Завхан аймгийн Тэс суманд хар нүүрт Гончиг хэмээх алдарт бөх 1905-1945 оны хооронд амьдарч байжээ. Нутгийн хүмүүс сайн бөх гэвэл Гончигийг хэлж болно. Тэрээр бие бялдар тэгширсэн бяр ихтэй барилдааны мэдрэмж сайтай мэхээ даацтай хурдтай хийдэг байсан хүндээ гэж ярина. Гончиг Хөвсгөл, Завхан, Увс аймгуудыг дамжиж арслан цолтой барилдаж нэр алдар өсч байжээ. Гончигийн багын найз Санжийнд очиж цай ууж байхад Санж учир битүүлэг шалтгаанаар таалал төгссөнөөс болж уг хэрэгт сэжиглэгдэн Хөвсгөл аймгийн шоронд жил шахам суусан авч хэргийг эс хүлээжээ.
Энэ үед Санжийн эхнэр Чулуун мал сааж байсан болохоор талийгаачийн үхсэн шалтгааныг Гончигтой холбох үндэслэл бүрхэг байсан гэнэ. Тэр үед талийгаачийн цогцсонд нарийн дүн шинжилгээ хийх боломж бүрдээгүй байсан болохоор цогцосны гадна талаас нь харахад мэдэгдэх шарх сорви байгаагүй учир Гончигийг алсан гэх нотлох баримтгүй байсан хэдий ч алах ялыг тулган хүлээлгэжээ. Аймгийн арсланг шоронд байхад нь маршал Чойбалсан Хөвсгөл аймагт ажлаар ирэх үедээ шоронгийн ажилтай танилцах болжээ. Чойбалсанг шоронгийн хашааны хаалгаар орох үед хаалганы дэргэд хоёр зуугийн пошиктой элс байсныг харж сандарч тэвдсэн шоронгийн хуяг ойролцоо явсан Гончигг савтай элсийг зайлуулах үүрэг өгчээ.
Гончиг савтай элс өргөөд явж байхыг харсан маршал хэдийгээр шоронгийн хоригдол гэлээ ч тэр хүний бяр чадлыг бахархан энэ хүү боломжийн тэнхээтэй хүн юм. Энэ зуны наадмаар барилдуулах юм байгаа биз дээ гэхэд аймаг орны удирдлагууд барилдуулна гэж ам уралдан хариулж байсан гэдэг. Гончиг ялын дээд хэмжээ авсан хэдий ч барилдах хүсэл сонирхолдоо хөтлөгдөж сайн барилдвал ял минь хөнгөрч магадгүй гэж горьдож нэгэн сонин санал дэвшүүлжээ. Та бүхэн маршалд барилдуулна гэж амласан болохоор намайг барилдуулах юм байгаа биз дээ. Хэрэв барилдуулах бол надад нэг мэх зааж өг тэр мэхээр чинь барилдах бүх бөхөө унагаж түрүүлнэ. Намайг энэ амандаа хүрвэл миний ялнаас хөнгөлж өг гэжээ. Хуулийнхан нэгэнт маршалд амласан болохоор аргагүйн эрхэнд барилдахыг нь зөвшөөрч бүх хүнээ тонгорох мэхээр хая өөр мэхээр хаявал унасанд тооцхоор болжээ. Гончиг барилдсан бөхөө тонгорох мэхээр хаясаар дөрөвт үлджээ. Энэ үеэс шоронгийн хоригдол барилдуулж наадам бузарлууллаа гэсэн яриа гарлаа гэж Гончигийг барилдуулахаа больж хуулийнхан ирж Гончигийг шоронгийн байр руу яв гэхэд
– Намайг барилдахыг зөвшөөрсөн шүү дээ.
Наадам дуусгаж амиа авч гармаар байна гэхэд нь ногоон малгайтын хоёр хүн ирж Гончигийн гуяыг нэвт жадалжээ. Хуулийнхны шаардлагыг үл тоомсорлосон Гончиг сүүлийн хоёр хүнтэй барилдахдаа цусаа гоожуулан тонгорсоор түрүүлсэн хэдий ч хууль хяналтынхан олон түмний нэр барьж гаргасан шийдвэрээсээ буцахад хүргэжээ. Гончигийн Завханы хорих ангид шилжүүлж өгөөч гэсэн гуйлтыг нь ёсоор болгожээ. Гончиг цаазлуулах ялтай ч нутгаа гэж ирсэн болохоор хороох хоногийг нь хэдэн сараар хойшлуулж хаврыг үзэх болжээ. Тэр нэгэн хаврын нар шарж хүн малын зоо тэнийсэн сайхан өдөр байсан хэдий ч Гончигийн хувьд ухсан нүхний өмнө байгаль дэлхийгээ эцсийн удаа гунигтай харж цэнгэг агаарыг шуналтай сорж давчидсан цээжээ онгойлгож ядан зогсжээ. Дахтын давааны баруун хойд талын уулын зүүн хормойд буутай зургаан хүн Гончигийг авчраад өөрөөр нь нүх ухуулж нүхний өмнө зогсоогоод буудах гэхэд Гончиг эр хүн, эр хүндээ хайртай байдаг болохоор та нар намайг алах нь үнэнтэй боловч дотроо өрөвдөж хайрлаж байгаа байх. Тийм болохоор биелүүлж болох нэг зүйл хүсье. Өнөөдөр миний хувьд аминд минь хүрсэн аймшигт хар өдөр боловч нар ээсэн салхи шуургагүй намуухан, шинээр ургаж буй ногооны үнэр үнэртсэн сайхан өдөр байна. Иймд та бүхнээс орой нар жаргах тэр агшинд намайг жаргааж өгөхийг хүсье гэжээ. Тогтоол гүйцэтгэхээр очсон зургаан хүн дор бүрнээ зөвшөөрчээ.
Гончиг харин талархал илэрхийлж үнэнийг хэлэхэд энэ хэрэг надтай ямар ч холбоогүй гэдгээ дахин дахин хэлж нулимс унагаж байсан гэдэг. Санжийн эхнэр та хоёр холбоотой байсан гэдэг худал үг гаргаж ирээд тулгаж тасалсан юм. Хийгээгүй хэргээс болж амь насаараа хохирч буй хүн гомдолтой байлгүй яах билээ гээд уртаар санаа алдаж байжээ. Гончиг барилдаж явсан тухайгаа болон бөхчүүдийн талаар олон сонирхолтой яриа дэлгэж суух ялдамдаа цагаан соруултай гаанс, хаш хөөрөгтэй тамхиа нэрж суужээ. Цаг хугацаа хором хормоор өнгөрсөөр нар ар уулын оройд очиж аварга том гэрэлт ертөнц бага багаар бүдгэрсээр далд ороход Гончигийн сүрлэг том бие жижгэрсэн мэт харагдаж цог золбоо гал дөлгүй болж арай ядан босч хорвоо ертөнцийг эцсийн удаа шуналтайгаар харж, гүнзгий санаа алдангуут халхаг том монгол дээл бажгар дурдан бүсээ тайлж дээл өмдөө эвхэж бүсээрээ баглаж тавиад барилдах гэж байгаа бөх гэлтэй бөхийн өмсгөлөө өмсөж халин дэвсээр төв асрын үүдэнд биш үхлийн хар нүхний өмнө очоод сүр хүчээ гайхуулах мэт ташаа тулан эргэн зогсов.
Үүргээ гүйцэтгэж яваа зургаан хүний буун дуу зэрэг тас хийж бөхийн өмсгөлтэй монгол бөх маань дээшээ хараад үхлийн хар нүхрүү эргэн уналаа. Чин үнэнийг хэлэхэд тогтоол гүйцэтгэгч бид хэрэгтэн Гончигийг буудаагүй, арслан цолтой монгол бөхөө буудсан даа гэж энэ ажилд оролцож байсан нэгэн өвгөн хуучилж билээ. Гончиг Увс аймгийн наадамд барилдаад сүүлийн дөрвөн бөхөд үлдэхэд Увсынхан гадуурхаж ганцаардуулаад байхад нь аархуу зантай Гончиг миний хоёр хөлийг тушсан ч түрүүлнэ гэж хэлээд хөлөө тохой зайтай тушуулж барилдаад түрүүлж байж билээ гэж ахмад бөхчүүд хуучилдаг байж билээ
