Улс төр
Ч.Хүрэлбаатар: Энэ онд Чингис бондын 136 сая ам.долларын өрийг төсвөөс төлнө

УИХ-ын Төсвийн байнгын хорооны дарга Ч.Хүрэлбаатартай Монгол Улсын өр, төсвийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.
-Монгол Улс өнөөдөр өр зээл ихтэй болсон. Саяхан дефолт зарласан Шри Ланка улсын араас орох нь гэсэн асуудал яригдах боллоо. Та Сангийн сайд байсан бас УИХ-ын Төсвийн байнгын хорооны даргын хувьд энэ талаар ямар бодолтой байна вэ?
-Шри Ланка улсын эдийн засгийн гол салбар нь аялал жуулчлал. Гэтэл уг салбар нь долоо дахин буурсан. Ингээд “Ковид-19” цар тахалтай залгаад популист татварын бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн. Тухайлбал, НӨАТ-ыг 14 байсныг найм болгож бууруулсан. Мөн цар тахлын эрсдэл буураагүй учраас төсвийн зардлуудаа нэмж эхэлсэн байдаг. Ялангуяа халамжийн зардлаа нэмсэн. Ингээд тус улсын зээлжих зэрэглэл 2020 оноос эхлээд шатлал нь тасралтгүй буурч ирсэн байгаа юм. Үүнээс гадна тус улсад хэт даврагч бүлэг гурван сүмд террорист үйл ажиллагаа явуулсан. Энэ бүхний эцэст нь шинэ он гараад дефолт зарласан. Дээр дурдсан нөхцөл байдлын улмаас Шри Ланка улс ийм хүнд байдалд орлоо. Монгол Улсын хувьд Төсвийн байнгын хороо, УИХ-аар хэлэлцээд Засгийн газрын өрийн дунд хугацааны стратегийн баримт бичгийг батлах гэж байна. Өмнө нь батлагдаж байсан баримт бичиг дээр нэмээд Засгийн газрын баталгаа гаргана. Тэгээд дотооддоо үнэт цаас гаргах асуудлыг ирэх гурван жилийн стратегид оруулж байгаа юм. Урд нь зөвхөн дотоодод гаргасан үнэт цаасны хүүд жилд 650 тэрбум төгрөг төлдөг байсан. Энэ нь одоо 150 тэрбум болж буурсан. Одоо нөхцөл байдлыг дүгнээд Засгийн газар дотооддоо үнэт цаас гаргах бодлого чиглэлтэй ажиллаж байна. Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг 2016 оныхтой харьцуулбал таван шатлалаар нэмэгдсэн. Тухайлбал, С1-В3 тогтвортой гэсэн зээлжих зэрэглэлийн ангилалд орсон. Зээлжих зэрэглэл тогтоодог “Фитч” байгууллага манай улсын зээлжих зэрэглэлийг саяхан хэвээр нь баталлаа. Энэ нь Засгийн газар ирээдүйд олон зах зээл дээр бонд гаргаад явах бүрэн боломжтой гэсэн үг. Янз бүрийн төвөгтэй байдал үүсэхгүй, худалдан авагчид байна. Харин бонд гаргалаа гэхэд хүү жаахан өндөр тогтоогдож магадгүй. Ийм л байр суурьтай байгаа. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиар өрийн босгыг зааж өгсөн. Үүнд Засгийн газрын өрийн хэмжээ ДНБ-ий 65 хувьтай байхаар тусгасан. Одоо байгаа хэмжээ нь 2021 оны гүйцэтгэлээр 50.7 хувьтай байна. Тэгээд 2024 он гэхэд ДНБ-ий 60 хувь болж буурах төлөв бий. Үүнд нийцэж ажиллах ёстой юм.
-Монгол Улсын нийт гадаад өр 33 тэрум ам.доллар. Үүнээс Засгийн газрын баталгаа гаргасан өр нь 8.5 тэрбум ам.доллар гэдэг. Үлдсэн өрөнд нь Засгийн газар баталгаа гаргаагүй төрийн өмчит компаниудын тавьсан бас хувийн хэвшлийн өр орж байгаа шүү дээ. Уг асуудлыг юу гэж ойлгох юм бэ?
-Хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжийн, Монголбанкны, Засгийн газрын өр нийлээд 33 тэрбум ам.доллар. Үүний 12.5 тэрбум ам.доллар нь Оюутолгойн өр. Өөрөөр хэлбэл Оюутолгойн бүтээн байгуулалтад оролцсон өртөг нь хэзээ нэгэн цагт төлөгдөнө гэдэг агуулгаар Монгол Улсын өр болгон бичигдэж явдаг учиртай. Монголбанкны гадаад өр 2.3 тэрбум ам.доллар. Энэ нь БНХАУ-тай своп хэлцэл хийсэн өр юм. Хөгжлийн банкны гадаад гаргасан бондын өрийн үлдэгдэл нь нэг тэрбум ам.доллар. Тэгээд аж ахуйн нэгжүүд гадаадын харилцагч түншүүдээс авсан, бонд гаргасан өр бий. Засгийн газрын өр УИХ-аар хэлэлцүүлж батлагддаг. Тэр 8.5 тэрбум ам.долларын өрийн 2.4 тэрбум нь бондын үлдэгдэл. Мөн Энэтхэгийн 1.4, БНХАУ-ын нэг тэрбум ам.доллар байна. Дарханы зам хоёр эх үүсвэрээс санхүүжиж байгаа. Тодруулбал, Азийн хөгжлийн банк, Европын сэргээн босголтын банкнаас нийлээд 300 сая ам.долларын санхүүжилт авч байгаа юм. Улаанбаатар хотын цэвэрлэх байгууламжийн 300 орчим, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын эх үүсвэр 290 орчим сая ам.долларын санхүүжилт тус тус авч байна.
-Та өрийн ДНБ-нд ногдох хувь хэмжээг бууруулна гэлээ. Гэтэл өнөөдөр эдийн засгийн нөхцөл байдлыг харвал буурах бус харин ч нэмэгдэх шинжтэй болж байх шиг байна?
-Дахин хэлэхэд өнөөгийн үнэ цэнэ ДНБ-ий 65 хувь юм. Цаашид 60 хувь болгох ёстой. Ер нь бид 40 хувь руу тэмүүлж байгаа. Үүнийг баримталж чадвал ямар нэг эрсдэл гарахгүй зөв алхам болно гэсэн үг. Тэгэхээр бидний өмнө эдийн засгийн сууриа тэлэх том ажил бий.
-Өрийн ДНБ-нд эзлэх хувь хэмжээ буюу дээд таазыг нь өмнө нэмсэн. Эрх барьж буй намын үзэмжээр өрийн таазаа дураараа нэмж хасаад хөдөлгөөд явах нь эрсдэлтэй юм биш үү?
-Өрийн ДНБ-д эзлэх хувь хэмжээг нэмсэн зүйл байхгүй. Харин “Ковид-19” цар тахлын үеэр хэрэгжих хугацааг нь нэг жилээр хойшлуулсан юм. Тэгэхээр өрийн босгийг нэмсэн асуудал гараагүй.
-Хөгжлийн банк гадаад бондын өрөө төлж чадахгүй бол ямар нэг асуудал үүсэх үү. Төрийн өмчит компаниуд тус банкнаас авсан зээлээ төлж чадахгүй байгаа шүү дээ?
-Хөгжлийн банк өөрөө л өрөө төлөх ёстой. Зээл олгохдоо эргэж төлөгдөх нөхөцлөө бодож олгох учиртай. Тус банкны удирдлагад ажиллаж байсан хүмүүс хариуцлага хүлээх ёстой.
-Жил бүр л төсөв алдагдалтай батлагддаг. Энэ хэрээр Засгийн газрын өр нэмэгдээд байна. Тэгвэл төсвийг алдагдалгүй батлах тал дээр УИХ, тэр дундаа Төсвийн байнгын хэрхэн анхаарах ёстой юм бэ?
-Улс төрчдийн, Засгийн газрын, эрх барьж буй намын улс төрийн зориг л шийднэ. Төсвийг алдагдалгүй батална гэдэг бол тодорхой хэмжээний зардлуудыг танаж орлого, зарлага хоёроо нийлүүлнэ гэсэн үг. Өнөөгийн энэ цаг үед төсвөө баланслуулах чиглэлээр анхаарч ажиллах ёстой.
-ОУВС-гийн төлөөлөгчид манай улсад ирж ажилласан. Тэгээд халамжийн бодлогоо эргэж харахгүй бол төсөв дийлэхгүй нь гэж сануулсан?
-Энэ бол төсвийн зардал дийлэх дийлэхгүйдээ биш. Яг хэрэгцээтэй хүнд л халамж өгөхгүй бол үргүй зардал их гаргаж байна гэж ярьж байгаа юм.
-Хэрэв энэ байдлаа засахгүй бол ОУВС-гийн хөтөлбөрт орох шаардлага үүсэх болов уу?
-ОУВС-гийн хөтөлбөрт ордог үндсэн шалтгаан гэж бий. Төлбөрийн тэнцлийн алдагдлаа тухайн улс нөхөж чадахгүй болоод ирэхээр л хөтөлбөрт хамрагдах хүсэлт гаргадаг. Түүнээс биш төсөв алдагдалтай байгаа учраас ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдана гэсэн үг биш. ОУВС-гийн хөтөлбөр нь төлбөрийн тэнцлийг хангах чиглэлд дэмжлэг үзүүлэх учиртай. Тэгэхээр төсөв алдагдалтай байна гэдэг нь ам.долларын эрэлт бий болгож байгаа. Энэ нь дамаараа төлбөрийн тэнцэлд нөлөөлдөг тал бий.
-Сүүлийн гурван жилд авсан зээл тусламжийн 47 хувийг төсвийн алдагдал нөхөхөд зарцуулсан гэдэг нь үнэн үү?
-Энэ дээр тайлбар хэлэх ёстой. Жишээлбэл, Дарханы замыг аваад үзье. Нийт өртөг нь 300 сая ам.доллар. Уг төсөл өнөөдөр хэрэгжиж байгаа. Зардал нь төсөвт тусгагдаад явчихдаг. Мөн Хөшигийн хөндийн шинэ нисэх буудал байна. Бараг 600 гаруй сая ам.доллараар баригдсан. Энэ мөнгө нь бас ялгаагүй төсвийн зардалд тусгагдаад явсан. Эх үүсвэр нь зээл ч гэлээ зардал нь төсөвт тусгагдана. Тэгэхээр зээлээр хэрэгжиж буй бүх төсөл, хөтөлбөр төсвийн хөрөнгө оруулалтын зардалд тусгагдаад явдаг гэсэн үг. Ийм учраас алдагдал болж харагддаг юм.
-Энэ онд төлөх өрийн эх үүсвэр бий юу?
-Чингис бондын 136 сая ам.долларын өрийг энэ онд төлөх ёстой. Үүнийг арванхоёрдугаар сард төсвөөс асуудалгүй төлөх боломжтой.
-УИХ-ын дарга 2030 он гэхэд манай улсын өр зээл асуудал тарьж мэдэх юм гэсэн. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?
-Ер нь LRT зэрэг төсөл зээлээр хэрэгжих боломжгүй шүү гэдгийг л УИХ-ын дарга хэллээ гэж ойлгож байгаа. Цаашид авч буй өр зээлд анхааралтай ханд. Тэгэхгүй бол өрийн босго хэтэрнэ гэж УИХ-ын дарга хэлсэн. Би үүнтэй санал нэг байна.
-Эдийн засагчид дампуурахгүйн тулд өрийн менежмент сайн хийх ёстой гэдэг. Тэгэхээр өрийн төлөх хугацааг сунгах, хүүг бууруулах боломж хэр байгаа юм бэ?
-Өрийн стратегийн бодлого баталсан. Үүний гол агуулга нь өрийн тодорхой хэсгийг төсвөөс төлөөд явна гэж тусгасан. Жилд 130-150 сая ам.доллар төсвөөс төлнө. Үлдэж буй өрөө бонд гаргах замаар хугацааг нь сунгаж менежмент хийх юм. Бүх өрөө бондоор солиод явбал хэмжээ нь өөрчлөгдөхгүй. Иймд тодорхой хэсгийг нь төсвөөс төлөх нь зүйтэй гэж үзэж байгаа. Монгол Улсын Засгийн газар 2017 оноос хойш хоёр удаа бонд гаргасан. Энэ нь зөвхөн өмнөх бондыг санхүүжүүлэх зорилготой. Хугацаа урт, хүү бага юм. Өрийн стратегид цаашид энэ бодлого үргэлжилнэ.
-Нэг хүнд ногдох өрийн хэмжээ манай улсад асар болчихлоо. Шри Ланка улс 20 гаруй сая хүн амтай ч 50 тэрбум ам.долларын өр төлж чадаагүй. Гэтэл манай улс гурван сая хүн амтай 33 тэрбум ам.долларын өртэй болчихсон. Одоо өр дахиад нэмэгдвэл яах вэ?
-Шри Ланка улсын нэг хүнд ногдох ДНБ нь 900 орчим сая ам.доллар. Монголынх 4.4 мянган ам.доллар. Дахин хэлэхэд Шри Ланка улсын зээлжих зэрэглэл 2020 оноос хойш тасралтгүй уруудсан. Хэтэрхий популист бодлого хэрэгжүүлсэн байдаг. НӨАТ-ын босгыг хэд дахин нэмсэн, ханш барих гэж хэт их оролдсон. Нөхцөл байдал өөр байхад ханшаа барих гэж валютын нөөцөө дуусгасан. Өөрөөр хэлбэл бодит амьдралд нийцэхгүй бодлого хэрэгжүүлээд хүнд байдалд орчихсон юм. Бид тус улс шиг ийм алдаатай буруу бодлого хэрэгжүүлэхгүйн төлөө байр сууриа илэрхийлээд, ажиллаад явж байгаа.
-УИХ-ын зарим гишүүн НӨАТ ногдуулах хувь хэмжээг бууруулах замаар татвар төлөлтийг нэмэгдүүлэх боломжтой гэж байгаа. Тэгэхээр та үүнтэй санал нийлэхгүй гэсэн үг үү?
-Ийм популист бодлого улс орныг сүйрүүлнэ. Энэ талаар би удаа дараа байр сууриа илэрхийлсэн. Татварын сууриа оролдож болохгүй. Хэрэглэгчдийн нуруун дээр хоёр төрлийн татвар очдог. Нэг нь гүйлгээний буюу худалдааны татвар. Нийт үнийн дүнгийн 7-10 хувийг буцаан олголтгүйгээр шууд авдаг. Нөгөө нь НӨАТ. Өртөг нэмэгдсэн шат болгон дээрээс авдаг татвар. НҮБ-ын гишүүн 165 оронд НӨАТ хэргэлдэг. НӨАТ-ын буцаалт олгодог орон дэлхийд гурав, дөрөвхөн бий. Түүний нэг нь Монгол Улс. Экспортод гарч буй бараа бүтээгдэхүүн угаасаа НӨАТ-гүй. НӨАТ-ыг хүлээн авч буй улс орон тавьж тогтоож явдаг дүрэмтэй. Жишээ нь манайхан гадаадад аялж явахдаа НӨАТ-аа буцааж авдаг шүү дээ. Тэгвэл тэр улсын бараа бүтээгдэхүүн экспортод гарч байна гэж үзээд НӨАТ-аа буцааж өгдөг.
-Ирэх оны төсвийн тодотголд хэдий хэмжээний орлого, зарлагатай байна гэж үзэж байгаа вэ?
-Төсвийн орлого 15 их наяд төгрөг гэж тооцсон. Алдагдал нь 2.4 их наяд төгрөг байна.

Улс төр
Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам байгуулагдсаны 100 жилийн ойг тохиолдуулан төрийн дээд цол, одон, медаль гардууллаа

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам байгуулагдсаны 100 жилийн ойг тохиолдуулан төрийн дээд цол, одон, медаль гардууллаа.
Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам байгуулагдсаны 100 жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх зарлиг гаргаж, нэр бүхий эрхмүүдийг төрийн дээд цол, одон, медалиар шагналаа.
Гавьяат эдийн засагч цолоор:
- Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын ахмад ажилтан Цэвээний Гэлэгжамц,
Хөдөө аж ахуйн гавьяат ажилтан цолоор:
- ХХААХҮЯ-ны ахмад ажилтан Дамдиндоржийн Батмөнх,
Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан цолоор:
- “Улаанбаатар хивс” ХК-ийн ТУЗ-ийн дарга Цоодолын Зоригт,
Гавьяат механикжуулагч цолоор:
- Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр сумын “Хүдэр Хурниад” ХХК-ийн зөвлөх механикжуулагч Юмжилийн Жигмэддорж,
Гавьяат мал зүйч цолоор:
- “Монголын махны холбоо” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Нанцагийн Батсуурь,
Гавьяат агрономич цолоор:
- “Элит үр” ХХК-ийн агрономич Сүрэнжавын Нямжав,
Малын гавьяат эмч цолоор:
- “Биокомбинат” компанийн Үйлдвэрлэл, технологийн албаны дарга Баянгийн Дуламсүрэн,
Худалдааны гавьяат ажилтан цолоор:
- “Ви интернэйшнл” ХХК-ийн ерөнхий захирал Дэнсмаагийн Батболд,
Сүхбаатарын одонгоор:
- Сэлэнгэ аймгийн Хөдөө аж ахуйн газрын дарга асан, “Түмэн бут” ХХК-ийн үүсгэн байгуулагч, Гавьяат механикжуулагч Хандмаагийн Даваахүү,
Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор:
- “Говь” ХК-ийн ахмад ажилтан Түвдэнгийн Санжмятав,
- Дорноговь аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын ахмад ажилтан, агрономич Лхамжавын Гантулга,
- ХХААХҮЯ-ны Хүнсний үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Даваасүрэнгийн Довчинсүрэн,
- ХХААХҮЯ-ны Салбарын хяналтын газрын дарга Баясгалангийн Батшагай,
- Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын хэлтсийн дарга Алтангэрэлийн Гэрэлзаяа,
- ХААИС-ийн Агроэкологийн сургуулийн багш Лхамын Даваа,
- ХХААХҮЯ-ны ахлах шинжээч Хөхөөгийн Алтангэрэл,
Алтан гадас одонгоор:
- “Хөдөө аж ахуйн корпорац” компанийн ахлах мэргэжилтэн Ядамцоогийн Отгонбаатар,
- “Доолт жавхлант” ХХК-ийн захирал Багадаваагийн Доржсүрэн,
- ХХААХҮЯ-ны шинжээч Чойжоогийн Долгорсүрэн,
- “Хөдөө аж ахуйн корпорац” компанийн Булган салбарын захирал Бодьгэрэлийн Ариунбаатар,
- ХХААХҮЯ-ны ахлах мэргэжилтэн Нямготовын Цэгмэд,
Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар:
- “Хөдөө аж ахуйн бирж” компанийн ахлах мэргэжилтэн Соёл-Эрдэнийн Алимаа,
- “Хөдөө аж ахуйн корпорац” компанийн Дархан салбарын захирал Тлеуханы Айгуль,
- Дорноговь аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын Мал аж ахуйн хэлтсийн дарга Наваансамдангийн Наранбаяр,
- ХХААХҮЯ-ны мэргэжилтэн Шагдарын Цэнд-Аюуш,
- Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын Хоршоог хөгжүүлэх сангийн мэргэжилтэн Цэрэндоржийн Батгэрэл нарыг шагналаа.
Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх төрийн дээд цол, одон, медаль хүртсэн эрхмүүдэд болон тэдний гэр бүл, хамт олонд ажлын амжилт, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөв.
Улс төр
Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтийг хүлээн авсантай холбогдуулан боловсруулсан хуулийн төслүүдийг хэлэлцэв

Улсын Их Хурлын чуулганы 2025 оны 04 дүгээр сарын 17-ны үдээс хойших нэгдсэн хуралдаанаар Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг явууллаа. Хуулийн төслийг Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцсэн талаарх санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир танилцуулсан юм. Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн зарим хэсэг Үндсэн хуулийн холбогдох хэсэг заалтыг зөрчсөн эсэх маргааныг хянан шийдвэрлэсэн тухай Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн 2025 оны гуравдугаар дүгнэлтийг Улсын Их Хурал хүлээн авсан тухай тэрбээр дурдаад, тус хуулийн 41 дүгээр зүйлийн 41.9 дэх хэсэгт “Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн сонгуульд нэр дэвшихээр бол хийсэн ажлын тайлангаа энэ хуульд заасан нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэхээс өмнө тарааж болох бөгөөд үүнийг сонгуулийн сурталчилгааны материалд тооцохгүй.” гэж, 44 дүгээр зүйлийн 44.6 дахь хэсэгт “Энэ хуульд заасан нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэхээс өмнө Улсын Их Хурлын гишүүн хийсэн ажлын тайлангаа танилцуулах зорилгоор сонгогчидтой хийсэн уулзалт болон энэ хуулиар хориглоогүй арга хэмжээ нь сонгогчдын санал татах зорилгоор явуулж байгаа үйл ажиллагаанд хамаарахгүй.” гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт “… тэгш байдал, … хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.”, Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.”, мөн зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Хүнийг … албан тушаал …-аар нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. …”, Арван зургадугаар зүйлийн 9 дэх заалтад “… Төрийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эрхтэй. …” гэснийг тус тус зөрчсөн байна.” гэж Үндсэн хуулийн цэц дүгнэснийг сануулав.
Улсын Их Хурал дээрх дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрсөнтэй холбогдуулан Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн холбогдох хэсэгт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсэг байгуулсныг тэрбээр ахалж ажилласан байна. Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Батбаатар, О.Номинчимэг, Г.Уянгахишиг, Ө.Шижир нар орсон бөгөөд хуулийн 41 дүгээр зүйлийн 41.9 дэх хэсгийг хүчингүй болгох, 44 дүгээр зүйлийн 44.6 дахь хэсгийг нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэхээс өмнө хийсэн ажлын тайлангаа танилцуулах зорилгоор уулзалт зохион байгуулах нь аливаа этгээдэд нээлттэй байхаар өөрчлөх хуулийн төслийг боловсруулжээ. Хуулийн 48 дугаар зүйлийн 48.1 дэх хэсэгт заасан ээлжит сонгуулийн жил эхэлснээр хойш санал авах өдрийг дуустал, нөхөн болон ээлжит бус сонгуулийн тухайд сонгууль товлон зарласан шийдвэр гарснаас хойш санал авах өдрийг дуустал аливаа этгээд өөрөө болон бусдаар дамжуулж сонгогчдын саналыг татах зорилгоор эд зүйл тараахыг хориглосон зохицуулалтад ажлын хэвлэмэл тайлан хамаарахаар байна гэж үзэж 41 дүгээр зүйлийн 41.9 дэх хэсгийг хүчингүй болгохоор төсөлд тусгасан байна. Харин хуулийн 48 дугаар зүйлийн 48.1 дэх хэсэгт заасан эд зүйл тараах гэдэгт хийсэн ажлын цахим тайлан хамаарахгүй гэж ажлын хэсэг үзжээ.
Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаанаар Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэх үед Улсын Их Хурлын гишүүн С.Зулпхар 41.9 дэх хэсгийг хүчингүй болгохоос өөр хувилбар ярилцсан эсэх, төсөлд аливаа этгээд гэсэн өөрчлөлт оруулж байгаа нь өмнөх зохицуулалтаас өргөжүүлж сонгуулийн жил эхэлснээс нэр дэвшүүлэх ажиллагаа эхлэх хүртэл зохион байгуулсан уулзалтыг агуулга, хэлбэрийн хувьд хянаж чадахгүй байх эрсдэл үүсэх, эсэх талаар асуулт асууж, хариулт авсан байна. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Баярмаа ажлын хэсгээс боловсруулсан төсөлд аливаа этгээд хийсэн ажлын тайлангаа танилцуулах зорилгоор уулзалт хийх зохицуулалтыг нээлттэй байхаар тусгасан нь зүйтэй талаар санал хэлжээ. Хуулийн төслийн талаар Улсын Их Хурлын гишүүдээс зарчмын зөрүүтэй санал гараагүй тул Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуульд заасны дагуу анхны хэлэлцүүлгээс эцэслэн батлах үе шат руу шилжүүлэх горимын санал гаргасныг Байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжсэн байна.
Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны санал, дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ариунзаяа, Ж.Алдаржавхлан, Ж.Баярмаа, С.Зулпхар, Ц.Мөнхбат, А.Ганбаатар, Ж.Золжаргал асуулт асуув. Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ариунзаяа Улсын Их Хурлын гишүүний сонгогч, иргэдтэйгээ уулзсан уулзалтыг сонгуулийн үйл ажиллагаанд хамааруулахгүй гэсэн анхны үзэл баримтлалаар Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуульд тусгагдсан. Гэтэл аливаа этгээд гэж томьёолон нээлттэй болгосноор сонгуулийн сурталчилгааны 18 хоногийг үгүйсгэж байна гэж үзэж байгаагаа илэрхийлээд, хуулийн төсөлд туссан аливаа этгээд, уулзалт зэрэг нь юун тухай өгүүлж буйг тодруулан асуув. Түүний асуултад Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир хариулахдаа Үндсэн хуулийн цэц Улсын Их Хурлын гишүүдэд давуу байдал бий болгосон байна гэж үзсэн тул уг боломжийг хэн бүхэнд нээлттэй болгох нь зүйтэй гэж үзсэн гэлээ. Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Алдаржавхлан гишүүдийг эргэх холбоотой байхыг сонгогчид шаарддаг гэдгийг онцлоод, хэн бүхэнд хийсэн ажлаа тайлагнахад нээлттэй болчихвол сурталчилгааны 18 хоногийг байхгүй болгох хэрэгтэй гэв. Тэрбээр орон нутгийн сонгуулийн зохицуулалттай ижилсүүлж чандлах шаардлагатай гэсэнд Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир хуулийн төслийг Үндсэн хуулийн цэцийн гуравдугаар дүгнэлтийн хүрээнд боловсруулсан гэсэн тайлбар өглөө.
Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Баярмаа сонгуулийн жил Улсын Их Хурлын гишүүд тайлан тавих нь үнэндээ ичгэвтэр зүйл байдаг гээд, аливаа этгээдэд уулзалт хийх эрх олгож байгаа нь дэвшил болж буйг сайшаасан бол Улсын Их Хурлын гишүүн С.Зулпхар гишүүний бүрэн эрх Үндсэн хуульд заасны дагуу төрийн сүлдэндээ тангараг өргөснөөр эхэлж, дараагийн сонгуулиар шинэ сонгогдсон гишүүд тангараг өргөснөөр дуусгавар болдгийг сануулж, хэрэв сонгуулийн жил эхэлснээс хойш иргэд, сонгогчдодоо тайлангаа тавьж чадахгүй бол энэ бүрэн эрхийн хугацаа гурван жил, зургаан сар болчихно гэж тооцож байгаагаа онцлов. Хуулийн төсөлд дурдсан “аливаа этгээд”-д Улсын Их Хурлын гишүүд орно гэдгийг ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир тодотгоод, хийсэн ажлаа тайлагнаж болохоос бус би нэр дэвшинэ, намайг сонгоорой гэж өөрийгөө сурталчилж болохгүй гэсэн тайлбар өглөө. Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Мөнхбат хэвлэмэл материалуудыг эд зүйл гэж үзэн сонгогчдод тараахыг хориглож байгаа нь зөв гэж үзэж байгаагаа илэрхийлээд, сонгуулийн жил эхлэхээс өмнө тайлангаа хэвлүүлж, тарааж болох, эсэхийг тодруулан асууж, хариулт авлаа. Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ганбаатар сонгууль бол иргэдийн сонгох, сонгогдох эрхээ эдлэх тэгш боломж байх учиртайг дурдаад, “аливаа этгээд”-д Улсын Их Хурлын гишүүн орвол тэдэнд заавал давуу байдал үүсэх учир энэ заалтыг бүхэлд нь хүчингүй болгох ёстой гэсэн байр суурьтай байгаагаа хэлсэн юм. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Золжаргал хуулийн төслийг дэмжиж байгаагаа илэрхийлж, сонгуулийн сурталчилгааны явцад хориглох зүйлс болон тэдгээрийн хугацааны талаар асууж хариулт авав.
Хэлэлцэж буй асуудлаар асуулт, хариулт явагдсаны дараа Улсын Их Хурлын гишүүд үг хэлж, байр сууриа илэрхийллээ. Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн гишүүн О.Номинчимэг ардчилал, парламентат ёсоо бэхжүүлэхийн тулд шударга, ил тод, нээлттэй сонгуулийг явуулах нь хамгийн чухал гээд үүний тулд сонгуулийн хууль тогтоомжийг шинэчлэх шаардлагатайн дотор ялангуяа зардлыг бууруулах чиглэлээр дорвитой өөрчлөлт хийх хэрэгтэй гэсэн бол Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Жаргалсайхан хэвлэмэл материал тараах нь шударга сонгуульд харш зүйл гэдэгтэй санал нэг байгаагаа илэрхийлж, иргэдийн сонгогдох эрхэд эд мөнгөний босго, зардлын дарамт ихээхэн тээг болдгийг ярьж, эрх мэдэлтэй, албан тушаалтай хүмүүс бэлэг тарааж, тууз хайчилж сонгогчдыг татах ажлыг байнга хийдэг тул зөвхөн сонгуулийн жил гэлгүй бусад жилүүдэд ч эд зүйл тараахыг хориглох нь зүйтэй гэв. Улсын Их Хурлын гишүүн Ө.Шижир ч мөн сонгуулийн тухай хууль тогтоомжийг бүхэлд нь шинэчлэн сайжруулах шаардлагатай гэсэн байр суурьтай байгаагаа онцолж, ялангуяа намын санхүүжилт, хандив тусламж, тэдгээрийн зарцуулалтыг ил тод, нээлттэй болгох ёстойг өнгөрсөн 2-3 сонгуулийн үеийн мөнгөний урсгалын жишээ баримтуудаар нотлон өгүүлсэн юм.
Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн талаар Улсын Их Хурлын гишүүд үг хэлж дууссан учир санал хураалтыг чуулганы маргаашийн хуралдаанаар явуулахаар тогтлоо.
Дараа нь Монгол Улсын шүүхийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг эхлүүллээ. Хуулийн төслийг Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцсэн талаарх санал дүгнэлтийн мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир танилцуулсан юм. Тэрбээр тус хуулийн төслийн ажлын хэсгийг мөнхүү ахалж ажиллажээ.
Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсгийн холбогдох зохицуулалт Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэсэн Үндсэн хуулийн цэцийн 2025 оны хоёрдугаар дүгнэлтийг мөнхүү Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрсөн учир Хууль зүйн байнгын хороо хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсгийг байгуулан ажиллуулсан байна.
Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүн Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Ганбат, Б.Заяабал, М.Нарантуяа-Нара, Л.Соронзонболд нар ажиллаж, хуулийн төслийг боловсруулахдаа Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсэг болон 47.7 дахь хэсгийг хөндөж, шүүгчийн тэтгэвэрт гарах насны дээд хязгаарыг Төрийн албаны тухай хуульд заасан насны хязгаартай нийцүүлэх хүрээнд “60” гэснийг “65” болгох, тэтгэвэр тогтоохтой холбоотой бусад харилцааг холбогдох хууль тогтоомжид заасны дагуу зохицуулахаар тусгасныг Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Энхбаяр, П.Сайнзориг, Х.Тэмүүжин нар Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтээр Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсэгт “…шүүгчээр 30, түүнээс дээш жил ажилласан бөгөөд 55 насанд хүрсэн бол өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгоно” гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хууль зөрчсөн гэснийг Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрсөн тул Цэцийн дүгнэлтийн хүрээ, хязгаарт багтаан хуулийн төслийг боловсруулах нь зүйтэй талаар асуулт асууж, хариулт авч, байр сууриа илэрхийлжээ. Тэдний саналыг Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх зүйтэй гэж үзсэн тул дээрх заалтыг хасаж, хуулийн төсөл боловсруулсан тухайгаа Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир танилцууллаа.
Байнгын хорооны хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцэх үед Улсын Их Хурлын гишүүдээс зарчмын зөрүүтэй саналын томьёолол гараагүй тул Улсын Их Хурлын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатар хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг эцэслэн батлах үе шаттай нэгтгэн явуулах горимын санал гаргасныг мөнхүү хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжжээ.
Хууль зүйн байнгын хорооны санал дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Х.Тэмүүжин үг хэлэв. Тэрбээр Шүүхийн тухай хуулийн дээрх заалт шүүгчийн тэтгэвэрт гарах насны дээд хязгаар хүртэл буюу 60 нас хүрэх хүртэл томилох зарчмыг алдагдуулсан гэж Үндсэн хуулийн цэц дүгнэснийг тайлбарлаж, хуулийн төслийг энэ хүрээнд боловсруулсныг дурдав. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Л.Сронзонболд ажлын хэсэг насны хязгаарыг “65” гэж төсөлд тусгаад байсныг Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтийн хүрээнд хамаарахгүй гэж Байнгын хороо үзэж хассаныг тайлбарлан, аливаа иргэдийн тэтгэвэрт гарах нас, цалин тэтгэврийн асуудлыг ийм байдлаар шийдээд байх нь зохимжгүйг Улсын Их Хурал цаашид анхаарах шаардлагатай гэж үзэж байгаагаа тэмдэглэлээ.
Харин Улсын Их Хурлын гишүүн А.Ариунзаяа дээр дурдсан заалтыг хассанаар цаана нь үлдэж буй зохицуулалт хуулийн өмнө хүн бүр тэгш байх зарчмыг зөрчсөн байна гээд, шүүгчийн өндөр насны тэтгэвэрт гарах насны дээд хязгаар 60 нас байх ба 55 насанд хүрсэн, эс бол шүүгчээр нийт 25 жил ажилласан шүүгч өөрөө хүсвэл өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгож болно гэсэн нь Нийгмийн даатгалын тухай хуулиар тогтоосон тэтгэврийн наснаас таван жилийн өмнө тэтгэвэрт гарах боломжийг шүүгчдэд олгож байгааг тайлбарлалаа. Шүүгчийн тухай хуулийн 40.1-д энэ заалт мөн адил байгаа нь хуулийн зөрчил үүсгэж байна гэж тэрбээр анхааруулаад, тэдэнд давуу байдал үүсгэсэн энэхүү хуулийн зөрчлийг арилгах үүднээс Байнгын хороон дээр унасан ажлын хэсгийн саналыг дэмжиж шийдвэрлэх нь зүйтэй гэв. Түүний асуултад Улсын Их Хурлын гишүүн, ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Сандаг-Очир хариулахдаа, ерөнхий хууль болон салбарын хуулиуд хоорондоо зөрчилдөх явдал маш их байна. Иймд энэ удаа асуудлыг гагцхүү Цэцийн дүгнэлтийн хүрээнд шийдвэрлээд, цааш цаашдаа хууль хоорондын зөрчлүүдийг арилгах асуудлыг иж бүрнээр авч үзэх ёстой гэж үзсэн гэсэн юм. Түүнчлэн Улсын Их Хурлын гишүүн Ш.Бямбасүрэн шүүхийн хараат бус байдлыг хангах, шүүхийг шинэчлэхийн аль нь илүү чухал вэ гэдэг дээр ажлын хэсэг ямар байр суурьтай байгааг асууж, хариулт авав.
Монгол Улсын шүүхийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон Хууль зүйн байнгын хорооны санал дүгнэлттэй холбогдуулан үг хэлэх Улсын Их Хурлын гишүүн байгаагүй тул санал хураалтыг мөнхүү чуулганы маргаашийн үдээс өмнөх нэгдсэн хуралдаанаар явуулахаар тогтлоо гэж Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газраас мэдээлэв.
Улс төр
Засгийн газрын дотоод үнэт цаас амжилттай арилжаалагдлаа

Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны анхдагч зах зээлийн арилжаа 2025 оны дөрөвдүгээр сарын 16-ны өдөр Монголын хөрөнгийн биржээр дамжин амжилттай зохион байгуулагдлаа.
Энэ удаагийн арилжаагаар Өрийн удирдлагын тухай хуулийн 12.1.3-т заасан “Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны зах зээлийг дэмжих” зориулалтын дагуу 6 сарын хугацаатай, 5 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас, 2 жилийн хугацаатай, 5 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг тус тус Монголын хөрөнгийн биржийн Засгийн газрын үнэт цаасны анхдагч арилжааны системээр дамжуулан арилжааллаа.
Өнөөдрийн арилжаанд хөрөнгийн зах зээлийн мэргэжлийн оролцогчид болох банк, даатгал, үнэт цаасны компаниудаас гадна гадаад, дотоодын иргэд оролцсон бөгөөд зарласан нийт дүнгээс 4.4 дахин их буюу 43.7 тэрбум төгрөгийн санал ирж, 6 сарын хугацаатай үнэт цаасны жигнэсэн дундаж хүү 9.466 хувь, 2 жилийн хугацаатай жигнэсэн дундаж хүү 10.477 хувьтай арилжаалагдлаа.
Цаашид дотоод үнэт цаасны зах зээлийн хөгжлийг дэмжих, хөрөнгийн зах зээлд төгрөгийн бондын өгөөжийн муруйг тогтоох зорилгоор Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны хуваарийн дагуу 2025 оны 2 дугаар улиралд 2 долоо хоног тутамд богино болон дунд хугацаатай тус бүр 5 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас гаргах ба нийт 60 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг арилжаална.
Засгийн газраас энэ төрлийн үнэт цаасыг тогтмол бага хэмжээгээр арилжаална. Засгийн газрын үнэт цаасанд хөрөнгө оруулах нь хөрөнгө оруулагчдын хувьд хамгийн эрсдэлгүй, хөрвөх чадвар өндөртэй санхүүгийн хэрэгсэл бөгөөд үнэт цаасны хүүгийн орлого нь орлогын албан татвараас чөлөөлөгддөг бөгөөд аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хуулийн дагуу гүйцэтгэлийн болон урьдчилгаа төлбөрийн баталгааг Засгийн газрын дотоод үнэт цаасаар гаргах боломжтой зэрэг олон талын ач холбогдолтой. Засгийн газрын дотоод үнэт цаасны 2025.04.16-ны анхдагч зах зээлийн арилжааны үр дүнг ЭНДЭЭС үзнэ үү.
Эх сурвалж: Монгол Улсын Сангийн яам