УИХ-ын намрын чуулган аравдугаар сарын 1-нд нээлтээ хийх тов бий. Тэгээд арваннэгдүгээр сарын 15-нд багтааж  2023 оны Төсөв, мөнгөний бодлогыг батлах учиртай. Ирэх оны төсвөө Сангийн яам, мөнгөний бодлогоо Монголбанк боловсруулж дуусаад УИХ-д өргөн барих тухай мэдээлэл дуу дуугаа авалцан гарч эхлэв. Үүнтэй зэрэгцээд эдийн засгийн хамтын ажиллагааны олон улсын байгууллагууд цаг үеийн нөхцөл байдлыг үнэлж цэгнэсэн ээлжит санал зөвлөмжөө гаргаад амжлаа. Тухайлбал, Дэлхийн банкнаас Зүүн Ази, Номхон Далайн бүсийн эдийн засгийн тоймыг танилцуулав.

Уг тоймдоо “Цаашид дэлхийн эдийн засгийн өсөлт саарч, өрийн хэмжээ нэмэгдэхийн зэрэгцээ хүнс болон шатахууны үнийн өсөлтийг хязгаарлах зорилгоор түр хугацааны арга хэрэгсэлд найдсаар байвал бүс нутгийн эдийн засгийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй. Бүс нутагт Хятад улсын эдийн засгийн өсөлт энэ онд 2.8 хувьд хүрэх төлөвтэй байгаа нь 2021 оны 8.1 хувийн өсөлттэй харьцуулахад огцом буурах үзүүлэлт юм. Тус улсын эдийн засгийн өсөлт саарч буй гол шалтгаан нь  Ковид-19 цар тахлын тархалтыг хязгаарлах арга хэмжээгээ үргэлжлүүлж байгаатай холбоотой.

Харин бүс нутгийн хувьд эдийн засгийн өсөлт  энэ онд 3.2 хувь болж саарах, ирэх онд 4.6 хувьд хүрч эргэн сэргэх төлөвтэй байна”  гэж дурджээ.

Монгол Улсын талаар уг тоймд юу гэж дурдсаныг хүргэе. Тоймд  “Ковид-19 цар тахлын хөл хорио цуцлагдаж хэвийн байдалд орсон явдал эдийн засгийг идэвхжүүлж өсөлтийг дэмжих дүр зураг энэ оны хоёрдугаар улиралд ажиглагдсан. Гэвч хилийн боомтын саатал, дэлхийн эдийн засгийн өсөлт сулрах төлөв, импортын хүнс, шатахуун, бордооны үнийн өсөлт зэргээс шалтгаалан энэ  онд эдийн засаг 2.4 хувиар л өсөхөөр байна. Цаашид Монголын эдийн засагт төсвийн алдагдал нэмэгдэн бодлогын орон зай хумигдах, инфляцын дарамт эрчимжих эрсдэлтэй. Бодлого боловсруулагчид инфляцыг барих эсхүл эдийн засгийн сэргэлтийг дэмжих хоёрын хооронд сонголт хийх болж байна.Оюу толгойн гүний уурхай ашиглалтад орохтой холбоотойгоор 2023-2024 онд эдийн засгийн өсөлт эрчимжиж дунджаар зургаан  хувьд хүрч магадгүй” хэмээв.

Харин Дэлхийн Банкны Зүүн Ази, Номхон далайн бүсийн ахлах эдийн засагч Аадитя Маттоо “Үнийн зохицуулалт хийж, аль нэг салбарт татаас олгох нь зах зээлд үнэ тогтох зарчмыг будилаантуулж, улмаар эдийн засгийн бүтээмжид сөргөөр нөлөөлдөг. Хүнс, түлш, санхүүгийн үйлчилгээний талаар илүү оновчтой бодлого хэрэгжүүлбэл эдийн засгийн өсөлтийг дэмжихийн зэрэгцээ цаашдаа үнийн өсөлтөөс хамгаалах болно” гэж онцлон тэмдэглээд байна. Тэгвэл манай эдийн засагчид, судлаачид “Монгол Улсыг хүнээр ярьвал хүнд өвчин туссан. Валютын ханш, үнийн өсөлт ирэх зургаан сард бүр гаарна. Мөнгөний хатуу бодлого хэрэгжүүлсэн ч үр дүнд хүрэхгүй. Харин ч ААН-үүд жижиг дунд бизнесүүдийг дампууруулж ажилгүйдэл, ядуурал өснө. Төсвийн алдагдал сүүлийн жилүүдэд өсч ирсэн учраас өрийн дарамт улам нэмэгдэнэ. Ингээд өрөө төлж чадахгүйд хүрч дампуурлаа зарлаж мэдэх юм. Эцэст нь  ОУВС-гаас аврал эрж  сэхээний тасагт нь хэвтэж магадгүй” хэмээж буй юм.

Төсвийн зарлага 20.3, алдагдал 1.8  их наяд төгрөг байна

Монгол Улсын ирэх оны төсвийн нийт орлогыг 19.6 их наяд, нийт зарлага 20.3 их наяд байхаар тооцжээ.  Төрийн хэмнэлтийн тухай хууль бүтэн жилийн турш хэрэгжих тул  энэ хүрээнд нэг их наяд  төгрөг хэмнэх боломж байгаа аж.  Тухайлбал, урсгал зардлаас 536.5, хөрөнгийн зардлаас 424.4, гадаадын зээл тусламжаас 11 тэрбум төгрөг тус тус   хэмнэх дүн гараад  байна.

Сангийн сайд Б.Жавхлан “Төрийн хэмнэлтийн тухай хуулийн үр дүнд урсгал болон суурь зардлыг огт нэмэхгүй байхаар тусгаснаас гадна урсгал зардлыг 204 тэрбум төгрөгөөр  бууруулсан. Энэ бол зоригтой тоо. Жил бүр төсвийн  зарлага 10-20 хувь нэмэгддэг хандлагыг уг хуулийн дагуу өөрчилж, өсөлтийг зогсоолоо” гэв.

Мөн ирэх оны төсөвт зайлшгүй нэмэгдэх урсгал зардалд 1.7 их наяд төгрөг зарцуулах юм байна. Үүнийг тэтгэвэр, цалингийн тогтолцооны шинэчлэл, Хүнсний аюулгүй байдлын хөтөлбөр, боловсролын салбар дахь тэтгэмж зэрэгт зарцуулах аж.

Зардлын тооцоог дор хүргэе.

-Урсгал болон бусад зардал – 11.9 их наяд

-Хүүхдийн мөнгө – 1.4 их наяд

-Өмнөх онуудаас шилжсэн хөрөнгө оруулалт, боловсролын тоног төхөөрөмж – 2.5 их наяд

-Нийслэлийн түгжрэл бууруулах арга хэмжээнд –  420 тэрбум

-Хөшигийн хөндийд дагуул хот байгуулахад – 68.5 тэрбум төгрөг зарцуулахаар  тусгажээ.

Ирэх оны төсвийг Сангийн яамны боловсруулснаар, ямар нэг өөрчлөлтгүйгээр баталбал ойролцоогоор 1.8 их наядын алдагдалтай байх бөгөөд энэ нь ДНБ-ий 3.3 хувьтай тэнцэх хэмжээ юм. Түүнчлэн төсвийг ингэж баталснаар ирэх оны эдийн засгийн өсөлт тав, инфляц 10 ба түүнээс доош хувь руу буух тооцоог  Сангийн яам хийгээд байна.

Тэгвэл өмнөх жилүүдийн төсвийн алдагдалыг харвал  2020 онд 4.4, 2021 онд 3.6, энэ онд 2.4 их наяд төгрөгийн алдагдалтай төсөв баталж байв. Ингээд ирэх оны төсвийн алдагдалтай нийлээд 12.2 их наяд төгрөгийн алдагдалтай төсөв сүүлийн жилүүлдэд батлах нь. Төсвийн алдагдал бол өр. Тэгэхээр энэ хэмжээгээр өрийн дарамт манай улсад үүсч байгаа юм.

Ирэх онд татвар нэмж төсвөө бүрдүүлнэ

Сангийн яам ирэх оны улсын төсвийн төслийг пүрэв гарагт УИХ-ын даргад өргөн барина. Сангийн сайд Б.Жавхлан “Орос,  Украины асуудал болон  ковид-19 цар тахал  зэрэг гадаад нөхцөл байдал улс орны эдийн засагт шууд, шууд бусаар хүчтэй нөлөөлөх эрсдэл бий. Мөн инфляц  өндөр байгаагаас шалтгаалан ирэх он улс орны эдийн засагт хүндхэн жил болох нь. Тиймээс 2023 онд улс төрийн эр зориг гаргаж, тохиргоо хийж ажиллахаас өөр аргагүй болсон” хэмээв.

Ирэх оны төсөвт шинээр барилга байшин барих гэх мэт  хөрөнгө оруулалтын төслүүдийг эхлүүлэхгүй. Учир нь ам.долларын гадагшлах урсгалыг хянах зорилготой хэмээн үзжээ. Харин өмнөх хөрөнгө оруулалтын төслүүдээ үргэлжлүүлнэ. Тэгвэл ирэх онд төсвийн орлогын эх үүсвэрийг дараах байдлаар өргөтгөхөөр тусгасан байна. Үүнд:

-ХХОАТ-ыг шаталсан байдлаар авдаг болно. Хэн илүү орлоготой, тэр хүн өндөр татвар төлөх

-Импортын 250 сая төгрөг ба түүнээс дээш үнэтэй автомашины татварыг нэмэх

-Автомашины насжилтаар татвар ногдуулах, он хуучин машин илүү өндөр татвар төлөх

-Тамхины татварыг нэмэх

-Цахилгаан тамхины татварыг нэмэх

-ААН-үүдийн төлдөг цахилгаан, дулааны тарифыг чөлөөлөх асуудлыг тусгажээ.

Сарын орлогоос хамаарч 10-20 хувь хүртлэх  татвар төлнө

Өнөөдөр орлогын хэмжээнээс үл хамааран бүх хүн жигд 10 хувийн татвар төлж байгаа билээ. Тэгвэл ирэх оны төсөвт  нэг сард 20 сая ба түүнээс дээш төгрөгийн цалинтай иргэд 20 хувийн ХХОАТ (хувь хүний орлогын албан татвар) төлөхөөр тусгаад байна. Өөрөөр хэлбэл  хэн илүү орлого олно   тэр хүн өндөр татвар төлөх зарчимд шилжих цаг болсон гэж Сангийн яам үзэж буй юм.  Ирэх оны төсвийг батлахын өмнө олон хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн бөгөөд Засгийн газар, УИХ дахь МАН-ын бүлэг төсөв батлах асуудалд байр суурь нэгдсэн тухай мэдээлэл бий.

Ингээд ирэх  оны  нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн хэрэгжих ХАОАТ-ын талаарх мэдээллийг хүргэе. Үүнд:

-Сард 10 сая хүртэл төгрөгийн цалинтай бол 10 хувийн

-Сард 15 сая ба түүнээс дээш төгрөгийн орлоготой бол 15 хувийн

-Сард 20 сая ба түүнээс дээш төгрөгийн цалинтай бол 20 хувийн татвар төлнө. Ингэхдээ иргэн А 20 сая төгрөгийн цалин авдаг бол эхний 10 сая төгрөгийн цалиндаа 10 хувийн ХХОАТ төлж, үлдсэн 10 сая төгрөгөөсөө 20 хувийн татвар төлөх аж.

Тэгвэл Сангийн яамнаас “Манай улсад 1.3 мянган хүн 10 сая ба түүнээс дээш төгрөгийн цалинтай.  Уул уурхайн компаниуд, банкууд, ТОП-100  ААН-ийн удирдах түвшний хүмүүс л ийм хэмжээний цалин авдаг”  гэж танилцуулсан юм.

Хүүхдийн мөнгийг 80 хувьд нь олгоно

Хүүхдүүд сар бүр 20 мянган  төгрөг олгодог байсныг цар тахлын үед нэмэгдүүлж 100 мянган  төгрөг болгосон. Ирэх оны төсвийн төсөлд энэхүү хэмжээг өөрчлөхгүйгээр тусгажээ. Гэвч зардал нь өндөр байгаа тул хүүхдийн мөнгийг өрхийн орлогоор нь ангилж олгох хувилбарыг Сангийн яам дэвшүүлсэн байна. Тодруулбал, өндөр орлоготой өрхийн хүүхдүүдэд сар бүр 100 мянган  төгрөг олгохгүй болсоноор жилд  320 тэрбум төгрөгийн орон зай төсөвт үүсэх тооцоо гарчээ. Сангийн сайд Б.Жавхлан “Ирэх оны төсөвт хүүхдийн мөнгө дээр 1.4 их наяд төгрөгийг тусгасан. Судалгаанаас үзэхэд хүүхдүүдэд олгож буй мөнгөний 67 хувийг бэлнээр авч ашиглаж буй бол 33 хувийг нь хадгаламжид байршуулдаг. Иргэд 100 мянган  төгрөгт дассан байгаа тул хэмжээг өөрчлөхгүй. Харин өндөр орлоготой өрхийн хүүхдүүдэд олгохгүй буюу хүүхдийн мөнгийг тодорхой бүлэгт өгөх нь зүйтэй гэж үзэж байна. Ингэхдээ айл өрхийн орлогоор хэрхэн ангилах вэ гэдгийг сайтар тооцоолно. Мэдээллийн бааз хангалттай бий” гэлээ. Төсвийн төслөөс харвал ирэх онд 891.8 мянган хүүхдэд сар бүр 100 мянган  төгрөгийн тэтгэмж олгох боломжтой аж.

Өрхүүдийг хэрэглээ, түвшингээр нь ангилж, тэдгээрт хэдэн хүүхэд амьдарч байгаагаар нь тооцсон үзүүлэлт:

-Маш бага 176.6 мянга

-Харьцангуй бага 264.7 мянга

-Дундаж 449.9 мянга

-Дунджаас дээш 172.7 мянга

-Өндөр хэрэглээтэй өрхөд 124.2 мянган хүүхэд амьдарч байна.

Ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс  эхлэн хүүхдийн мөнгийг зорилтот бүлэгт л олгоно. Ингэснээр нийт хүүхдийн 80 хувьд хүүхдийн мөнгийг үргэлжлүүлэн олгох юм байна.

20 мянгатаас дээш шинэ дэвсгэрт хэвлэнэ

  Төрөөс мөнгөний бодлогын талаар 2023 онд баримтлах үндсэн чиглэлийн төслийг Монголбанкнаас боловсруулж дуусжээ. Төсөлд мөнгөн тэмдэгтийн бүтцэд өөрчлөлт оруулахаар тусгаад байна. Тодруулбал, том мөнгөн дэвсгэртийг хэрэглээнд оруулж, жижиг мөнгөн дэвсгэртийг хэрэглээнээс хасахаар тусгав.

Манай улс 20 мянгатын дэвсгэртийг 2006 онд хэвлэж гаргаснаас хойш шинэ дүнтэй дэвсгэрт гаргаагүй. Өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсын бэлэн мөнгөний гүйлгээнд 1, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000, 5000, 10,000, 20,000-т гэсэн нийт 11 төрлийн цаасан тэмдэгт хүчин төгөлдөр ашиглагдаж буй. Эдгээрээс хамгийн том дүнтэй дэвсгэрт болох 20 мянгатын дэвсгэрт нийт гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгөний 67 хувийг дангаараа эзэлж, ачаалал хэт ихэссэн байна.

Харин 20 мянгатын мөнгөн тэмдэгтийн бодит худалдан авах чадварыг инфляцаас хамааруулан өнөөгийн байдлаар тооцвол анх гүйлгээнд гаргаж байсан үеэс 70 хувиар буурсан буюу 5960 төгрөгтэй /2006 оны үнээр/ тэнцэж байгаа талаар Монголбанкнаас мэдээллээ.

Монголбанкны удирдлагууд ирэх онд мөнгөний хатуу бодлого хэрэгжүүлнэ хэмээн удаа дараа мэдэгдэж байгаа. Учир нь гэрлийн хурдаар шахуу өсч буй инфляцыг хазаарлах зорилоготой гэдэг. Угтаа иргэд, ААН-ын хэрэглээг хумиж гадаад валютын урсгалыг сааруулах давхар мэхтэй гэсэн үг. Ийм учраас Монголбанкны бодлогын хүү хэдхэн хоногийн өмнө хоёр хувиар нэмэгдэж 12 хувьд хүрсэн. Энэ үед банкуудын зээлийн хүү өсөх, хэрэглээний болон бизнесийн зээл гарахгүй болох юм. Тэгэхээр ирэх онд ч хатуу бодлого үргэлжлэх бололтой. Гэхдээ ирэх оны мөнгөний бодлогодоо Монголбанк бодлогын хүүгээ 10 болон түүнээс доош буулгана хэмээжээ. Харин ийм боломж манай эдийн засагт гарах эсэх нь эргэлзээтэй. Экспорт буурч гадаад валютын орлого багассан, Ковид-19 цар тахал, хил гаалийн асуудал гацаатай хэвээр байгаа билээ.

-Жилийн инфляц энэ  оны  наймдугаар сард улсын хэмжээнд 14.4 хувь, Улаанбаатар хотын хэмжээнд 14.8 хувьтай гарав. Импортын бараа бүтээгдэхүүн инфляцид гол нөлөө үзүүлж байна. Монголбанкны тооцооллоор импортын барааны үнэ түүн дотор шатахууны үнэ, тээвэр логистикийн зардалтай холбоотой гэж буй юм.

-Инфляцыг шинэ сагсаар тооцдог болсон. Шинэ сагсаар тооцоход 15.7 хувьтай байсан инфляц 16.5 гэж тооцогдож байна. Хамаагүй олон бараа бүтээгдэхүүн шинэ сагсанд ордог болсон. Шинэ сагсаар тооцоход Улаанбаатар хотын инфляцид 1-2 функтын зөрүү үүсэж байна. Улсын хэмжээнд 0.5-0.6 хувийн инфляци шинэ сагсаар тооцогдож байна.

-Эдийн засгийн өсөлт эхний хагас жилд  харьцангуй өндөр гарлаа. Хоёрдугаар улирлын эдийн засгийн өсөлт 6.2 хувьтай гарсан. Уул уурхайн салбарын уналт хэвээрээ байгаа. Харин худалдаа үйлчилгээний салбар, бүх бараа бүтээгдэхүүнд шингэж буй татвар, ХАА-н салбар дээрх 6.2 хувийн өсөлтөд нөлөөлсөн. Улирлын өсөлтийг задлан үзвэл уул уурхай, тээвэр гэсэн хоёр салбар хасах үзүүлэлттэй гарч байгаа юм.