“Монголын Төмөр зам” ТӨХК-ийн хууль эрх зүй эрхэлсэн дэд захирал, Хууль зүйн ухааны доктор, профессор Л.Батжавтай төмөр зам барих төслүүдийн талаар асуудлаар ярилцлаа.

-Зүүн, баруун чиглэлийн босоо тэнхлэгийн төмөр замын хөрөнгө оруулагчийг шалгаруулах ажил эхэлж байна. Хэдэн аж ахуйн нэгж хөрөнгө оруулах хүсэлтээ ирүүлээд байгаа юм бэ?

-Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд Монгол Улс хилийн таван боомтыг төмөр замаар холбоно. Энэ хүрээнд хийгдэх гол ажил нь зүүн, бараан чиглэлд босоо тэнхлэгийн төмөр зам барих юм. Үүнтэй холбоотойгоор энэ оны гуравдугаар сарын 16-нд Засгийн газрын тогтоол гарч уг төмөр замыг барихаар шийдвэрлэсэн. Ингээд энэ төсөлд хөрөнгө оруулагчийг шалгаруулах үйл ажиллагаа эхэлж гадаад, дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийн материалыг хүлээж аваад байна. Одоогоор 14 аж ахуйн нэгж хүсэлт ирүүлсэн. Гэвч өнөөдрийн байдлаар аж ахуйн нэгжүүдийн ирүүлсэн бичиг баримт шаардлага хангахгүй байгаа тул дахин санал авахаар шийдвэрлэсэн.

-Та шинээр баригдах төмөр замуудын  талаар тодорхой мэдээлэл өгнө үү?

-Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй Шинэ сэргэлтийн бодлогод тээвэр логистикийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх асуудал тусгасан. Энэ хүрээнд зүүн, баруун чиглэлд босоо тэнхлэгийн төмөр замын коридор байгуулах юм. Баруун талдаа Увсын Арц сууриас Нарийнсухайт,  Шивээ хүрэнгийн боомтыг холбох 1255-1507 орчим км төмөр зам барихаар төлөвлөж байна. Зүүн талдаа Чойбалсан, Хөөт, Бичигт чиглэлд 426 км төмөр зам тавина. Чойбалсангаас хойш Эрээнцав хүртэл 200 гаруй км төмөр зам бий. Ингээд Монгол Улс гурван чиглэлээр хоёр хөрштэйгээ төмөр замаар холбогдоно.

-Иргэд Дарханы замаа барьж дуусгаагүй байж төмөр замын том том төслүүд хэрэгжүүлнэ гэж яриад байх юм. Хэдий хугацаанд, ямар хөрөнгө мөнгөөр тэр төмөр замын төслөө санхүүжүүлэх юм бол. Үлгэр шиг зүйл яриад байх юм шүүмжлэл хэлдэг шүү дээ?

-Энэ төмөр замыг зайлшгүй барих ёстой. Бид төмөр замын томоохон төслүүдээ хэрэгжүүлээд бариад эхэлсэн шүү дээ. Тухайлбал, Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын төслийг 2017 эхлүүлсэн. Барьж дуусаад  энэ оны гуравдугаар сарын 15-нд туршилтын тээвэр хийж эхлээд байна. Монголчууд 416 км төмөр замыг өөрсдийн нөөц бололцоо, хүч хөдөлмөр, хөрөнгөөр барилаа. Одоо Тавантолгой-Гашуунсухайтын чиглэлийн төмөр замыг барьж байгаа юм. Энэ оны долдугаар сарын 1-нд нээлтээ хийнэ.  Доод үе угсралт 99.9, дээд үе нь 90 гаруй хувийн амжилттай ажиллаж байна. Мөн Засгийн газрын шийдвэр гуравдугаар сарын 9-нд гарч Зүүнбаян-Ханги мандал чиглэлд 220 орчим км төмөр зам барих ажил эхэллээ. Энэ төмөр замыг  зургаан сарын хугацаанд барьж байгуулаад аравдугаар сарын 1 гэхэд нээлтээ хийхээр төлөвлөсөн. Энэ мэтчилэн төмөр замын томоохон төслүүд хэрэгжүүлж байна. Манай Улаанбаатар төмөр замын урт 1100 км, дэлгэмэл уртаар 1800 км шүү дээ. Бид өнөөдөр 416, 267, тэгээд аравдугаар сард ашиглалтад орох төмөр замыг нэмэх юм бол бараг 900 км төмөр зам бариад байгаа юм. Тэгэхээр энэ бол тунхаг, хий хоосон яриа биш. Хамгийн гол нь бид маш богино хугацаанд төмөр зам бариад сурсан. Иймд төмөр зам барих төслүүд бол цаасан дээр эрээчсэн биелдэггүй мөрөөдөл биш. Харин бусад төслүүдийг иргэд цахим орчинд, хэвлэл мэдээллээр шүүмжлээд ярьж л байдаг юм. Үүнд үнэний ортой зүйл ч бий. Энэ тал дээр надад хувь хүний үзэл бодол бий. Тухайлбал, манай дарга нар төрийн залгамж халааг биелүүлэх, өмнө гарсан бодлого, шийдвэрүүдийг хэрэгжүүлэхгүй байдаг нь харамсалтай. Өнөөдөр манай нийгэмд болохгүй бүтэхгүй зүйлүүд үүнтэй холбоотой. Дарга нар өөрөө хүссэн шийдвэрээ гаргуулах, магадгүй шинэ төсөл хэрэгжүүлэх ашиг сонирхол байдаг юм биш үү гэж би хардаг. Жишээ нь Дарханы замаа барьж чадаагүй байхад Улаанбаатарт метро байгуулна гэж яриад л байдаг. Бүр 2017 он гэхэд бид метрогоор яваад эхлэх байсан биз дээ. Бас дүүжин тээвэр гээд яриад л байсан. Хамгийн сүүлд Туул голыг сувагчлаад усан тээвэр хөгжүүлнэ гэх юм. Тээврийн цагдаагийн урд талын гүүрийг хамгийн өндөр өртгөөр 43 сая ам.доллараар баригдсан гэдэг. Гэтэл нөгөө гүүр нь өнөөг хүртэл дуусаагүй л байна. Засаг солигдох болгонд үйл ажиллагаа гацаад  байдаг нь харамсалтай. Шинэ төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх хүсэл сонирхолтой дарга нарын амбицаас л болж эдгээр асуудлууд гараад байгаа юм. Харин Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд хэрэгжүүлэх төмөр замын төсөл хөтөлбөрүүдийн хувьд ийм асуудал гарахгүй.

-Тэгвэл “Монголын төмөр зам” компанийн үйл ажиллагаа, цар хүрээг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Одоогоос 14 жилийн өмнө Монгол Улс төмөр замын нэгдсэн сүлжээтэй байх зорилгоор “Монголын төмөр зам” компанийг байгуулсан. Тэгээд төмөр замын сүлжээ байгуулах ажил 2017 оноос хойш эрчимжээд байна. Монгол Улсын орлогынхоо 80 хувийг уул уурхайн салбараас  олдог. Иймд зэс, төмрийн хүдэр, нүүрс зэрэг ашигт малтмалаа экспортод гаргахын тулд төмөр замаа яаралтай барих хэрэгтэй байгаа юм. Жишээ нь урд хөршид нүүрсний  асар их хэрэгцээ байдаг. Харин манайд хэдэн зуун жилийн хугацаанд хэрэглэж ашиглаж дуусахгүй нүүрсний нөөц бий. Гэтэл өнөөдөр дэлхий нийтээр нар, салхины гээд сэргээгдэх эрчим хүч үйлдвэрлэдэг болоод байна. Тэгэхээр ирэх 20 жилийн хугацаанд л нүүрсний хэрэглээ бий гэж эрдэмтэн, судлаачид үздэг. Үүнээс хойш түүхий нүүрс түлэх асуудал байхгүй болно. Иймд бид энэ хугацаанд амжаад нүүрсний экспортоо огцом нэмэгдүүлэх шаардлага тулгараад байгаа юм. Энэ асуудлыг шийдэх гарц нь төмөр зам. Бид төмөр замаа богино хугацаанд барьж чадвал улсын төсвийн орлого нэмэгдэх, ойрын хугацаанд үсрэнгүй хөгжих бололцоо бүрдэнэ. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн боловсруулж УИХ-аар батлуулсан “Алсын хараа-2050” гэдэг хөтөлбөр хэрэгжих суурь нөхцөл нь төмөр замын тээвэр шүү дээ. Тэгэхээр төмөр зам барих төсөл нь биелэхгүй зүйл биш. Биелээд явж байгаа. Цаашид улам өргөжөөд хэрэгжих асуудлыг л өнөөдөр ярьж байгаа юм. Өнөөдөр “Монголын төмөр зам” компанийн хамгийн том зорилго нь баруун, зүүн чиглэлд босоо тэнхэлгийн төмөр зам барих ажил болоод байна.

-Тэгэхээр баруун, зүүн чиглэлийн босоо тэнхлэгийн төмөр замын ТЭЗҮ хэрхэн гарч байна. Хөрөнгө оруулалтыг хэрхэн босгох юм бэ?

-Энэ бол асар их ач холбогдолтой төсөл. Манай улс байгалийн баялаг ихтэй ч тээврийн асуудлаа шийдээгүй учраас түүнийгээ эдийн засагт эргэлтэд оруулж чадахгүй байна. Иймд төмөр зам барих асуудлыг л дахин дахин яриад байгаа юм шүү дээ. Энэ төсөл бол төмөр замын коридор гэхээсээ илүү эдийн засгийн коридор юм. Манай улс өнөөдөр онгоц, автомашинаар маш бага хэмжээний тээвэр хийдэг. Нийт тээврийн дийлэнх нь төмөр замаар явах учиртай. Тэгвэл өнөөдөр төмөр замын ганцхан гарц манайд бий. Баруун, зүүн чиглэлийн босоо тэнхлэгийн төмөр зам баригдсанаар гурван гарцтай болно. Энэ төсөл дээр ярьсан шиг дарга, цэргийн шинээр санаачилдаг, мөнгө төгрөг идэж уух зорилготой цаасан дээрх мөрөөдөл биш. Тавантолгой-Зүүнбаянгын төмөр замын төслийг “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн мөнгөөр санхүүжүүлсэн. Тавантолгой-Гашуунсухайтын төмөр замын төслийг нүүрсээр буюу бартерын солилцоо хийж санхүүжүүлж байгаа юм. Ханги мандал-Зүүнбаянгийн төмөр замын төслийг концессын гэрээгээр буюу хөрөнгө оруулагч өөрийн мөнгөөр бариад төрд шилжүүлэнэ гэсэн үг.  Баруун, зүүн чиглэлд босоо тэнхлэгийн төмөр замыг бас  концессын гэрээгээр барина. Өөрөөр хэлбэл зурах, барих, ашиглах, шилжүүлэх гэсэн гэрээтэй. Улсын төсвөөс нэг ч төгрөг гаргахгүй. Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид мөнгөө гаргаж төмөр замаа барина. Тэгээд төмөр замынхаа тээврээс  оруулсан хөрөнгөө нөхөж авах юм.  Ийм учраас энэ төслийн мөнгөнөөс нөгөө хумслах, идэж уух гэсэн ойлголт байхгүй. Засгийн газрын хурал дээр Ерөнхий сайд “энэ төмөр замын төсөлд хөрөнгө оруулагчдаа үргээж болохгүй. Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг татаж төмөр зам барих юм бол төр Монголын төмөр зам гэдэг компани байгуулсны гавьяа, үр өгөөж нь гарна. Төслөө цаг хугацаанд нь амжилттай хэрэгжүүлээрэй” гэсэн үүрэг даалгавар өгсөн.

-Энэ төмөр замыг яг хэзээнээс эхэлж  бариад хэдийд ашиглалтад оруулахаар төлөвлөж байгаа вэ?

-Засгийн газрын тогтоолд зааснаар энэ оны зургадугаар сарын 1-нээс эхэлнэ. Ерөнхий сайдын зүгээс тавдугаар сарын 15 гэхэд ажил нь эхлүүлэх нь зүйтэй гэж хэлсэн. Бид аль болох ойрын хугацаанд эхлүүлэхээр ажиллаж байна. Одоогоор бид гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдаас энэ төсөлд оролцох санал авч эхэлсэн. Эндээс хөрөнгө оруулагчаа сонгоно. Үүний дараа төсөл хэрэгжүүлэх компани байгуулагдана. Тэгээд төмөр зам барих концессын эрхээ авах юм. Ингээд төмөр барих ажил эхэлнэ.

-Эдгээр төмөр замаар жилд хэдий хэмжээний ачаа тээх хүчин чадалтай байх юм бэ?

-Баруун талдаа 25-30, зүүн талдаа 20-25 сая ачаа тээнэ гэж урьдчилсан байдлаар тооцож байгаа. Гэхдээ хөрөнгө оруулагч нартай ярилцаж ойлголцох ёстой.  Бид баруун, зүүн чиглэлд босоо тэнхлэгийн төмөр зам барихад оролцох хөрөнгө оруулагчийн судалгаа хийж үзсэн. Аж ахуйн нэгжүүдтэй хоёр удаа уулзлаа. Тэдний саналыг сонсоход энд дан зам тавихгүй. Тээвэрлэх ачаа их бий. Иймд хос зам тавих ёстой гэдэг. Мөн цахилгаан галт тэрэг явуулна гэдэг асуудал  ярьж байгаа.  Тэгэхээр хос зам тавьчихвал ачаа тээвэр нэмэгдэнэ. Үүнийг дагаад хилийн боомтуудын нэвтрүүлэх хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх асуудал яригдах нь гарцаагүй. Ачаа тээвэр нэмэгдэх тусмаа сайн. Хамгийн гол нь хөрөнгө оруулагчтайгаа ярилцаж шийдэх асуудал бий.

-Төрөөс төмөр замын талаар баримтлах бодлого гэж бий. Үүний хэрэгжилт ямар байгаа юм бол?

-Төмөр замын бодлого 2010 онд батлагдсан байдаг.  Үүнд баруун, зүүн чиглэлд босоо тэнхлэгийн, хэвтээ тэнхлэгийн  төмөр зам барих асуудал тусгасан. Мөн чиглэлээр нь нарийвчлан зааж өгсөн. Төмөр замын бодлогыг хэрэгжүүлэх нэг, хоёр, гуравдугаар үе шат гэж бий. Одоо гуравдугаар үе шатандаа ороод явж байна. Хэвтээ, босоо тэнхлэгийн бүхий л төмөр зам барих концессын эрхийг “Монголын төмөр зам” компанид өгсөн байдаг. Жишээ нь зүүн чиглэлд босоо тэнхлэгийн Чойбалсан, Бичигт, Хөөт гэсэн төмөр зам ашиглалтад орвол одоо Сайншанд, Баруун-Урт, Хөөт гэсэн хэвтээ тэнхлэгийн төмөр зам ашиглалтад орох ёстой.  Сайншандаас Тавантолгой, Цогтцэций хүртэлх төмөр замаа тавьсан байгаа. Төмөр замын бодлогод ороогүй төмөр замын нэг трасс  бий. Энэ нь Нарийнсухайтаас Даланзадгад чиглэлд төмөр зам барих ажил төлөвлөөгүй байгаа  юм. Одоо Хөөт, Бичигт төмөр замаар холбогдчихвол дээрх чиглэлд төмөр зам барих ажил хийгдэх боломж бүрдэнэ.

Хэрэв уг төмөр замыг ашиглалтад оруулбал Монгол Улс босоо болон хэвтээ тэнхлэгийн төмөр замаар бүрэн холбогдоно. Баруун, зүүн аймгийн иргэд төмөр замаар явах боломж бүрдэнэ. Жишээ нь баруун аймгаас төмөр замаар Дорнод, Сүхбаатар аймагт ирж болно гэсэн үг. Зүүн аймгаас Алтанбулаг, Замын-Үүдээр хоёр хөршид аялж болно. Төмөр зам барих төслүүд маань ийм ач холбогдолтой юм шүү дээ. Бидний барьсан Тавантолгой, Зүүнбаянгийн төмөр зам жилд 15 сая тонн ачаа тээх хүчин чадалтай. Тэгээд Улаанбаатар төмөр зам буюу гол замдаа холбогдохоор дээд тал таван сая тонн ачаа тээх хүчин чадалтай. Цаана нь 10 сая тонн ачаа үлдэж байгаа биз. Иймд Сайншандаас Баруун-Урт, Хөөт, Бичигтийн төмөр замаар гадагшаа гаргах юм. Тэгэхээр Нарийнсухайтаас Даланзадгад чиглэлд төмөр зам барих нь гарцаагүй гэж харж байна.