилбар нь энэ.

-Сонгуулийн хуулийг АН эрх барьж байхдаа өөрчилсөн. Гэтэл сонгуулийн дүн тэдний эсрэг гарсан. 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн ялалтыг танай намд хэн авчирсан юм бэ?

-Ардчилсан намын төр барьсан хугацааны алдаа биднийг ийм их том ялалтанд хүргэсэн байхгүй юу. Дотроо хуваагдаад засгаа унагаагаад л эхэлсэн шүү дээ. 25 жилийн дотор дөрвөн жилээ бүрэн дуусгасан хоёрхон Засгийн газар бий. 1992-1996 онд П.Жасрай гуайн Засгийн газар. 2000-2004 онд Н.Энхбаярын Засгийн газар. Энэ хугацаанд томоохон дорвитой асуудлуудыг шийдсэн байдаг юм. Жасрай гуай бол том эдийн засагч, бодлоготой эдийн засагч учраас бодлогоор жолоодож байсан. Н.Энхбаяр бол сайн зохион байгуулагч байсан, том эдийн засагч бол биш. Гэхдээ зөв бодлогоо тууштай дэмжиж, сайн зохион байгуулсан. Тэгээд тэрнээс хойшхи нь дээд тал нь гурав, доод тал нь хоёр удаа засгаа солиод явсан даа.

-С.Баяр танай намын хувьд хэн байсан бэ? Их том стратегич л гэж ярьдаг шүү дээ?

-С.Баяр бол ирээд явсан л хүн шүү дээ. 2008 оны сонгуулийг ялалтанд хүргэх үндэс нь С.Баяр байсан. Нам дотор өөрчлөлт хийгээд, таван төгөлдөршлөө зарлаад явахаар ард түмэнд нэг итгэл, горьдлого бий болсон л байхгүй юу. Зарим хүнд хариуцлага тооцоод, зарим нэг дэд сайдыг огцруулаад. Ингэхээр чинь “Энэ нам чинь нээрээ зөв явж байна” гэсэн горьдлого төрнө өө дөө. Сонгуульд ялалт байгуулсан ч ялалтынхаа үр дүнг үзэлгүй өөрөө дундаас нь хаячихаад алга болсон. Бие нь ч муу байсан байх. Стандарт бус Засгийн газар гэж юм байгуулж, бүр буруудуулж өгөөд явсан даа.

-Одоо МАН дотор 32-ын хоёр бүлэг бий болчихоод байна. У.Хүрэлсүх гэдэг хүн ингэж намаа хагалан бутарган байж намын дарга, Ерөнхий сайд болох хэрэг байсан юм уу? Үүнээсээ болоод Засгийн газар нь ч тогтворгүй…

-Өмнө нь ч тийм л байсан. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг байгуулах үед бодитой 32:33-ын бүлэг байсан шүү дээ. Тэгэхээр өмнөх Засгийн газрын үед ч байсан л байгаа биз. Хоёр туйл л байсан байна шүү дээ.

-Тэгвэл энэ намыг нэгдмэл цул болгоход юу хэрэгтэй юм? У.Хүрэлсүх нь жижигдээд байна уу, М.Энхболд нь томдоод байна уу?

-Нам гэдэг чинь нэг цогц систем байхгүй юу. Энэ системийг эрүүлжүүлэх их том, цогц арга хэмжээ байх ёстой юм л даа. Мэдээж үүн дээр намын даргын үүрэг асар өндөр. Шийдвэрлэх үүрэгтэй оролцох ёстой байсан. Одоогоор цэгцэрч амжаагүй л байна л даа. Систем нь өмнө нь бас айхтар задарчихаж. Энэ бүгдийг үндсээр нь засахгүй бол улам л явуургүй болж байна.

-Хэзээнээс эхэлж энэ нам задарсан юм бэ?

-Хамгийн бодитой хуваагдал гэвэл нэг нам хоёр болж задарсныг л хэлнэ дээ.

-2009 он гэхээр арван жил энэ хэвээр явсан байх нь. Одоо энэ намыг эргэж нэгтгэх бололцоотой уу?

-Байхгүй. Байхгүй гэдгийг бид харлаа шүү дээ. 2012 оны сонгуульд тусдаа ороод юу боллоо. 2016 оны сонгуульд нэгдэж орьё гээд бараг бүтдэгийн даваан дээр бүтэхээ больсон. Одоо бол тийм яриа дахиж явахгүй. Харин нам дотроо бол нэгдэх л ёстой шүү дээ. Түүнд бол цаг хугацаа хүлээгээд, хойшоо, урагшаа хараад байх шаардлагагүй. Өнөөдрийн байгаа түвшиндээ л асуудлуудаа шийдээд явах ёстой. Тэгэхгүй бол 2020 онд бид дахиад дүнгээ тавиулна. Зөв бодлого гаргах хэрэгтэй, бодлого дээрээ нэгдэх хэрэгтэй, бодитой ажиллах хэрэгтэй. Хамгийн гол нь ойлголцол хэрэгтэй.

-Намын дотоод ойлголцол энэ 64 хүнээс болдог гэж үү? Намын удирдлага, лидерийн хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал дутагдаад байгаа юм биш үү?

-Ер нь бол системийг нэгтгэхэд лидерийн манлайлал чухал. Лидерээ дагаж систем нэгддэг, онолын хувьд тийм. Хэнд ч гэсэн бодлого байгаа, хэнд ч гэсэн зорилго байгаа. Зорилгоо хэрэгжүүлэхийн тулд системийг нэгтгэх чадвар хэрэгтэй.

-Удирдах чадвар уу?

-Тийм. Хүмүүс янз бүр байна. Хүмүүсийг нэгтгэдэг хүн байна, задалдаг хүн байна, ямар ч өөрчлөлт гаргаж чаддагүй ч хүн байна. Эдний л нэг байхгүй юу.

-Яагаад хүлээн зөвшөөрөгдөж чадахгүй вэ гэдгийг нь бараг таамаглаж байна л даа. У.Хүрэлсүх бол яалт ч үгүй өөр намын оролцоотойгоор намын дарга, Ерөнхий сайд болсон хүн шүү дээ?

-Ерөнхий сайд болсон гэвэл сөрөг хүчин, Ерөнхийлөгч дэмжсэн байх. Намын дарга болгохыг бол намын гишүүд өөрсдөө шийдсэн шүү дээ. Өөр гаднын нөлөө ороогүй байх гэж бодож байна.

-Та Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрыг огцруулж байсан үеийг санаж байна уу? Шадар сайдыгаа /У.Хүрэлсүхийг/ тагнаж чагнасан, Ерөнхий сайд нь үүрэг өгсөн гээд?

-Тийм яриа байсан. Гэхдээ тэрийг нотлоогүй. Аль аль талаасаа нотлоогүй. Тагнасан нь үнэн гэж нотлоогүй, тагнаагүй юмаа гэж бас үгүйсгээгүй. Тийм учраас хүн бүхэн өөр өөрийнхөө аргументаар дүгнэлт хийж байгааг буруутгах арга алга даа.

-Парламентад хамгийн олон жил суусан туршлагатай улстөрчдийн нэг нь та. Дээр нь Д.Лүндээжанцан, Д.Тэрбишдагва, Ц.Нямдорж гээд цөөхөн гишүүд байна. Ц.Нямдорж гишүүний хувьд яалт ч үгүй өөрийнх нь ашиг сонирхол бүхий асуудал дээр хашгирч, зандарч байгаад аваад гардаг. Бусдынх нь үг харин хэт олонхи дунд дарагдаад нэг л сонсогдохгүй байх шиг. Боловсон зан гэх үү, эсвэл олныгоо аялдан дагалдаад байна уу?

-Бас ч магадгүй. Ая эвийг хардаг, зөөлөн тал нь давамгайлаад байгаа тал бий байх аа. Түрэмгийлдэг, хүчээр тулгадаг зан чанар бидэнд байхгүй юм даа. Ухуулах, ухааруулах, таниулах тал нь давамгайлчихаад байгаа юм уу даа. Тэгээд ч өнөөдөр нийгэм, хүмүүс тийм зарчимч хатуу шаардлагыг хүлээж авах чадваргүй болчихсон байна. Октябрын хувьсгал гарч байх үед усан цэргүүдийн дунд нэг уриа гарсан байна. Хувьсгалт усан цэрэг болгон өөрөө өөртөө дарга юмаа /каждый революционный моряк сам себе командир/ гээд бүх офицерүүдээ буудаж алсан. Түүн шиг одоо бол бүгд л Ерөнхий сайд, бүгд Сангийн сайд болчихсон байна шүү дээ.

-Парламентын залгамж чанар гэдэг хүнээр дамждаг юм байна гэдэг бол яалт ч үгүй энэ удаагийн УИХ-аас харлаа л даа. Парламент муу байна, өмнөх шийдвэрүүдээсээ ухарлаа, буцлаа, төрийн залгамж чанар алга л гэдэг. 60-70 хувь нь шинэчлэгдээд, цоо шинэ хүмүүс гараад ирэхээр чинь оргүй хоосноос боссонтой ялгаа алга. Элдсэн дээр байшин барина гэдэг шиг л юм болж байна. Тэгэхээр парламентын залгамж чанарыг хадгалахад хуулийн зохицуулалт чухал уу, хүний хүчин зүйл чухал уу?

-Аль аль нь л чухал байх. Сонгуулийн хууль өөрөө ийм гажигтай, хэтэрхий жижигхэн хүрээнд асуудлыг авч үзэж байгаа учраас их том гажуудал гарсан. 40-50 гишүүн шинээр орж ирж байна шүү дээ. Томсгосон тойргоор явсан бол нийгмийн байр суурь илүү зөв тусна. Тэгэхээр сонгуулийн систем айхтар нөлөөтэй байгаа биз.

-2000 оны сонгуулийн дараа парламент ямар байсан бэ? Үүнээс дор байсан уу?

-Эдийн засгийн чадавхийн хувьд бол өнөөдрийнхөөс хүнд байсан. Системийнх нь хувьд аваад үзвэл хамаагүй дээр байсан.  Бид 72-уулаа байсан. Гэхдээ хэзээ ч нам дотроо 35, 36-гаараа хуваагдаж байгаагүй. Дээрээс нь тэр үеийн 76 чинь жинхэнэ ажлын төлөө ухаанаа уралдуулдаг байсан. Асуудалд ажил хэрэгч, зарчимч, шүүмжлэлтэй ханддаг. Сайд нарыг бол болгож тавьдаг байлаа. Ажил шаарддаг, үнэлдэг, дүгнэдэг. Гишүүдийн чадвар ч их өндөр байсан.

-Өмнөх парламентаас үлдсэн нь олон байсан уу?

-АН 50 суудалтай байгаад дөрөвхөн үлдсэн шүү дээ. Манайх 25-уулаа байгаад 72-уулаа болсон. Шинээр тавиад хүн орж ирсэн гэсэн үг. Гэхдээ тэр үеийн парламентад өнөөдрийнхийг бодвол их чадвартай кадрууд орж ирсэн л дээ. Төрд ажилласан туршлагатай, боловсролтой, эрдэмтэй, нуруутай, хамгийн гол нь сахилгатай, зарчимтай улсууд байж. Их ажил хэрэгч, чадвар нь давамгай парламент байсан шүү.

-Яахав, нэг намынх л юм даа. Тийм үү?

-Түүгээрээ бол өнөөдрийнхтэй адилхан. Өнөөдөр 65-уулаа байна, тэр үед 72-уулаа байлаа. Гэхдээ тэр үед нам нэгдмэл цул байсан шүү. Өнөөдөр бол хамгийн багадаа хоёр хуваагдчихсан л байна.

-Одоогийн манай Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хоёр маань их ойролцоо имижтэй. Жаахан поп талдаа. Боловсролын хувьд арай л гологдоод байх шиг санагддаг. Та санал нийлэх үү?

-Би 1985 онд Намын төв хороонд ирснээс хойш улс төрийн ажил хийсэн хүн. Намын ажил гэдэг чинь ерөөсөө хүнтэй ажиллах л байхгүй юу. Хүмүүсээ, нийгмээ, гишүүдээ манлайлж ажиллах тэр арга барил, шалгуураар дамжсан хүн. Тэр шалгуураар аваад үзэхэд өнөөдөр сэтгэлд хүрэхгүй юм их байна аа. Чамлагдаж байна. Би бол байнгын өөрийгөө чамлаж ирсэн хүн. Гэтэл би чамлаж байна гэхээр байдал өөр л болж байна аа даа. Ер нь боловсрол, мэдлэг,туршлага гэдэг бол төрийн хүнд зайлшгүй байх ёстой чанар юм. Хүний нүд нээгддэг байхгүй юу.

1992 онд 38-тай анх сайдаар томилогдож байлаа. Аав минь надад захиж байсан. Чи ч их л хариуцлагатай ажилд очлоо доо. Цаана чинь хэдэн сайн хүн бий, тэднээс л их үлгэр жишээ авдаг юм шүү гэж. Гомбосүрэн гуай, Ж. Энхбаярын аав Жадамбаа генерал, Жигжид сайд, Өөлд гуайн нэрийг хэлээд “Энэ улсуудаас л их үлгэр жишээ авч, сайн сураарай” гэсэн. Үнэхээр тэр улсуудаас маш их юм сурсан. Хүнийг төлөвшүүлэхэд удирдаж байгаа хүний манлайлал их нөлөөлдөг, ноён нурууг нь босгож өгдөг. Тэр шинж чанар ямар нэг хэмжээгээр бидэнд байгаа. Дараа үеийхэн маань түүнийг уламжилж авсан уу гэвэл тийм биш л байна л даа. За тэгээд өнөөдрөө муулаад, өнгөрснөө магтаад эхлэхээр хүн хөгширч, хоцрогдож яваагийн шинж юм гэсээн. /инээв/

-У.Хүрэлсүхийн хувьд чамлахааргүй, хорь шахам жилийн улс төрийн туршлага байна аа. Даанч тэр хүнд удирдагчийн цараа алга аа л гэж харагддаг. Тэрийг нь ч мэдсээр байж Ерөнхий сайд, намын дарга болгосон шүү дээ?

-Ерөнхий сайд, намын дарга болгоход саналаа өгсөн хүн бүрт өөрийн гэсэн шалтгаан байсан л байх. Би ч гэсэн өөрийн гэсэн бодолтой л байсан. Чуулган дээр ч хэлж байсан. Энэ нийгмийн бүх муу муухайг засаад сайжруулчихна, өргөс авсан юм шиг болгочихно гэж бодохгүй байна. Гэхдээ өнөөдөр болохгүй байгаа юмтай, үзсээр харсаар байтал гажуудчихсан, хууль зөрчсөн зүйлтэй тэмцэж чадах хүн юм даа гэдэг чанараар нь би дэмжиж байгаа гэж хэлсэн. Зоригтой өөрчлөлт хийж, хуучныг задалж чадах байх аа л гэж бодсон. Өнөөдөр ч тэр хүлээлт хэвээрээ л байгаа.

-Нээрээ юу?

-Найдаж л байна. Би бол үргэлж шинэчлэлийн талд байдаг хүн шүү дээ. “Элсний 13”-аас эхлээд л цоллуулаад явсан. Юмыг сайжруулахын төлөө л явдаг. Ямар ч зүйл дээр “Үүнээс илүү сайн болгож болохгүй байсан уу” гэдэг асуултыг байнга өөртөө тавьдаг. Илүү байж болох боломжийг бид алдсан л байдаг. 25 жил бид зах зээлд шилжлээ, үүнээс илүү байж болох боломж байсан уу? Байсан. Наад зах нь бидэнтэй хамт шилжсэн улс орнуудыг хар, биднээс тасраалд явчихсан байна. Тэгэхээр бид тэр боломжийг ашиглаж чадаагүй л байхгүй юу.

-Яг үнэндээ Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар юунаас болж огцорсон юм бэ?

-УИХ-ын 65 суудал гэдэг чинь парламентын 80 хувь шүү дээ. Ганцхан жилийн дараа Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар хэдэн хувь болов. Энэ хугацаанд бид ард түмнийхээ итгэлийг даасангүй, байгаа капиталаа 30 хувь хүртэл алдсан. Яг энэ янзаараа яваад 2020 онд очих юм бол бидэнд капитал үлдэхгүй. Энэ бол миний тооцоо. Тийм учраас өөрчлөх ёстой, шинэчлэх ёстой, итгэл төрүүлсэн арга хэмжээнүүдээ хийх ёстой гэдэг байр сууринаас би Засгийн газрыг огцрох ёстой гэж үзсэн.

-У.Хүрэлсүхийн ард бас нэг том “чиргүүл” байх шиг байна аа, М.Энхболд гэдэг хүн. Намын даргаа өгчихсөн ч гэсэн УИХ-ын даргын суудалдаа хэвээр үлдчихсэн, энд нэг 32 хүн барьчихаад хөдөлгөдөггүй. Тэрнээс болж байна уу?

-Тийм юм байгаа. Манайд нэг дутагдал байна. Төрийн албыг авч чаддаг, өгч чаддаггүй. Мөнхөд авчихсан юм шиг боддог. Хааны алба халаатай, эзний алба ээлжтэй. Байх үедээ сайн ажилла, өгөх үед нь өгсөн шиг өг. Ийм зарчим байх ёстой шүү дээ. Тэр нь манайд байхгүй.

-Их хурлын даргыг нь авчихаж болдоггүй юм уу?

-Нэг хүнээс авах өгөхдөө ч биш байх аа. Чи ч өөрөө сая хэллээ. Бодитой бас нэг 32 хүн барьчихаад суугаад байна гэж. Тэгэхээр тэдэнтэйгээ мөргөлдөх хэрэг гарна биз дээ. 33:32-оороо цаг үргэлж мөргөлдөөд байвал энэ нам чинь юу болох вэ? Хэн нь ч ялахгүй л байна шүү дээ.

-Тэгвэл энэ байдлаас гарах өөр арга зам байна уу?

-Арга зам байгаа, заавал байгаа. Ямар ч тохиолдолд арга зам байдаг. Тэрийг бид олох нь гол.

-Хэрвээ энэ удаад Засгийн газар бүхлээрээ огцроход хүрвэл яах вэ?

-Тэгвэл дахиад л нэг засаг гарна даа. Тэгээд дараа нь яах вэ гэдгээ л бодох ёстой. Нөгөө 32 нь эргээд гарах уу? Оюутан байхад ярьдаг байлаа. Капитализм гэж юу вэ? гэхээр “цөөнх нь олонхио мөлждөг нийгэм” гэдэг. Социализм тэгвэл юу юм гэхээр “наобород” гэсэн гэж байгаа юм. Олонхи нь цөөнхөө мөлжих нь л дээ. Түүн шиг ингээд л ээлжлээд байх юм уу? Оновчтой гарц биш л болов уу.

-Тэгвэл та МАН яасхийж энэ сонгуулийн хугацааг дуусгаасай гэж хүсч байна?

-Яг ний нуугүй хэлэхэд нам нэг нэгдмэл бодлого явуулаад, сахилга хариуцлагаа дээшлүүлээд, талцаж хэрэлдэлгүйгээр улс орныхоо хөгжилд бодитой юм хийгээд, энэ ард түмэнд “Зөв дөө, ингэж л ажиллах ёстой юм шүү дээ. Үүн лүү л зүтгэж байгаа юм байна” гэдэг жаахан горьдлого төрүүлээд ирэх сонгуультай золгоосой гэж бодож байна.

-Их бодитой юм хийгээд байх хугацаа үлдсэн юм уу?

-Тун бага үлдсэн. Итгэл гэж хэлэхгүй байна шүү дээ. “За яах вэ, ийм юм хийж магадгүй дээ, энэ нь зөв юм даа, үр дүнг нь үзчих юмсан” гэдэг горьдлого төрүүлэх тухай л ярьж байна. Ийм сайхан юм хийчихсэн шүү гэдэг үнэлгээг хэн ч авахгүй, аль ч нам нь авахгүй. Тэр хугацаа дууссан. Тийм нэг итгэл найдварын оч гялалзуулаад очвол нэг удаа дэмжлэг хүлээх боломж бий юм болов уу л гэж бодож байна. Яг ний нуугүй хэлэхэд МАН ирэх 2020 оны сонгуульд ялаасай гэж би бодож байна. Ялахын тулд ядаж тийм горьдлоготой очих ёстой.

-Яагаад МАН ялаасай гэж. Миний хувьд МАН аль хэдийн дүнгээ тавиулчихсан гэж бодож байна?

-Яагаад гэвэл 1992 оны сонгуулиас хойш нэг ч нам дараагаар хоёр сонгуульд ялаагүй. Дандаа АН, МАН гэж яваа. Үүнээс болоод улс орныг хөгжүүлэх бодлого дөрвөн жил болгон өөрчлөгдөөд байна. Үүнээс болоод Монгол Улс хөгжихгүй байна. Өмнөхөө үгүйсгээд л байран дээрээ үсчээд байгаа. Ядаж хоёр сонгууль дараалан нэг нам бодлогоо тууштай явуулбал эхний дөрвөн жилд энэ хүнд байдлуудаа засаад, зөв чиг рүү нь хандуулаад дараагийн дөрвөн жилд нь тэрнийхээ үр дүнг баталгажуулчих юм даа л гэж бодож байна.

-Тэгвэл ерөөсөө Назарбаев шиг найман жил болгочихвол яасан юм?

-Ер нь манайд бол магадгүй тэр нь ч таарч мэднэ. Гэхдээ чадваргүй төр гараад ирчихвэл найман жил зовно шүү дээ. Тэгэхээр бас хэцүү биз. Тэгэхээр хугацаандаа биш байх нь. Үйл ажиллагаагаа л сайжруулах ёстой. Япон улс яагаад ийм хурдан хөгжиж Азийн бар болсон юм бэ? Японы либерал ардчилсан нам 27 жил төр барьсан, тэр хугацаанд суга явсан. Манайх бол дөрвөн жилээр өөрчлөгдөөд өмнөхөө үгүйсгээд л явж байна. Одоо бүр “Анх удаагаа ийм юм боллоо, тийм зүйл хийлээ” гэж ярьдаг болсон байна шүү дээ. Анх удаа сонгогдсон улсад чинь бүх юм анх удаагаа л сонсогдоно биз дээ. 25 жил суучихсан мань мэтийн “бугнууд” арай ч тэгж хэлэхгүй байгаа биз дээ. Өмнө нь бид сайн, мууг нь үзээд туулчихсан л байхгүй юу. Ер нь нэг нуруу алдахгүй л байх ёстой юм даа. Нуруугүй хүн чинь л зарчимгүй байгаа юм шүү дээ. Бусдыг аялдан дагалдсан, урсгалаараа явж байдаг, өнөөдрийг өнгөрөөсөн хүн болдог. Намхан ч гэсэн нуруутай, дээр нь чигийн зөв, сэтгэлийн зөв хоёр байвал урагшаа явна даа.

-Тийм нуруутай хүн мөн үү, танай намын дарга? Х.Баттулгын хувьд яалт ч үгүй ард түмэн сонгоод гаргаад ирсэн учраас та бид хоёрт хэлэх үг алга.

-За даа, үнийг хэлэхэд хэцүү.

-Генсек байхдаа бол болж байсан байх, тийм үү?

-Болж байсан ч гэж хэлэх улс бий, болоогүй ч гэж хэлэх улс ч бий. Наад зах нь “хэзээ нам хоёр хуваагдсан бэ” гээд л асууна шүү дээ.

-У.Хүрэлсүхийг генсек байхад уу?

-Тийм.

-Яг үнэндээ 90 жилийн түүхтэй, 20 хэдэн жил төр барьчихсан намд У.Хүрэлсүхээс илүү намын дарга олдоогүй гэж үү?

-230-240 мянган хүн дотор зөндөө л чадвартай хүн байгаа шүү дээ. Тэрийг шударгаар өрсөлдүүлэн гаргаж ирээд итгэл хүлээлгэдэг зарчим өнөөдөр алдагдсан байна. Боловсон хүчний бодлого алга.

-Хэзээнээс вэ?

-Ялангуяа сүүлийн арван жилийн дотор. Ер нь алдагдах нь бол ерэн оноос хойш л алдагдсан л даа.

-МАН ялаасай гэхдээ та МАН АН-аас илүү гэдэг утгаар хэлээгүй биз дээ?

-Ер нь бол би тэр утгаар нь хэлж байна. Төрийн ажлыг аваад явах чадамж туршлагын хувьд би өнөөдрийн түвшинд МАН нь илүү гэж бодож байгаа.

-Сүүлийн 2-3 жилд тэгж харагдахгүй л байна даа?

-Надад хамгаалах үг алга. Миний санаанд хүрэхгүй байгаа олон юмны нэг. Үүнийгээ юугаар зөвтгөх вэ гэхээр 240 мянган гишүүн дотор бид биш юм гэхэд биднээс илүү аваад явчих олон хүн байгаа шүү л гэж байна.

-Дахиад ийм 65 хүн сонгоод удирдуулна гэдэг бидэнд ч бас хэцүү л дээ?

-Сайн юм бүхний үр хөврөл дандаа өмнөх үедээ бий болдог. Муугийнх нь ч адилхан. Тэгэхээр бид сайн юмны үр хөврөлыг тарьж байна уу, муу юмны үр хөврөлийг тарьж байна уу? Ямар үр тарина тийм л ургац авна. Ер нь Засгийн газруудын үйл ажиллагаа, чадавхийг хараад байхад дандаа л уруудаад яваад байгаа шүү дээ.

-Намтай л холбоотой гэдэг шүү дээ?

-Нам гэдэг чинь хэн юм. Удирдлагынх нь чадавхиар л үнэлж дүгнэдэг шүү дээ. Тэгэхээр намын удирдлагууд л тийм байдал руу явуулж байна, ний нуугүй ярихад. Намын удирдлагууд өөрсдөө манлайлалгүй, үлгэрлэлгүй, өөрөө бодлогогүй, зарчимгүй, алсын хараагүй байна. Ойрын гэрэлтэй машин хурдалж чадах уу?

-Зүгээр У.Хүрэлсүхийг чуулганы танхимд Г.Баярсайхан гишүүнийг цохиж унагааж байхад нь та нар яагаад энэ хүнийхээ царааг хараагүй, таниагүй юм бэ?

-Нийгэмд нэг хүний гүйцэтгэх үүрэг өндөр. Нийгэмд хүний гүйцэтгэх үүрэг, зарчим бас үе үеэрээ өөр. Магадгүй тодорхой хугацаанд хуучныг зоригтой эвдэх хүн хэрэгтэй үе байсан байж болно шүү дээ.

-Эвдэлсэн үү, үргэлжлүүлсэн үү?

-Одоо ингээд юм ил гараад явж байгаа чинь эвдэлж байгаа хэрэг биш үү? Юмыг аль аль талаас нь харах хэрэгтэй л дээ. Идээ бээр нь хурдан хагарвал хатиг амархан эдгэдэг биз дээ. Идээ бээр задарч байгааг муу гэж хэлж болохгүй. Сайн уу, муу юу аль нь вэ гэдгийг тодорхой хугацааны дараа дүгнэх хэрэгтэй. Тийм байх аа. Та нар чухам юу гэж боддог юм.

-Ингэхэд Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дэмжиж гарын үсэг зурсан гишүүд дотор та бий юу?

-Байхгүй. Яагаад гэвэл би хамгийн хариуцлагатай олон асуудал дээр гарын үсэг зурсан хүн. Тийм учраас миний гарын үсэг дээд зэргийн хариуцлагатай байх ёстой гэдгийг ойлгодог, ухамсарладаг.

-Ярилцсанд баярлалаа. Танд амжилт хүсье.