Орос улс Украинд цэргийн тусгай ажиллагаа явуулж эхэлсэн нь дэлхий дахины болон Орос, Украины эдийн засагт ямар нөлөөлөл үзүүлэх вэ гэдэг талаар оросын эдийн засгийн сэтгүүлч Михаил Шафроновын бичсэн нийтлэлийг NEWSru.co.il нийтэлсэн байна.

Хоёрдугаар сар бол дэлхийн эдийн засагт муугаар дурсагдаж үлдэх нь л дээ. Өнгөрөгч 2020 оны хоёрдугаар сард коронавирус COVID-19-ийн цар  тахал Хятадын хил давж, дэлхийн улс орнуудад хөл хорио хязгаарлалт эхэлснээр нефтийн үнэд сөргөөр нөлөөлж, электрон чипний хомсдол нүүрлэж эхэлсэн. Ердөө хоёр жил алгасаад 2022 оны хоёрдугаар сарын 24-нд  цар тахлын дараа дэлхийн эдийн засаг сэргэх нь үү гэтэл Европт дайн дэгдэж, зэвсэглэлээр хөөцөлдөх, эрчим хүчний хямрал, төмөр хөшиг сэргэн  дахин шинэ цохилт ирлээ.

Дайн дэлхий дахины эдийн засагт хэрхэн нөлөөлөх вэ

Хэрэглэгчийн талаас харах юм бол Орос улс Украин руу довтолсноор эдийн засгийн өндөр хөгжилтэй орнуудын зүгээс хориг тавьж нефть байгалийн хийн үнэ өсч байна., Европ, АНУ, Хятадын эрчим хүчний бодлого, цаг уурын байдал, дэлхийн эдийн засгийн сэргэлттэй холбогдоод үнийн өсөлт үндсэндээ дайн эхлэхээс өмнөхөн эхэлсэн гэж болно. Ганцхан дайн энэ үйл явцыг улам хурдасгалаа.

Ердөө долоо хоногийн дотор л нефтийн үнэ 20 доллараар нэмэгдэж, АНУ үндэснийхээ нөөцийн зарим хэсгийг зах зээлд гаргалаа.

Ийм байдал ганцхан цахилгаан эрчим хүч, тээврийн салбарт ч биш. Цахилгаан, бензин бол ямар ч бараа бүтээгдхүүний өртгийн нэг хэсэг. АНУ-д нефтийн үнэ 10 доллараар нэмэгдэхэд инфляци 0.4-0.5 хувь өсдөг нь  практикаас харагддаг. Бусад улс орнуудад энэ үзүүлэлт өндөр, эсвэл бага байж болох ч ямар ч тохиолдолд дэлхий даяар инфляц өсөх эсэхийг таамаглахын тулд заавал эдийн засагч байх албагүй.

Тухайлбал агаарын орон зай хааснаас болоод явах зам уртасч, сонголт багасан, хажуугаар нь бензиний үнэ өсчихсөн болохоор нислэгийн үнэ, шуудангийн үйлчилгээ, түргэн муудах бараа бүтээгдхүүн тээвэрлэх үнэ өслөө. Нөгөө талаар агаарын тээврийн болон аялал жуулчлалын салбарт хүндрэл үүсэв. Нөгөө талд нь Хятад Европын хоорондох төмөр замын үйлчилгээнд ч  цохилт болж эхлэв.

Украин Орос хоёр бол үр тарианы гол экспортлогч, энэ хоёр улс дэлхийн нийт үр тарианы экспортын гуравны нэгийг эзэлдэг. Дайнаас үүдээд улаан буудайн үни бушель нь / 38.7 кг / 9.8 ам.доллар болж дээд хэмжээ тогтоолоо. Мэдээж Украин дайнд өртөж байгаа бол орос улс орнуудын хоригт орсноос тэр. Үнийн энэ өсөлт  украины үр тариаг гол импортлогч Ойрхи дорнодын ус орнуудад  тэртээ жилийн Арабын дайны үе шиг ээлжит өлсгөлөнгийн уршиг тарьж мэдэх юм.

Дайн, үүнээс үүдэлтэй хоригоос болж нэрвэгдэх өөр нэг салбар бол хагас дамжуулагчийн үйлдвэрлэл, нийлүүлэлт.

Украины Одесс, Мариуполь хотын хоёр завод хагас дамжуулагч үйлдвэрлэхэд шаардагддаг өндөр цэвэршүүлсэн неоны дэлхийн үйлдвэрлэлийн 70 хувийг үйлдвэрлэдэг байсан. Оросууд энэ хоёр хотыг бөмбөгдөж, буудсанаар энэ хоёр үйлдвэр жагсаалаас гарчих юм бол тэдний  орон зайг нөхөх дэд бүтэц бий болгоход тодорхой хугацаа шаардана.

Үүнээс гадна оросын “Норильскникель” үйлдвэр гэхэд л сенсор чип  болон, ой санамжийн чип үйлдвэрлэхэд хэрэглэгддэг палладийн дэлхийн нийт олборлолтын 40 хувийг үйлдвэрлэдэг. Гэтэл орос хоригт орчихлоо шүү дээ. Энэ бүх бэрхшээл хараахан тулгамдчихаагүй байгаа болохоор Олон улсын хагас дамжуулагчийн нийгэмлэг энэ бодитой асуудлыг хараахан олж хараагүй л байна.

Зөвхөн хэрэглэгчийн зүгээс биш, татвар төлөгчийн талаас харах юм бол ойрын жилүүдэд Барууны орнуудын, гэхдээ эхний ээлжинд дараагийн сөргөлдөөн Хятадтай болно гэсэн АНУ-ын сурталд олон жил итгэж ирсэн  баруун европын орнууд батлан хамгаалах зардал огцом өснө. Германы канцлер Олаф Шольц л гэхэд батлан хамгаалах зардалд нэмэлтээр 100 тэрбум евро шаардлагатай боллоо гээд мэдэгдчихээд байна. Их Британи, Швед улсуудын засгийн газар зэвсэгт хүчнээ маш яаралтай бэхжүүлэх хэлэлцээнд хүрлээ. Барууны батлан хамгаалах үйлдвэрлэлийн  корпорациудын хувьцаа энэ мэдээллийн мөрөөр хоёр дахин өслөө. Төсвийн энэ их зөрүүг татвар төлөгчид л үүрнэ шүү дээ.

Украин, Орос хоёрын эдийн засагт хэрхэн нөлөөлөх вэ

Орос улс Украинд довтолсноор энэ хоёр улсын эдийн засагт ямар  үр дагавар дагуулахыг яг одоо урьдчилан хэлэх боломжгүй, яагаад гэвэл үйл явдал ойрын үед, ойрын долоо хоногт хэрхэн өрнөхөөс шалтгаалж, нөхцөл байдал яаж ч өөрчлөгдөж мэднэ. Өнөөдөртөө мэдэгдэж байгаа хамгийн хортой үр дагавар бол дэд бүтэц сүйрч байгаа явдал. Энэ бол зөвхөн энэ салбарт нөлөөлөх биш  ард түмний амьдрал, улс орны эдийн засагт хортой үр дагавар дагуулна.Оросын тухайд гэвэл яг тодорхой нөлөөлөл хор хохирлыг урьдчилан хэлэхэд эрт байгаа гэлээ ч одоо мэдэгдэж байгаагаар бол Москва учирч болох хоригийг саармагжуулахад долоон жил бэлтгэсэн гээд байгаа ч ийм том хэмжээний аюултай тулгарна гэхэд бэлэн биш л байсан байхгүй юу.

Хамгийн наад зах нь л гэхэд ОХУ-ын Гадаад хэргийн сайд Сергей Лавровын сая хүлээн зөвшөөрснөөр Кремль спорт, шинжлэх ухаан, соёл боловсролын салбарт хориг тавина гэж зүүдлээч үгүй л байсан шүү дээ. Барууны компаниуд оросын шигшээ багууд, клуб, тамирчдыг ивээн тэтгэх гэрээгээ цуцалж, тамирчдыг нь тэмцээн уралдаанаас хасч Орост болох байсан олон улсын бүхий л уралдаан тэмцээнээ болиулан өөр улсад зохиох болж байна.

Олон улсын шинжлэх ухаан-техникийн хамтын ажиллагаа бас л цохилтод өртөн энэ салбарыг санхүүжүүлдэг ВЭБ банк хоригт орон, улс хоорондын гүйлгээний SWIFT систем оросын хувьд хаагдлаа.

Оросын банкууд SWIFT гүйлгээнээс ийн хасагдаж, Москвагийн 2014 оноос бэлтгэж байсан оросын банкуудын тодорхой хэсэг, Белорусс, Энэтхэг, Хятад, Куба, Тажикстан улсууд   ашигладаг санхүүгийн мэдээллийн систем(СПФС) хоригт орчихлоо.

Нэмж дурдахад жижиглэн худалдааны хамгийн том банк “Сбербанк”, мөн Европын хийн төлбөрийг хийдэг “Газпромбанк” өнөөдөндөө  SWIFT-ээс хараахан салаагүй байна. Үүний зэрэгцээ Оросын Банкны эсрэг хориг арга хэмжээ авснаар  рублийн ханшийг дэмжих, санхүүгийн зах зээлийг тогтворжуулахад  хэрэглэхээр сүүлийн жилүүдэд Үндэсний баялгийн санд хуримтлуулсан  олон зуун тэрбум долларыг ашиглах боломжийг хаачихаад байна.

Москвагийн бирж хэдэн өдрийн турш ажиллахгүй байна. Оросын компаниудын хувьцааг худалдаж авахын тулд Засгийн газар нэг их наяд рубль буюу 10 тэрбум ам.доллар шилжүүллээ л гэнэ. Ингэснээр гадаадын хөрөнгө оруулагчид олноороо гарч явж байгаа энэ үед хувьцааны ханшийг дэмжих зорилготой гэнэ.

Оросын иргэд олон улсын зээлийн карт ашиглах боломжгүй, Google Pay,  Apple Pay системээр төлбөр хийж чадахгүй боллоо. Интернет худалдааны DHL и UPS системээр барууны орнуудаас бараа бүтээгдхүүн мхудалдан авах боломж хязгаарлагдлаа.

British Petroleum, Shell, Exxon Mobile, BMW, Ford, Boeing, Airbus, Toyota корпорациуд  Оросоос гарахаа зарлачихлаа. Эрчим хүчний корпораци, санхүүгийн, тэгээд автомашины, агаарын тээврийн компани корпорациуд гавал Оросын хувьд хүн цохилт болно. Оросын хувьд Boeing,  Airbus зэргийг дурьдахаа больё гэхэд оросын иргэний тээврийн паркийн ихэнхийг эзэлдэг өөрийн үйлдвэрийн SuperJet онгоцонд зориулсан сэлбэгийн үйлдвэр ч байхгүй, иж бүрэн үйлчилгээ ч хийж чадахгүй л байгаа шүү дээ.

Дэлхийд хагас дамжуулагчийн үйлдвэрлэлээрээ тэргүүлдэг Intel, AMD, Qualcomm, Apple, Nvidia гэх мэт бараг бүх үйлдвэрлэгчид  оросын зах зээлээс гарлаа. Тайванийн хагас дамжуулагч үйлдвэрлэгч TSMC оросын эсрэг хоригийг дагаад өөрийн бүтээгдхүүнээ нийлүүлэхээ болив. Ингэхээр оросын процессор үйлдвэрлэгч “Эльбрус”, “Байкал” үйлдвэрлэгчид өөрийн хэрэгцээний сэлбэггүй хоцорч, компьютер, ноутбук, гар утас юу болох вэ.

Орос өөрийн хүчээр үүнийг орлох үйлдвэрлэгч бий болгоход лавтай хэдэн жил шаардагдана. Үүнээс гадна оросын эсрэг хориг нь холбооны тав дахь үеийн систем бий болгох болон бусад төслүүдийн хувьд чагт тавилаа л гэсэн үг.

Оросын олон салбар Хятадаас, юун түрүү Huawei корпорациас хамааралтай байдаг. Гэтэл тэр нь өөрөө Барууны хоригт орчихоод байж одоо бас хоригт ороод байгаа  Оростой хамтран ажиллах уу.

Украинд явуулж байгаа Оросын цэргийн тусгай ажиллагаа, АНУ болон Европ, бусад орнуудын зүгээс Оросын эсрэг тавьж байгаа хориг нь дэлхий дахины эдийн засагт ноцтой үр дагавар дагуулна гэж олон улсын рейтингийн Moody’s агентлагийн шинжээчид ч анхааруулж байгаа юм.

Тэднийхээр бол Москва, Киевийн энэ мөргөлдөөн нь зөвхөн энэ хоёр орны эдийн засагт  нөлөөлөөд зогсохгүй  бүхий л Европын эдийн засгийн сэргэлтэд муугаар нөлөөлнө гэнэ.

Дэлхийн нийт Дотоодын бүтээгдхүүнд Оросын эзлэх хувь худалдан авах чадвараараа ердөө гурван хувь байдаг бол Украиных бүр бага. Тэгэхээр нэг нь дайны хөлд нэрвэгдэж, хамаг дэд бүтэц нь сүйрч байгаа бол нөгөө нь дэлхий дахины хоригт орчихоор юу болох вэ.

Британийн эдийн засаг, нийгмийн судалгааны үндэсний хүрээлэн NIESR ч бас Орос-Украины сөргөлдөөнөөс болж дэлхий дахины эдийн засаг 2023 онд нэг хувиар буюу  нэг их наяд доллараар буурна гэсэн байна.