ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн захирал доктор /Ph.d/, профессор Л.Жаргалсайхантай ураны нөлөөлөл, ус хөрсний шинжилгээний талаар ярилцлаа.

-Ярилцлагаа эрдэмтэн, мэргэжлийн хүнтэй уулзсаных уран гэж ер нь яг ямар элемент, юунд хэрэглэдэг, ач холбогдол, хор хөнөөл зэргийн талаар эхлээд манай уншигчдад тайлбарлаж өгөөч?

-Тэгэхээр уран гэдэг бол Менделеевийн үелэх системийн л нэг элемент, түүнээс бусдаасаа онц гойд юм байхгүй, химийн л бодис. Ямар төлөв байдалд, ямар хэлбэрт оршиж байгаагаас хамаараад хор аюул нь янз янз байдаг. Тэгэхээр манай Улаанбадрах суманд байгаа уран исэл хэлбэртэй байдаг. Ураныг хүхрийн хүчлээр уусгаад, ураны сульфатын давс хэлбэртэй болгоод гаргаж ирдэг. Ураны давс хэлбэртэй нь шар нунтаг бол биш, түүнийг бас дахин аммиакаар боловсруулаад ураны аммонтай нэгдэл болгож өндөр температурт агааргүй орчинд шатаагаад ураныг нь буцаагаад исэл хэлбэрт оруулаад шар нунтаг гэдэг юмаа гаргадаг. Тэгэхээр уран гэдэг маань байгаль дээр яг цэвэр уран гэдэг элементээрээ байдаггүй, мөнгөн ус бол элементээрээ байж байдаг. Уран бол цэврээрээ байгаль дээр байдаггүй, тэгэхээр ямар нэгэн нэгдлийн хэлбэрээр байдаг. Ямар хэлбэрт байгаагаас хамаараад л янз бүрийн нэгдэл болдог, бидний айгаад, хамгийн их аюултай гэж ойлгоод байгаа цөмийн цахилгаан станцад түлш болгож хэрэглэдэг ч гэдэг юм уу, цөмийн зэвсэгт түүхий эд болгож хэрэглэдэг тэр уран гэдэг чинь шал өөр зүйл. Шар нунтаг гээд гаргаад авчихсан зүйлээ цаашаа зургаан фторт ураны нэгдэл болгоод, идэвхитэй цацраг идэвхитэй болгож байж бидний яриад, айгаад байгаа уран үүсдэг гэсэн үг. Байгаль дээр оршиж байгаа уран бид нарын айгаад байдаг шиг тийм цацраг ялгаруулдаггүй. Бид судалгаа хийгээд яг тэр орчинд байгаа цацрагийн түвшин нь яг тэр орчинд амьдарч байгаа малчин хэдий хэмжээний цацрагийн шарлагат өртөх нь вэ гэдгийг үзсэн.

-Ураныг бүх төрлийн салбарт хэрэглэж байна уу?

-Уран цөмийн энергийн гол түүхий эд юм. Энэ энергийг чинь ганцхан л дайн байлдаанд хэрэглээд байгаа юм биш шүү дээ. Цөмийн цахилгаан станцуудад хэрэглэнэ. Европын холбоо ногоон эрчим хүч,ногоон технологитой. Харин сүүлийн үед дэлхийн улс орнууд атомын цахилгаан станцыг дэмжих болсон. Яагаад тэгж байна гэхээр, нүүрс хамгийн муу түлш. Түүнээс маш олон төрлийн бохирдол ялгарч хүмүүсийн эрүүл мэндэд хор учруулж байна. За тэгвэл хамгийн цэвэр түлшийг байгалийн хий гээд байна. Гэвч байгалийн хий чинь угаасаа л нүүрстөрөгч агуулсан байдаг. Тиймээс шатаахад мөн л нүүрсхүчлийн хий ялгаруулна шүү дээ. Энэ чинь эргээд бас дэлхийн дулааралд нөлөөлнө. Тэгвэл цөмийн эрчим хүч гэдэг чинь цөмийн түлшээ ашиглахад нүүрсхүчлийн хий ялгардаггүй. Тэгээд ногоон гэж байгаа юм. Ганц болгоомжлох ёстой юм нь цөмийн цахилгаан станц чинь яг л технологийнхоо дагуу аваар осолгүй, хэрвээ ямар нэгэн байгалийн гамшиг осол гарахад тэрнээс хамгаалах бүх нөхцөлөө хангачихсан байхад ямар ч аюулгүй гэсэн үг. Ямар нэгэн байдлаар технологийн горим алдагдаад, мөн үер ус, газар хөдлөлт зэрэг байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлсийн нөлөөнд автаад гэдэг юм уу, тийм аюул осол гарвал аюултай болохоос яг горимоороо ажиллах юм бол аюулгүй л гэсэн үг.

Мөн нэмээд хэлэхэд эрүүл мэндийн салбарт өргөн хэрэглэж байна. Цээжний зураг, MRI, томографи зураг авахуулахад хэрэглэгддэг бид түүнийг аюулгүй мэт боддог. Химийн болон шинжилгээний багаж төхөөрөмж үйлдвэрлэхэд ч мөн адил хэрэглэнэ. Маш олон салбарт хэрэглэдэг.

-Та нар 2021 онд Дорноговь аймгийн Улаанбадрах суманд ураны олборлолтын үеийн нөлөөллийн талаар судалгаа хийсэн. Тэр үед газар нутгийн хэдэн хувийг хамарч, ямар ямар судалгаа шинжилгээ хийж байв?

-Өнгөрсөн оны долдугаар сард Засгийн газраас эмийн шинжлэх ухааны академи болон мэргэжлийн судлаачдаар хөндлөнгийн, хараат бус судалгааг хийлгэхээр болсон. Тэгэхгүй бол төр засгийн байгууллагуудаас ажлын хэсэг гараад явахаар хүмүүс итгэхгүй “Өөрсдийнхөө ажлыг хамгаалж байна” гэсэн үл итгэх байдал үүссэн байсан. Тэгээд энд шинжлэх ухааны академийн газар зүй, гео экологийн хүрээлэн, хими хими технологийн хүрээлэн, ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэн, МУИС-ийн цөмийн физикийн судалгааны төв гэсэн байгууллагууд судалгааны багт орсон. Түүнчлэн дандаа судлаачдаас бүрдсэн ажлын хэсэг очиж ажилласан. Бид нар ямар судалгаа хийсэн гэхээр, системтэйгээр үнэхээр энд бохирдол үүсээд байна уу, үүсээгүй байна уу, гэдэгт мониторинг хийх. Бидний очсон гол зорилго бол ерөөсөө яг тухайн газраасаа уран олборлоод, яг тэр боловсруулах үйлдвэр байгуулах гэж байгаа тэр орчны суурь нөхцөл байдал ямар байгаа юм, цаашлаад 2022 оны долоон сарын байдлаар яг ямар байх юм бэ гэдгийг л тогтоох зорилготой. Тэр суурь нөхцөлийг анхны үзүүлэлттэйгээ хойшид гарах үзүүлэлтүүдээ харьцуулж үзэхэд ямар ялгаа гарч вэ гэдэг их чухал. Ингээд шинжилгээ хийгээд байхаар чинь үр дүн яг бодитой харагдана шүү дээ. Тийм л зорилгоор бид нар очиж судалгаа хийсэн байгаа. Хөрсний судалгаа, усны судалгаа, тэр орчны цацрагийн түвшний судалгаа зэргийг хийсэн. Цацрагийн түвшин ямар байна, газрын доорх усны судалгаа гээд олон түвшинд хийсэн л дээ. Яг ураны олборлолт явагдах гээд байгаа давхарга гэж байна шүү дээ.

Уран өөрөө 150-170 метрийн гүнд шавар үеүдээр бүрхэгдсэн байгааг геологийн судалгаагаар бүгдийг нь тогтоочихсон. Тэгэхээр ураны хүдэр байгаагийн доод талын усан давхарга, тэгээд өөрөө байж байгаа усан давхарга, дээд талынх нь усан давхарга, түүний дээр нь малчдын яг ундандаа хэрэглэдэг хэрэглээний худгийн усан давхарга гээд дөрвөн давхарга байгаа. Энэ дөрвөн түвшинд тухайн компани маань өөрөө мониторингийн цооногууд байгуулчихсан байгаа. Бүх түвшинд нь эгзэгтэй байж магадгүй гэсэн байршлуудын худгаас дээж аван судалгаа хийсэн. Ус чинь мэдээж нам дор газар луугаа урсан орсон байна. Тэгээд ч энэ үйлдвэрлэл оршиж байгаа нутаг маань нам дор газар байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр энэ газрын усыг нь үзэхээр хлортой, фтортой, хүнцэлтэй, урантай гэх мэт байгалиасаа маш их олон төрлийн элементтэй байгаа нь тогтоогдсон. Манайхан болохоор байгалийн юм болгон бүгд цэвэр, ундны устай адилхан байх юм шиг ойлгодог. Тэгээд тэрнээс нь ундны усны стандартаас тэр үзүүлэлт нь их байна, бага байна гэж хэлэхээр бохирдчихсон байна гээд байдаг. Байгаль дэлхийг шүүж, бэлтгэж бий болгоогүй. Тэр хэсгийн чулуулаг ямар байна, тэр чулуулгаас чинь л аажимдаа усанд хуримтлал үүсээд байж байдаг. Тэгэхээр газрын дор байгаа бүх усыг хүн ууж болно гэсэн үг биш. Ундны усны стандарт хангадаггүй устай аймаг, сум зөндөө байгаа. Одоо энэ малчдын хэрэглэж байгаа худаг чинь ялангуяа говийн бүсэд бол хүнцлийн агууламж өндөртэй, фтор ихтэй, сульфат ихтэй гээд байгалийн зохилдлогоороо тийм байдаг. Тэгэхээр дөрвөн төрлийн давхаргад байгаа ус бүгд л тийм өндөр агууламжтай байгаа.

Хамгийн дээр буюу 2-18 метрт байгаа малчдын худгийн ус газрын гадаргатайгаа их ойр байдаг. Говийн хөрс чинь элсэрхэг, тийм болохоор борооны ус амархан нэвчдэг. Хангай газарт байгаа худгууд чинь бүр доош гуч ба түүнээс дээш метрт байдаг. Бид яг олборлолт дээр явагдах усан үеэс долоон дээж, дээд үеэс найман дээж, үйлдвэрлэлийн технологит хэрэглэж байгаа худаг,ажилчдын хүнсний хэрэгцээний худаг, малчдын худгуудаас дээж авсан. Тухайн орчин чинь говь учраас гадаргын ус ерөөсөө бараг байхгүй ганцхан булаг байдаг, тэр булгаас нь бас дээж авсан. Тэгэхэд тэр булгийн ус бол ерөөсөө ундны усны ямар ч шаардлага хангахгүй, маш их химийн нэгдлийн агууламж илэрсэн. Газрын доорх ус бол ойлгомжтой. Малчдын худгуудийн 18 худгаас 16-д нь хүнцэл, уран, фторын агууламж илэрсэн. Ер нь 18 худгаас дөнгөж дөрвөн худгийг л ашиглаж болохоор байсан. Гэтэл лицензийн талбайд байсан малчин айлын худаг хэрэглэх боломжтой гэж гарсан бол нөлөөллийн бүсээс маш хол байгаа малчин айлын худаг ашиглах боломжгүй гэсэн дүгнэлт гарч байсан. Энэ нь юу гэхээр хөрсний ус байгалиасаа химийн нэгдлийн өндөр агууламжтай байна гэдгийг л хэлээд байгаа юм.

-Та 18 худгаас зөвхөн дөрвөн худаг л ундны усны стандартыг хангасан гэж хэллээ. Гэтэл үлдсэн 14 худгийг малчид хэрэглэсээр л байсан уу?

-Хэрэглэлгүй яах вэ, он удаан жил удмаараа л хэрэглэж ирсэн байгаа шүү дээ. Тухайн газар нутагт, олон жил амьдарчихсан хүмүүс байдаг. Тэд ундны усны стандартад тохироогүй ч түүнийгээ хэрэглэсээр дасан зохицож адаптацид орсон байдаг. Мэдээж эрүүл мэндэд нь нөлөөлдөг ч гэсэн бас харьцангуй бага байдаг. Тэгвэл Улаанбаатарын цэвэр ус уудаг бид өөр газар очоод ус тохирохгүй байх үзэгдэл зөндөө гардаг. Энэ нь бидэнд нөлөөлөх нөлөөлөл арай их байна л гэж ойлгож болно. Ингээд дасан зохицчихсон юм чинь гээд уугаад байж бас болохгүй л дээ.

–Шинжилгээний хариуг тухайн худгийг хэрэглэж байгаа малчдад хүргүүлсэн үү?

Туршилтын бүстэй хамгийн ойр байгаа нэг айлд, мөн нөлөөллийн бүсээс нэлээд зайтай нэг айлд бид албан ёсны хариуг бичгээр хүргүүлсэн. Ер нь аймаг, сумаараа ундны усны стандарт хангаагүй муу устай газрууд ч бий шүү дээ. Ундны усны стандартыг яаж тогтоодог вэ гэхээр хүн өдөрт хоёр литр ус уудаг гэж үзвэл хэрэглэж байгаа усанд нь ийм ийм элементүүд, ийм, ийм катион, анионууд ийм хэмжээгээр агуулагдана гэж үздэг. Түүнээс их байх юм бол хүний эрүүл мэндэд хортой гэж үздэг. Тэгэхээр нөгөө нэг хүн өдөрт хоёр литр ус уухад түүнд агуулагдаж байгаа, элементүүд хүний эрүүл мэндэд ямар нэгэн өвчлөл үүсэхгүй түвшинд байх ёстой гэсэн үг. Тиймээс хорин хувиар ч юм уу, арван хувиар бага гэж ерөнхийдөө тогтоодог. Стандартад тохирсон хэмжээгээр химийн нэгдэл агуулсан бол хүний эрүүл мэндэд нөлөөгүй гэж үзэж болно. Албан ёсоор хоёр л айлд хүргүүлсэн.

-Тэгэхээр жишээлбэл, та нарын судалгаа шинжилгээний дүгнэлт яаж гарсан бэ гэдэг бол харьцангуй л ойлголт юм байна. Туршилт явуулж байгаагаас нөлөөлж байгаа нөлөөлөл ямар байв?

-Бид суурь нөхцөл л тогтоолоо. Бид нарын судалгаа бол яг тухайн орчны суурь нөхцөлийг тогтоох төслийг нь тодорхойлчихлоо. Тэгээд газрын доорх ус нь ийм юм байна, хүнцэл нь ийм

юм байна гээд л гараад ирнэ. Түүнийг нь тогтоочихоод үйл ажиллагааны явцад нэг жил, хоёр жил, таван жил, арван жил болоход нөгөө анх тогтоосон суурь нөхцөлтэйгээ харьцуулдаг байхгүй юу. Суурь нөхцөлтэй харьцуулахаар чинь үйл ажиллагаанаас бохирдол үүсээд байна шүү, танай газрын доорх ус чинь бохирдоод байна шүү, танайд шүүрэл элдэв юм байвал тэрийгээ одоо янзал гэж хэлнэ тийм ээ. Тэгвэл үйл ажиллагаа явуулаагүй байгаа газраас бид нар энэ чинь бохирдолтой байна аа гэж яасан ч хэлж болохгүй биз дээ. Тэгэхээр бид нарын судалгаа бол тухайн газар орчны суурь нөхцөлийг тогтоосноос  энэ газар энэ үйл ажиллагаанаас бохирдоогүй байна, бохирдсон байна гэдгийг харах үр дүн гарна. Байгалиасаа л энэ газарт, усанд ямар ямар элемент ямар хэмжээгээр байна гэдгийг тогтоосон судалгааг хийсэн. Хий дүгнэлт гаргах судалгаа биш байхгүй юу. Яагаад гэвэл үйл ажиллагаа явуулж эхлээгүй байна шүү дээ. Олборлолт явагдаад хэдэн жил болчихсон бол нэг өөр.

-Тэгэхээр цаашдаа та бүхний судалгааг үндэслэн харьцуулаад жил бүр энэ нь ихсэж байна, энэ багасаж байна гээд л үзээд явчих юм байна гэж ойлголоо?

-Тийм тийм. Газрын доорх усны судалгаа хийлээ гэхэд олборлолт явуулж байгаа, энэ энэ цооногууд дээр,хүхрийн хүчил ашиглаж л байгаа юм чинь сульфатын оноо нь ихсэж байна, ураны агууламж ихсэж байна мөн газрын доорх давхаргын усанд нь юм нэмэгдэж байна уу, хасагдаж байна уу, дээвэр нь яаж байна энэ тэр гээд л харьцуулаад явна. Бидний судалгаа тухайн нутаг орны одоогийн суурь нөхцөлийг тогтоосон судалгаа юм. Байгалиасаа цацрагийн түвшин нь ямар байгаа, ямар элементүүд нь ямар түвшинд байгаа юм гэдгийг л тогтоосон гэсэн үг.

-Хөрс, ургамлын тухайд бас дээж авч байсан?

-Тийм ээ, яг тэр лицензийн талбайд байгаа айлын мах сүүнээс яг тухайн орчинд хэрэглэж байсан мах сүүнээс дээж авсан. Мөн Норовсүрэн гээд дөчин хэдэн километр зайтай байрлах малчны мах, сүүнээс дээж авсан. Тэд нарын сүү маханд нарийн шинжилгээ хийгээд үзэхэд ямар нэгэн хүнд металлын өндөр агууламж илрээгүй. ОХУ болон Европын холбооны стандарттай харьцуулаад үзэхэд зөвшөөрөгдөх хэмжээнд л байсан. Ургамлын дээжийг яг тэр  олборлолт туршилт явуулж үйлдвэр, зүгээр хээр газар, малчны худгүүд байгаа газар гээд газруудаас дээжүүдийг авч түүндээ химийн элементийн шинжилгээнүүдийг хийсэн. Харин ургамлын дээжинд туршилт явагдаж буй том, жижиг торлол, баян монгол худаг орчмынход уран торын агууламж арай өндөр гарсан. Бусад газар бол бүр илрээгүй.

-Хувь хүн, эрдэмтэн хүний чинь талаас нэг зүйл асуух гээд. Ураны хэрэглээг дэлхий нийт хүлээн зөвшөөрөх талдаа байгаа. Ийм байхад монголчууд ер нь яавал зүгээр юм бэ?

–Хэрвээ бид сайхан амьдаръя, Монгол улс маань баян тарган, хүмүүс нь сайхан амьдаръя гэвэл үйлдвэрлэл хөгжүүлэх хэрэгтэй шүү дээ. Ингээд л бие биенийгээ загнаад л, хараагаад л, хийх гэж байгаа бүх юмыг нь хардаад явах юм бол хэзээ ч Монгол улс хөгжихгүй. Ганц уран биш зэсээрээ ч бид дэлхийд эхний байрт явдаг. Зэс, ураны нөөцөөрөө манай улс жижигхэн боловч эхний аравт ороод байдаг, тэрийгээ ашиглах гэхээр хэл ам гараад байдаг. Зэс, алт олборлоход ч зөндөө л химийн бодис хэрэглэж байгаа. Замбараагүй олборлолт хийгээд, үйлдвэрлэлийн горим нь алдагдаад байвал бас л их бохирдол, эрсдэл үүснэ шүү дээ. Тэгэхээр ураны олборлолт ч адилхан. Бид технологийнхоо дагуу л явахад болохгүй юмгүй.

Хэрвээ дэлхий дээр ураны олборлолт гэж юм ерөөсөө хийж байгаагүй, анх удаагаа бид нар хийх гэж байгаа бол их болгоомжлох хэрэгтэй, гэтэл энэ чинь бол бүүр тогтчихсон горимтой, маш олон үйлдвэр ажиллаж байна. Тэгээд уран олборлож, боловсруулдаг технологи дотроос хамгийн байгаль орчинд ээлтэй арга нь энэ газрын дор уусган баяжуулах арга юм. Хорин миллграмм буюу ойролцоогоор нэг хоёрхон процентын хүхрийн хүчил хийгээд уусган авч гаргаж ирээд, битүү циклээр олборлож байгаа энэ арга бол одоо дэлхий дээр өнөөдрийн түвшинд байгаль орчинд хамгийн ээлтэй, аюулгүй технологи юм. Манай малчдын мотоцикль, машин, нар салхины толиндоо хэрэглэдэг аккумлятор гэхэд ойролцоогоор дөчин процентын хүхрийн хүчил байдаг. Энэ хоёрын ялгаа бараг хорь дахин их байгаа биз. Тийм их хүхрийн хүчлийг бид өдөр тутам гэртээ хэрэглэж байна. Үнэхээр бид улс орноо хөгжүүлье гэж байгаа бол уранаа олборлохоос л өөр аргагүй, стратегийн чухал асуудал юм. Европын холбоо гэхэд л эрчим хүчтэй байх уу, үгүй юу гэдэг чинь байгалийн хийтэй, урантай холбоотой л байгаа биз дээ. Бид олборлоод, нөөцөлсөн байхад ирээдүйд ямар нэг эрчим хүчний хараат бус, эрчим хүчний нөөцтэй байна л гэсэн үг шүү дээ.

Нүүрсийг нэг л өдөр дэлхийн дулааралд муу гээд ямар нэгэн конвенц гаргаад дэлхий нийтээрээ хориглочихвол эрчим хүчээ юугаар гаргах вэ гээд бодох юм зөндөө байна. Тэгэхээр цаашдаа хөгжье л гэж бодож байгаа бол ядаж цөмийн станцаа байгуулахгүй юм аа гэхэд, үйлдвэрлэл явуулаад, олборлоод сурчихсан, байгуулахад бэлэн болчихсон байх хэрэгтэй. Агаарын бохирдолгүй байя гэвэл жижигхэн атомын цахилгаан станцтай монгол болчиход гэмгүй мэт. Заавал нүүрс түлээд, бохирдоод байж байх шаардлагагүй шүү дээ. Монгол цахилгаанаараа бүх халаалт бусад зүйлсээ шийдээд ямар ч агаарын бохирдолгүй сайхан байж болно гэж бодож байна. Миний хувьд технологийн дэвшлийг ашиглах шаардлагатай, тэгж байж л бид, манай улс орон хөгжинө гэж боддог.