Т.ЖАНЦАН

Манай сонин энэ удаагийн “Гарын үсэгтэй ярилцлага” буландаа эдийн засагч Б.Лхагважавыг урилаа.

-Дэлхийн эдийн засгийн нөхцөл байдал “Ковид-19” цар тахлын нөлөөгөөр өөрчлөгдөж байна. Манай улсын хувьд ямар өөрчлөлт ажиглагдаж байна вэ?
-Дэлхийн болоод манай улсын эдийн засгийн статистик тоог харвал хасах утга зааж байгаа. Иймд тоон утга ярих биш гарц гаргалгаа хайх ёстой. Эдийн засаг нийгмийн асуудлаа бусад орнууд энэ оны гурав, дөрөвдүгээр сард шийдчихсэн. Гэтэл манайд дэлхий нийтийг түгшээсэн “Ковид-19” цар тахал тархаагүй юм шиг УИХ-ын болон орон нутгийн сонгууль хүртэл явсан. Тэгээд хоёр шатны сонгуулийн дараа цар тахалтай тэмцэх бодлого дөнгөж эхлэлээ. Дэлхийн эдийн засаг энэ онд 10 хувиар агших тооцоо бий. Манай улсын эдийн эдийн засаг 1.3 их наяд төгрөгөөр агшсан. Эндээс харвал “Ковид-19” цар тахлын дараа дэлхийд эдийн засаг нийгмийн харилцааны шинэ үе гарч ирнэ. Үүнд л хүн төрөлхтөн бэлтгэж байна.
-Цар тахлын улмаас олон аж ахуйн нэгж, бизнес дампуурч ажилгүйдэл нэмэгдлээ. Манай төр, засгийн хэрэгжүүлж буй бодлого амьдралд нийцэж эдийн засаг, нийгмийн харилцааг дэмжиж чадаж байна уу?
-Эрүүл мэндийн салбар миний мэргэжилтэй ойр биш. Гэвч төр, засгаас энэ салбарт хэрэгжүүлж буй бодлого хангалттай сайн гэж иргэний хувьд дүгнэж байгаа. Гэхдээ яг эдийн засаг, нийгмийн салбарын бодлого нь маш сул дорой байна. Тухайлбал, энэ оны гуравдугаар сарын 27-нд Засгийн газраас гаргасан тогтоол нь 40 гаруй зүйлтэй байсан. Үүнд ажил олгогч, ажилтан буюу хөдөлмөрийн зах зээлийг хамгаалсан асуудал ядмагхан туссан. УИХ-ын сонгууль зургадугаар сард болох учраас нийгмийн халамжийн бодлогоо түлхүү тусгасан л даа.

-Энэ оны төсвийн 4.8 их наяд төгрөгийн алдагдал дээр ирэх оны төсвийг 2.2 их наяд төгрөгийн алдагдалтай баталчихсан.
Тэгэхээр Монгол Улс бараг хоёр тэрбум ам.долларын өрөнд орж байгаа юм.

Товчхондоо сонгуулийн оноо авах зорилготой нь илт харагдсан. Үүнээс хойш Ерөнхий сайд арваннэгдүгээр сарын 9-нд мэдэгдэл хийж 23 зүйлтэй мэдэгдэл гарлаа. Гэвч өмнөх тогтоолоо хуулбарлаад тавьчихсан. Шинэ гаргалгаа байхгүй. Би гуравдугаар сараас хойш хөдөлмөрийн зах зээлээ хамгаалж түүнд мөнгө оруулах ёстой гэж хэлж ирлээ.
-Тэгвэл энэ мөнгийг хаанаас яаж нийлүүлэх ёстой юм бол. Та тодорхой тайлбарлаж өгөөч?
-Даатгалын системээр мөнгөний нийлүүлэлт хийх ёстой. Жишээ нь ажилгүйдлийн даатгалыг хөдөлмөр эрхэлж буй хүн бүр цалингаасаа төлдөг. Энэ даатгалыг цэнэглэх, хөрөнгөжүүлэх маягаар мөнгө нийлүүлэх учиртай. Манай улсын дотоодод “Ковид-19” цар тахлын халдвар илрэхэд нэг сарын хугацаанд хөл хорио тогтоосон. Энэ үед 770 мянган иргэн, 60 гаруй мянган аж ахуйн нэгж 0 зогсолт хийлээ. Тэгвэл 0 зогсолт хийсэн үеийн цалинг даатгалаар бүтэн олгох ёстой юм. Энэ бол төрийн үүрэг. Яагаад гэвэл даатгалын систем ийм л үед зарцуулах гэж хуримтлуулсан хөрөнгө. Гэтэл манай ХНХ-ын сайдад даатгалын ойлголт алга. ХНХЯ гуравдугаар сараас хойш ажил огт хийсэнгүй гэж хэлж болно. Үүнээс гадна Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн холбоо гэж 400 гаруй мянган гишүүнтэй, гишүүдээсээ татвар авдаг том байгууллага бий. Тэгээд гуравдугаар сараас хойш хөдөлмөрийн харилцаанд орж ирсэн уналтыг зохицуулах талаар үг хэлж, арга хэмжээ авсангүй. Дээр нь Ажил олгогч эздийн холбоо гэсэн байгууллага байдаг. Энэ бас таг чиг болсон. Төрийн байгууллагуудаас гадна институцийн хэлбэрт орсон төрийн бус байгууллагууд давхар ажиллах ёстой л доо. Ингэж байж цар тахал нүүрлэсэн энэ хүнд үеийг эрсдэл бага даван туулна.
-Нийгмийн даатгалын санд мөнгө бий юу. Засгийн газар хуримтлагдсан мөнгийг нь төсөвт татаад хэргэлчихсэн гэж яригдаад байдаг даа?
-Монгол Улс 1990 онд нийгэм, эдийн засгийн том өөрчлөлт хийсэн шүү дээ. Гэтэл хамгийн хоцрогдсон асуудал нь даатгал. Манай улсын даатгал өнөөг хүртэл хуучин нийгэм буюу социализмын үеийн сэтгэлгээ, философиор явж ирсэн. УИХ ирэх оны улсын төсвийг 12 их наяд төгрөг гэж саяхан баталсан. Тэгээд 2.4 их наяд төгрөгийг Нийгмийн даатгалын хөрөнгө гэж тусад нь баталж байж улсын нэгдсэн төсөв бүрддэг. Гэтэл нийгмийн даатгалын мөнгийг сүүлийн 30 жилд олигтой удирдаж, зохион байгуулж чадаагүй. Энэ нь бүх нийтийн хөл хориогоор хүн бүр ажилгүй сул зогсоход тод илэрч харагдлаа. Ийм учраас даатгалын системээ шинээр харах ёстой болж байгаа юм. Нэг ёсондоо даатгал төлөгчдөөс цугларсан 2.4 их наяд төгрөгийн харуул хамгаалалт сул, даатгуулагчдаа хүрч чадахгүй байгаа нь “Ковид-19” цар тахлын хөл хориогоор шууд илэрч байна.
.-Тэтгэврийн шинэчлэлийг хэд хэдэн үе шаттай хийж ирсэн. Ялангуяа 2017 онд ОУВС-гийн ивээлд орохын тулд тэтгэврийн насыг нэмсэн. Тухайн үед МҮХАҮТ шаргуу тэмцэж тэтгэвэр тогтоох насыг уян хатан болгосон. Төр засаг тэтгэврийн насыг нэмсэн ч хувь хүний орлогын албан татварыг бууруулсан тал бий. Хамгийн гол нь тухайн цаг үед тохиосон нийгэм, эдийн засгийн хямралын галыг унтраах, зохицуулах арга хэмжээгээ тэтгэврийн шинэчлэл гэж яриад байна л даа. Тэтгэврийн шинэчлэлийг өөрөөр хийх ёстой. Бид ажиллах хугацаандаа цалин, орлогоосоо тэтгэврийн шимтгэл төлж хуримтлал үүсгэдэг. Гэтэл энэ хуримтлалын сан нь өөрөө өөрийгөө өсгөөд явдаг систем бүрэлдүүлж чадаагүй байна. Энд ганцхан жишээ хэлэе. Манай улсын Засгийн газар Оюутолгойн анхны гэрээг 2009 онд байгуулсан. Тухайн үед гэрээний үнийн дүн 3.4 тэрбум ам.доллар байлаа. Энэ хөрөнгө нь Английн тэтгэврийн сангаас орж ирсэн юм. Ийм учраас Английн хунтайж манай улсад айлчилж Оюутолгой ордын үйл явцтай танилцаж байсан. Учир нь тус улсын өндөр албан тушаалтан иргэдийнхээ тэтгэврийн сангийн мөнгийг ямар зүйлд оруулж байгааг судалж итгэл үнэмшилтэй болсон үйл явдал юм. Гэтэл манай улс тэтгэврийн сангийн хуримтлалаа удирдаж чадахгүй байна. Зүгээр л нийгмийн халамжийн мөнгө гэсэн ойлголттой явж ирлээ. Уг нь нийгмийн халамж тэтгэвэр хоёр тус тусдаа асуудал л даа.
-Ирэх оны төсөв нэлээд асуудал дагуулж байна л даа. Энэ талаар ямар байр суурьтай байна вэ?
-Өнгөрсөн онд энэ оны төсвийг батлахад 3.5 их наяд төгрөгийн тодотгол хийж хасах асуудал яригдаж байсан. Учир нь сонгуульд зориулсан төсөв байлаа. Тэгээд өнгөрсөн наймдугаар сарын 28-нд тодотгол хийхэд 4.8 их наяд төгрөгийн алдагдал гарсан. Энэ нь маш муу төсөв болсны тод жишээ. Гэтэл ирэх оны төсвийг батлахдаа өмнөхөө давтаж сонгуульд зориулсан үйл явц боллоо. Төсвийг баталж байх үед Монгол Улсын дотоодод “Ковид-19” цар тахал гараагүй байсан. бараг хоёр хоногийн дараа асуудал дэгдсэн шүү дээ. Тэгэхээр ирэх оны төсвийн хөрөнгө оруулалтын гурван их наяд төгрөгийг танах ёстой. Урсгал зардлыг 20 хувиар бууруулах шаардлагатай. Мөн өндөр албан тушаалтнуудын цалинг 20-30 хувиар багасгах хэрэгтэй. Энэ мэтчилэн хэмнэх асуудал ирэх оны төсөвт тусаагүй байна. Эндээс нэг зүйлийг харах зайлшгүй шаардлага гарч ирж байгаа юм. Манай Үндсэн хуульд нийтийн санхүү, мөнгийг төрийн өндөр албан тушаалтнуудаас хамгаалах зүйл заалт байдаггүй. Үүнийг ашиглаад төрийн өндөр албан тушаалтнууд дураараа шоу хийж байна шүү дээ. Энэ талаар олон жишээ бий. Тухайлбал, өнгөрсөн нэгдүгээр сард өндөр настнуудын тэтгэврийн зээлийг тэглэсэн 760 тэрбум төгрөг Монголбанкны өр хэвээр байна. Тухайн үед мөнгө хэвлээд л тараачихсан юм. Гэхдээ тухайн үед нэгдүгээр сарын 6-нд “Ковид-19” цар тахал гараагүй байсан л даа. Үүнээс гадна Засгийн газар саяхан 630 тэрбум төгрөгийн цахилгаан, дулааны үнийг тэглэх шийдвэр гаргалаа. Тэгвэл энэ мөнгийг зарцуулах эрх УИХ-д байдаг. УИХ төсвөөс тодорхой хэмнэлт хийгээд уг шийдвэрийг гаргасан бол өөр хэрэг. Гэтэл Эрдэнэтийн ногдол ашгийг Ерөнхий сайд мэдэж байна гэдэг нь аймшигтай үзэгдэл. Цаашдаа төрийн өмчит компаниудын ногдол ашгийг дур мэдэн зарцуулдаг асуудлыг зогсоох ёстой. Тэгэхгүй бол тухайн аж ахуйн нэгжид хүндрэлтэй. Нөгөө талаар УИХ-ын хяналтаас гарчихаж байна. Тэгвэл парламент гэж байгаад хэрэггүй болж байна шүү дээ. Ийм их хэмжээний мөнгөний хөдөлгөөнийг парламент шийдэж байх учиртай. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд ямар ч шийдвэр гаргаж болно. Харин тэр шийдвэрийг нь ард түмний төлөөлөл болсон парламент хууль болгож хэрэгжүүлэх эсэхийг шийдэх нь зөв. Гэтэл УИХ-ын бүрэн эрхэд халдсан үйл явдал саяхан болж өнгөрлөө. УИХ их үлбэгэр байна л даа. Учир нь өөрийнх нь онцгой эрхүүдийг нэг субъект эдлээд байхад үг дуугарахгүй байна.
-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр Ерөнхий сайдын эрх мэдэл нэмэгдсэн шүү дээ. Тэгэхээр өөрийн мэдлийн хүрээнд шийдвэр гаргасан гэж хүмүүс харж байгаа?
-Үгүй. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр Ерөнхий сайдад нийтийн мөнгөнд халдах эрх өгөөгүй. Ерөнхий сайд өөрөө танхимаа бүрдүүлэх, дурын сайдаа танхимаасаа халах эрх л өгсөн юм. Түүнээс биш нийтийн мөнгийг дураа зарцуул, шоу хий гэсэн эрх өгөөгүй гэдгийг дахин хэлье.
-Жил бүрийн төсөв алдагдалтай гардаг. Өнөөдөр жилд 2.1 их наяд төгрөгт хүрчихсэн яваа. Төсвөө алдагдалгүй батлах боломж байхгүй юм уу?
-Хуульд төсвийн алдагдал ДНБ-ний таван хувиас хэтрэхгүй байх ёстой стандарт тогтоосон. Гэвч дэлхий нийтийг хамарсан цар тахал дэгдээд байгаа өнөө үед онцгой арга хэмжээ авах ёстой. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн тэргүүлсэн Засгийн газрын хоёр танхим Монгол Улсад долоон их наяд төгрөгийн өр “үйлдвэрлэж” өглөө. Тухайлбал, энэ оны төсвийн 4.8 их наяд төгрөгийн алдагдал дээр ирэх оны төсвийг 2.2 их наяд төгрөгийн алдагдалтай баталчихсан. Тэгэхээр Монгол Улс бараг хоёр тэрбум ам.долларын өрөнд орж байгаа юм. Төсвөө алдагдалгүй батлаад, хэрэггүй хөрөнгө оруулалтаа танаад, орлогынхоо 70 хувийг эзэлдэг урсгал зардлаа 50 хувьд оруулах арга хэмжээ авч чадахгүй байна.
-Та дээр ирэх оны төсөв бас сонгуульд зориулсан үйл явц боллоо гэсэн. Энэ талаар тодруулж өгөхгүй юу?
-Жилд цугласан төсвийнхөө 32 хувийг 200 гаруй мянган төрийн албан хаагчийн цалинд өгдөг. Тэднээс 80 мянган дарга тэжээж байна гэсэн үг. Сүүлийн арав гаруй жилийн хугацаанд 20 гаруй мянга байсан даргын тоо дөрөв дахин өссөн байдаг. Тэгэхээр тэр дарга нарын цалинг хамгийн түрүүнд танах ёстой. Нөгөө талдаа өнгөрсөн гуравдугаар сард төрийн албан хаагчдын цалинг бүтэн өгнө гэж Засгийн газар тогтоол гаргасан. Үүндээ баригдаад байгаа юм. Цуглаж байгаа татварын орлого багасвал төсвийн албан хаагчдын цалинг 10-20 хувиар танаж болно шүү дээ. Тухайлбал, татварын байцаагч нар нэг сар ажилгүй байсан. Яагаад тэдэнд бүтэн цалин өгөх ёстой гэж. Хөл хорионы үед 12 мянган хүн идэвхтэй ажилласан. Гэтэл гэртээ ажилгүй суусан 100 гаруй мянган хүнд яагаад цалин өгөв гэдэг асуудал бий. Энэ нь шударга бус байгаа юм. Бидний татварын мөнгийг л дамжуулж өгч байна. Ийм учраас цалингийн 50 хувийг олгох хэрэгтэй байсан. Энэ мэтээр цалингийн сандаа зохицуулалт хийх, хэрэггүй хөрөнгө оруулалтаа танах ажил их бий. Манай улсад 2013 оноос хойш нэг эвгүй асуудал бий болсон. Төрийн өндөр албан тушаалтнууд бэлэн мөнгөн дээр туйлж яг ломбард сэтгэлтэй болчихсон. Уг нь өөрсдөө татвараа цуглуулаад буцааж зарцуулах үүрэгтэй хүмүүс шүү дээ. Гэтэл энэ ажлаа сул хийчхээд юм л бол зээл, бонд гаргана гээд хялбар аргаар их мөнгө татаж байна. Тэгэхээр Монгол Улс өндөр албан тушаалтнуудын зах хязгааргүй хэрэглээнд зориулсан өрөнд баригдаад дууслаа.
-Төр өмчтэй байх ёстой юу. Төрийн өмч гэхээр эзэнгүй мал шиг болдог тал ажиглагдаад байдаг л даа?
-Төрийн өөрийн өмч ба төрийн нийтийн хамааралтай гэж хоёр төрлийн өмч байх ёстой гэж 1992 оны Үндсэн хуульд заасан. Тэгвэл өнөөдөр төрийн өмчит компаниудын ашигт үйлийн коффициент нь хэр зэрэг байна гэдэг нь асуудал юм. Өнөөдөр төрийн өмчит компаниудад 66 мянган хүн ажиллаж байгаа. Төрийн өмчит компаниудаас Эрдэнэт, Монголросцветмет, Таван толгой зэрэг компаниуд ашигтай ажилладаг. Мэдээж нийтийн үйлчилгээнд зориулсан, тодорхой хэмжээний алдагдалтай ажилладаг, хувийн компани хийж чадахгүй зүйлд төрийн өмчит компани байх нь зөв. Гэхдээ төрийн өмчит компаниудыг хяналттай болгох ёстой. Монгол Улсад өнөөдөр төсвөөр дамжуулаад хулгайлах асуудал гайгүй болж хумигдсан. Харин төрийн өмчит улсын үйлдвэрийн газраар дамжуулж хулгайлах явдал их байна. Энд ганц жишээ хэлэе. Эрдэнэт үйлдвэрээс энэ онд 960 тэрбум төгрөгийн татвар төсөвт төвлөрч байгаа гэсэн. Гэтэл энэ үйлдвэрийн 2020 оны ногдол ашиг нь 500 тэрбум төгрөг байна. Тэгэхээр уучлаарай. Жилд төлж байгаа татвараасаа бараг хоёр дахин ногдол ашиг өгнө гэдэг асуудал логикоор байхгүй. Үүнийг сайн хянаж чадвал бараг 1.5 наяд төгрөгт ч хүрч магадгүй. Ийм учраас төрийн өмчит компаниудын тэр дундаа Эрдэнэт үйлдвэр, Таван толгой зэрэг компанийн мөнгөний асуудлыг УИХ мэддэг байх ёстой л гэдгийг хэлээд байгаа юм. Сүүлийн хорин жилд энэ мөнгийг хяналтад оруулалгүй сонгуулиар, намаар дамжуулаад түр хугацаагаар эзэн суух явдал хавтгайрсан л даа. Иймд хувьцаат компанийн хэлбэрт оруулах хэрэгтэй. Эхний ээлжид хувьцаат компани болговол хяналт нь Хөрөнгийн биржээр тавигдах учиртай. Гэтэл ингэх хүсэл алга. Би МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байхдаа төрийн өмчийн 40 компанийг хувьцаат компани болгох асуудал тавьж байсан. Эдгээр компанийн тоо цөөхөн боловч Монголын эдийн засгийн 40 хувьд нөлөөл чаддаг юм. Тухайн үед гал унтраах маягаар “За” гэчихээд таг болсон доо.
-Төсвийн орлого ирэх онд бүрдэх боломж бий юу. Нүүрс, зэс гээд манай экспортын гол түүхий эдийн үнэ өсч байгаа нь үр ашгаа өгч чадах болов уу?
-Уучлаарай урд хилийн цаана 50 жолооч л ажиллаж байгаа. Доод тал нь өдөрт 1200 авто машин гарч байж жилд 41 сая тонн нүүрс экспортолно. Сүүлийн жилүүдэд ийм хэмжээний нүүрс гаргана гээд 30 гаруй сая тонныг л экспортолж байна. Ийм учраас төсвийн тодотголоо өнөө маргаашгүй хийж ядаж 2.2 их наяд төгрөгийн алдагдалыг нь арилгах хэрэгтэй. Мөн төсвийн хөрөнгө оруулалт нэртэй 1.5 их наяд төгрөгийн сонгуульд зориулсан зардлыг зогсоох ёстой. Урсгал зардлыг 20 хувиар буурлах шаардлагтай. Төсвийг зөвхөн есөн наяд төгрөгт бариулах шаардлага өнөөдөр тулгарч байна. Ингэж чадвал бид “Ковид-19” цар тахлыг гайгүй давж чадна. Төсөвт тодотгол хийхгүй бол асуудал үүснэ. Өнгөрсөн гуравдугаар сараас хойш эдийн засагчид төсөвт тодотгол хийгээч гэж маш их асуудал тавьсан. Гэтэл Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар бараг долоон удаа тодотгол хийхгүй гэж мэдэгдэл хийгээд байсан. Үүний үр дүн 4.8 их наяд төгрөгийн алдагдал болж гарсан. Тэгвэл ирэх оны төсөвт даруй тодтгол хийхгүй жонхуурсаар байвал гуравдугаар сард алдагдал нь бараг дөрвөн их наяд төгрөгт хүрнэ. Тэгээд Ерөнхийлөгчийн сонгууль хүртэл тодотгол хийхгүй гүрийнэ. Эцэст нь наймдугаар сар гэхэд дахиад л таван их наяд төгрөгийн алдагдалтай төсөвтэй сууж байна гэсэн үг. Бодит байдал нь ийм байхад даанч энэ тоон дээрээ ажиллахгүй байна л даа.
-Төсвийн алдагдалаа гадаадын зээл, тусламжаар л нөхөх байх даа?
-Ер нь төсвийн алдагдалаа зээлээр хаадгаа зогсоох ёстой. Нэг зээлийг нөгөө зээлээр хаадаг асуудлаа зогсоох цаг нь болсон. Гэтэл манай төрийн өндөр албан тушаалтнууд үүнд амташчихаад байгаа. Өөрийн бололцоог харж, зардлаа танаагүй байж өнөөдөр вакцин гуйгаад гуйлгачин царайлаад явж байна. Нөгөө талаас өөрсдөө зардлаа танаагүй байж бусад улсын төсвийн мөнгөнөөс хулгайлах гээд зогсч байна. Энэ бол үнэхээр ичмээр асуудал. Зүүн европын улсуудыг социализмаас нураахын тулд барууныхан 1980-1990 он хүртэл маш их бэлэн мөнгө өгч байсан. Тэгээд тэр улсууд авсан бэлэн мөнгөндөө бүгд ороогдсон түүхтэй. Тэгэхээр манай улсын хувьд “Ковид-19” цар тахлаас илүү аюул дагуулсан толгой ороосон бэлэн мөнгөний зээл юм шүү дээ.