М.Болорболд МУИС-ийн физикийн анги төгссөн, биофизикч мэргэжилтэй нэгэн. Монголын анхны биофизикчдийн нэг тэрбээр соц дек П.Улаанхүү, УИХ-ын гишүүн Р.Бадамдамдин хоёртой нэг анги. Төгссөнийнхөө дараа МУИС-д багшилж П.Алтанхуяг, Баабар хоёрт хичээл зааж байсан удаатай. Төд удалгүй М.Болорболд Уламжлалт анагаах ухааны хүрээлэнд томилогдон очсон байна. Уламжлалт эм барьдаг тэрбээр физикч хүний хувьд Улаанбаатарын агаар, ус, хөрсний бохирдлын талаар санаа зовж сануулж, ярьж явдаг. Улаанбаатарын агаар дахь нүүрснээс үүдэлтэй мөнгөн ус, хүүхдийн хатгаа өвчин хийгээд мөнгөн усыг уламжлалт эм танд хэрэглэж байсан түүхийг та бүхэнд хүргэж байна.

-Утаанд мөнгөн ус агуулагдаж байгааг хэдий үеэс анзаарсан бэ, мөнгөн усыг яагаад судалж эхлэв?

-Саяхан үндэсний телевизээр утаан дотор мөнгөн ус байна гэдгийг анх удаа хөндлөө. Энэ тухай би гучин жил ярьж байгаа юм. Энэ асуудлаар П.Алтанхуяг Ерөнхий сайдад тайлбарлаж хэлж байлаа. Олон эрдэмтэн, сэтгүүлч, янз бүрийн улсуудад ярьдаг юм. Чухал асуудал байна гэсэн ч чимээгүй болчихдог. Ажил нь болдоггүй юм байлгүй дээ. Би сайндаа олоод харчихсан юм биш. Ажлын шаардлагаар Уламжлалт Анагаахын хүрээлэнг анх Байгалийн нэгдлийн хүрээлэн гэж байхад очсон юм. МУИС-д хоёр жил гаруй багшилж байсан чинь доктор Хайдав “Шинэ төсөл боловсруулах гэж байна. Физикийн хүн математик аргачлал, загварчлал анагаах ухаанд нэвтрүүлэхэд хэрэгтэй” гэсэн. Гол нь сонирхлоороо яваад орчихов оо. Биофизикийн хүн учраас биологи, биохими гээд олон төрлийн юм руу зэрэг орчихсон. Манай эмч, эрдэм шинжилгээний ажилтнууд айхавтар ухаантай залуус байсан. М.Амбага доктор, уламжлалтын Б.Дагвацэрэн, доктор Бадамжавын Болдсайхан гэж Энэтхэг, Түвдээр тэнэсэн мундаг ухаантай эмч бий. Ийм залуус ажиллаж байлаа.

Энэ залуус бүгдээрээ л намайг сургаж байсан. Би чинь анагаах ухааны “А” ч байхгүй хүн. Тэднээр заалгаж аваад, жаахан дөртэй болоод эхэлсэн чинь Асгатын мөнгөний ордны геологийн судалгааг хийсэн Санжмятав гэж мундаг геологич байсан юм. Тэр өвдлөө гэж сонсогдлоо. Бие нь муудаад дийлэхээ байлаа гэнэ. Тэгсэн чинь чөмөг нь идээлчихсэн. Хоёр жил болоод угаалгадаг. Үүнийг яаж эмчлэх вэ гэдгийг мэддэг хүн байдаггүй. Манай залуус ч мэддэггүй. Тэрнээс үүдээд ном уншиж эхэлсэн. Түвд ном үздэг боллоо. Өчнөөн түвд ном судар хүрээлэнгээр дүүрэн байдаг. Гандангийн Т.Булган гээд дэд хамба бий. Тэр чинь миний багш байгаа юм. Нөгөө остимелит өвчнийг эмчлэх үлчүрэнчинжовжид гэдэг танд яг энэ өвчнийг эмчлэхэд 50 хувьд нь мөнгөн ус оролцуулдаг юм билээ. Би шинжлэх ухааны хүн учраас “Юу ярьж байгаа юм, мөнгөн ус эмэнд хэрэглэнэ гэдэг чинь” гээд гайхаад судалж эхэлсэн. Нөгөө мөнгөн ус чинь хаа сайгүй байдаг юм байна. Гэхдээ хортой хоргүй гээд хоёр хэлбэртэй юм байна. Оршдог хэлбэр нь HgS. Хүхэртэй нэгдсэн нэгдэл маягаар байдаг. Энэ нэгдэл бас хортой хоргүй хоёр янз. Хортойгоос нь цэвэр мөнгөн усны хүдэр маягаар ялгаж авдаг. Хоргүй нь газар дэлхийгээр дүүрэн. Дээр үед зос гэж байсан. Малд таних тэмдэг тавьдаг, хашаагаа зосдохоор бороо оронгуут сайхан тодроод ирдэг. Тэр зос гэдэг маань өнөөх мөнгөн усны чинь хүдэр байхгүй юу. Улаавтар өнгөтэй. Хортойгоос нь цэвэр мөнгөн усаа ялгаж авдаг. Дээр үед оо энгэсэг гэж байсан. Хатад хацар дээрээ улаан шунх тавьдаг. Тэр чинь нөгөө зос юм. Угаасан ч арилахгүй. Бас нэг ийм түүх байдаг. Заяын гэгээний хийдийн арын бурхныг хувьсгалын үед “Энэ бурхныг арилга” гээд цүүц алхтай хүмүүс явуулсөн гэдэг. Арилчихсан мөртлөө бороо орохоор л тодроод ирдэг. Энэ ямар учиртай юм гээд учрыг нь олдоггүй байж. Өнөөх зос чинь байхгүй юу. Тийм бат бөх, арилдаггүй, шингэц сайтай эд. Хадны сүг зургууд бий дээ. Улаан өнгийнх нь 20-40 мянган жил болсон ч зурайж байдаг. Ахуйдаа мөнгөн ус ашиглаж сурсныгаа бид өөрсдөө мэддэггүй.

Мөнгөн ус сонирхоод эхэлсэнийх улам цаашаа судалсан чинь Өндөр гэгээн Занабазар мөнгөн ус ашиглаад, бурхдаа шармалддаг байжээ. Дээр үед тулганд ил гал түлдэг байлаа шүү дээ. Гэрийн тоононы тортог шингэсэн навс гээд байгаа юм л даа. Тэрнээс алгын чинээ хайчилж аваад л шавар саванд алтдах юмаа цуг хийгээд шатаачихдаг байж. Мөнгөн усны уур нь алтаа уусгаад, сайхан жигд шармалддаг. Мөнгөн ус нь хаанаас гарч ирээд байна гэхээр тэр навснаас гарч байдаг. Эсгийний өөдөст яахаараа мөнгөн ус хуримтлагддаг гэхээр модноос. Манайхан нүүрс түлэх биш мод түлдэг. Модонд байгаа маш бага хэмжээний мөнгөн уснууд бага багаар ууршиж хуримтлагддаг юм байна. Ургамал үндсээрээ газраас усаа татна. Анзаарагдахын аргагүй бага хэмжээтэй байдаг нөгөө мөнгөн усыг чинь аажмаар ингэж хуримтлуулдаг. Нүүрс бас ургамалаас гаралтай эд. 200-300 мянган жил дарагдсан ургамал учраас бас мөнгөн ус тодорхой хэмжээгээр байна гэсэн үг. Нүүрс түлэхээр HgS гэсэн бат бэх нэгдэл шатаангуут задардаг юм байна. Ингэхдээ цэвэр мөнгөн ус буюу чөлөөт мөнгөн ус болдог. Чөлөөт мөнгөн ус агаарт дэгдэнэ. Манай хүрээлэнгийн эрдэмтэд үүнийг ажигласан хэрэг. Тийм учраас мөнгөн ус эсгийд хуримтлагддаг, утаан дотор мөнгөн ус байдаг юм байна.

-Утаан дотор хэр их хэмжээний мөнгөн ус байгааг яаж тооцсон бэ?
-Үүнийг тооцох аргыг сүүлд нь би бодож үзсэн л дээ. Таван жилийн өмнө химийн бодлого бодож байгаа юм шиг бүдүүлгээр тооцоо хийж үзлээ л дээ. Үндэсний телевизээр мэдээлсэн дүнгээс зөрүүтэй гарсан. Уг мэдээлэлд 800 мянган тонн нүүрсэнд 100 кг мөнгөн ус байна гэж тооцсон. Би таван жилийн өмнө тооцохдоо нэг айл таван тонн нүүрс түлнэ. Гурван цахилгаан станц 5 сая тонн нүүрс түлдэг. Агаарт 260 мянган тонн элдэв бодис цацагддаг. Энэ дотор чинь нөгөө олон хийнүүд, тоосонцоруудаас гадна 38 кг мөнгөн ус байна гэж тооцсон. Бага юм шиг санагдаж байгаа биз. Гэхдээ нэг грамм мөнгөн ус 10-20 га газрыг экологийн хувьд бүрэн хордуулах чадвартай. Харин үндэсний телевизээр ярьсан мэдээлэлд гэр хороолол 1,2 сая тонн нүүрс шатааж байна гэнэ. Цахилгаан станцууд 5 сая тонн нүүрс шатаадаг. Нийтдээ 6,2 сая тонн нүүрсийг Улаанбаатарт жилдээ шатааж байна гэнэ. 800 мянган тоннд нь 100 кг мөнгөн ус байна гэж үзвэл 6 сая тонн нүүрсэнд хэчнээн мөнгөн ус байх вэ. Замаа алдаж байгаа биз дээ. Улаанбаатарыг хэд дахин хордуулах хэмжээний хорыг тарьж байна гэдгийг бид хэлээд байгаа юм.

-Мөнгөн ус яаж хордуулаад байгаа юм бэ?

-Физикч хүн анагаах руу орсон учраас би үүнийг анзаарч байгаа юм. Эмч нар амьсгалын замын тодорхой бус өвчин гээд шинэ онош гаргаад ирж. Нэг хоёр хоногийн дотор хатгаа болчихдог. Амьсгал нь 40-50 хүрээд яах аргагүй хүндэрсэн хатгаа. “Даруй эмчлүүл, эмнэлэгт хэвтүүл. Тарианд ор” гэдэг. Ийм хүүхдийг бид үзэхээр хатгаа биш байгаа юм. Тав дахь өдөр эмнэлэгт үзүүлээд хагас бүтэн сайнд цэвэр агаарт гаргаад, буцааж авчраад эмчид үзүүлэхээр хатгаа байхгүй болчихсон. Ямар дүгнэлт хийсэн гэхээр нөгөө мөнгөн ус чинь агаарт цацагдаад, чөлөөтэй байж байдаг учраас бидний тооцоогоор 80 хувь нь амьсгалын замаар орж байна. Ойролцоогоор 20 хувь нь арьсаар нэвчдэг. Энэхүү чөлөөт буюу цэвэр мөнгөн ус нь амьсгалын замаар орохоор хүний биеэр дүүрэн хүхэр байдаг. Тэр тусмаа хоёр төрлийн амин хүчил нь хүхэр агуулдаг. Мөнгөн ус хамгийн түрүүнд хүхэртэй нэгдэхээр тэмүүлдэг. Тэгэнгүүт эд эс чинь эвдэрч байна гэсэн үг. 80 хувь нь уушгиар орж байгаа учраас хамгийн түрүүн уушгийг гэмтээдэг.

“Даруй эмчлүүл, эмнэлэгт хэвтүүл. Тарианд ор” гэдэг. Ийм хүүхдийг бид үзэхээр хатгаа биш байгаа юм. Тав дахь өдөр эмнэлэгт үзүүлээд хагас бүтэн сайнд цэвэр агаарт гаргаад, буцааж авчраад эмчид үзүүлэхээр хатгаа байхгүй болчихсон.

Цэвэр агаарт гаргахаар яагаад зүгээр болж байна гэхээр биед цэвэр агаар дутагдаж байгаа учраас организм ихээр шингээж аваад дор нь сэргэдэг. Хүүхэд нялхас хөгшин хөвөөгүй бүгд ийм болж байна. Яг ханиад хатгаа гэдэг нь тодорхой биш. Үүнийг би эмч нарт чадлаараа тайлбарлаж байгаа ч хүлээж авдаггүй. Яагаад гэхээр энэ шинжлэх ухаанч бус ойлголт байхгүй юу.

-Та энэ талаар туршилт хийж үзсэн үү?

-Үзээгүй. Энэ бүхэл бүтэн хүрээлэнгийн хийх ажил.

-Өөр улс оронд утаан дахь мөнгөн усны талаар судалж нотолсон уу?

-Үндэсний телевизийн мэдээнд гадны судлаачаас иш татаж байна лээ. Газар дэлхийгээс ургамал мод ийм хэмжээний мөнгөн ус сорж хадгалдаг юм байна гэсэн тооцоо хийчихсэн байгаа юм. Түүнд үндэслээд 800 мянган тонн нүүрсэнд 100 кг мөнгөн ус байна гэдэг тооцоог гаргасан юм билээ. Би бол бүдүүлэг тооцоо хийсэн. Үүнээс хэд дахин багаар тооцсон.

-Биед байгаа мөнгөн усыг яаж саармагжуулах вэ?

-Нэгэнт мөнгөн ус хүхрэнд “хайртай” юм бол хүхрийг нь өгье. Хүхэр агуулсан хүнсний бүтээгдэхүүн ихээр хэрэглэх хэрэгтэй. Байцаа, буйцаа, хүрэн манжин улаан манжин. Дээр нь Аварга тосон, Жанчивлангийн рашаан, Оргил рашаан маш их хүхэртэй. Савлаад дэлгүүрт зардаг шүү дээ. Эдгээрийг идүүлж уулгаад, цэвэр агаарт гаргах нь үр дүнтэй. Цэвэр агаарт гарахад организм өөрийгөө сэргээнэ. Утаатай газраас цэвэр агаарт гарахад нэг их ханиалгадаг. Энэ цэвэрлэж байгаа хэрэг. Нөгөө хүндэрсэн хатгаа хоёр хоногийн дотор байхгүй болохоор эмч нар гайхалгүй яадаг юм. Ямар сайндаа амьсгалын замын тодорхой бус өвчин гээд шинэ онош гаргаад тавьчихсан байна.

-Нөгөө мөнгөн устай эмээ яаж хийсэн бэ?

-Үлчүрэнчинжовжид гэдэг тан ялзарсныг дарах эм гэдэг. Ялзарсан буюу идээ бээрийг дардаг эм гэсэн үг.

-Дээр үед уламжлалт эмнэлгийн маарамбууд мөнгөн усны учрыг мэддэг байсан байх нь уу?

-Маш сайн мэддэг. Анагаах ухааны талаар бид олон судалгаа хийж байсан. Толгой сэгсэрч биширмээр үр дүнтэй үзүүлэлтүүд ч гарч байсан. Даанч гаргаад тавихаар дэлхийн шинжлэх ухаан Европын анагаах ухааныг дагадаг. Үүнтэй зөрчилддөг учраас хүлээж авдаггүй. За тэгээд үлчүрэнчинжовжид танг хийхийн тулд бидэнд мөнгөн ус хэрэгтэй боллоо. Манай хэд тал талаасаа судлаад ярилцдаг. М.Зэнээ гуай хүртэл оролцдог байлаа. Тухайн үед Дорно дахины хүрээлэнд байсан. Тэгсэн чинь Баян-Өлгийн казакууд хорт хавдар боллоо гэнгүүт мөнгөн ус шууд идчихдэг. Хорт хавдар гэдэг айхавтар юмаа эдгээчихдэг гэнээ. Эдгээсэн ч өөр эрхтнийг нь гэмтээгээд хэдэн жил наслаад дуусдаг гэж сонсогдсон. Ингээд мөнгөн ус хайж эхэлсэн. Цахилгаан станцуудын тоолуур янз бүрийн юманд мөнгөн ус хэрэглэдэг. Тэр үед Аж үйлдвэрийн хангамжийн ерөнхий газар гэж байлаа. Эмнэлгүүд ч мөнгөн ус их хэрэглэдэг. Даралтын аппаратыг мөнгөн усаар цэнэглэдэг юм байна. Тэгээд хэдэн мөнгөн ус худалдаж авсан. Мөнгөн усаа боловсруулах жор гэж маш олон юм байна. Мөнгөн усыг хоргүйжүүлэхийг номхотгох гээд байгаа юм. Халууны шилний цэвэр мөнгөн усаа номхотгох ажил хийж байгаа юм. Дээр үед Баавгай гэж мундаг маарамба байсан. Баавгай гуай мөнгөн усанд их дуртай. Баавгай гуай урьд нь идээ бээртэй өчнөөн хүн эмчилсэн. Хөөрхий тэрэндээ хордсон. Түүнээс зөвлөгөө авдаг байсан. Харамсалтай нь Баавгай гуай өөд болчихсон. Эмнэлэгт задлан хийсэн чинь бүх эрхтэн нь идээ бээр байсан гэдэг. Онцгой байдлынхан гэрийнх нь шалыг хуулж байж цэвэрлэж байсан. Бид энэ чинь нарийн асуудал юм байна гээд хөдөө гарч байгаад аргалын гал дээр эм хүхэртэй нь холих гэж олон юм болсон. Хүхрээ, мөнгөн усаа цэвэрлэнэ. Нэг талаас нь гэрэл тусгахад сүүдэр байхгүй болтол нь цэвэрлэ гэж байгаа юм. Цэвэрлэхийн тулд технологийн олон шат дамжлагатай. Ингээд яг л нүүрс шиг хар нунтаг юмтай болсон.

-Тэгээд Санжмятав гуайгаа мөнгөн усаараа эмчилсэн үү?

-Санжмятав гуайгаа эмчилсэн. Тухайн үедээ эдгэсэн хөөрхий. Сүүлд долоон тонн мөнгөн усны хэрэг гэж гарсан юм. Асгатаас Геологийн төв лабораторид шинжилгээнд авчирсан хүдэрний мөнгөний агуулга өндөр байж л дээ. Олон оросууд ажилладаг. Нөгөөдүүл нь дор нь хайлуулаад өнөө долоон тонн хүдэр алга болчихгүй юу. Өчнөөн кг мөнгө дутаад Санжмятав гуай халагдсан. Тэрнээсээ үүдээд бие нь муудаад өнгөрсөн, хөөрхий. СЭВ-ийн орнуудын хуралд германчуудын судалгааг явуулчихсан байсан. Германы мөнгөний уурхай яг тэр үед хаагдаад бүх боловсон хүчин нь бэлэн байсан. Германтай хамтарч ажиллая гэсэн чинь оросууд шууд тасдаж орж ирээд, яриад байгаа судалгаа хийсэн нөхөр Санжмятав докторт долоон тонн мөнгөний хүдрийн хэрэг тохоосон.

Гаргаж авсан мөнгөн усны үнсээрээ дараа нь бид өчнөөн хүн эмчилсэн. Эмчлэхийн урьд Санжмятав гуай бид нарт яаж тусалсан гэхээр мөнгөн усныхаа үнснээс аваад Монголд ганцхан байсан атомын шингээлтийн спектрийн багаж Геологийн төв лабораторид байсан. Номхотгосон мөнгөн уснаасаа шинжилгээнд өгөөд, Санжмятав гуайд өөрт нь өгөөд, бусад хүмүүсийг ч эмчилсэн.

-Одоо ч мөнгөн усны хольцтой эм хэрэглэдэг үү?

-Европт тиймэрхүү хольцтой эм байхгүй. Одоо ийм эм хийхгүй. Үлчү 18 хаа сайгүй бий. Гэхдээ мөнгөн ус хийдэггүй. Мөнгөн усны оронд зэрлэг гахайн баасыг шатааж хэрэглэ гэсэн жор байдаг. Орчин үеийн уламжлалтынхан сармис шатаагаад, нүүрсийг нь хэрэглэж байгаа. Гахайн баас гэхээр эрүүл ахуйд ч таарахгүй биз дээ.

Б.ЯНЖМАА