М.Даваадулам

Бидний хэдэн сэтгүүлчид Улаанбаатар хотоос Говь-Алтай аймгийн  төвөөр дайран  Хантайширын нуруу, Аж богд, Таянгийн нуруу, Бурхан буудай уул гэх мэт  байгалийн ер бусын гайхалтай  тогтоц бүхий сүрлэг уулсаар хүрээлүүлэн нүдээ баясгаж, сэтгэлээ сэргээн давхисан нь  “Бургастай”, “Нарансэвстэй” боомтын нөхцөл байдлыг  сурвалжилахаар зорин явж буй нь.  Говь-Алтай аймгийн хувьд манай улсын баруун өмнө зүгийн хилийн бүс нутгийн нэлээд хувийг эзэлдэг  төдийгүй,   ховор ан амьтдын өлгий нутаг юм.  Зорьж явсан ажлынхаа  эхний боомт болох  Алтай  сумын нутагт байрлах Бургастай боомтод Аймгийн төвөөс  380 км энхэл донхол замаар хүлгийн шандас сорино гэдэгчлэн автомашиныхаа хурд, хүчийг сорин, шороо тоос татуулан явсаар   ирэх нь тэр. Миний хувьд энд анх удаа ирж байгаа болохоор төсөөлснөөс тэс өөр орчин угтлаа.  Монгол Улсын хилийн байр болох жижигхэн  хоёр давхар шар байшин,  “Монгол Улс 354” гэсэн сүлдэт хилийн багана, бас л өнөөх шороон зам тэгээд л болоо. Дөнгөж хилийн баганы цаад талаас эхлэх   БНХАУ-ын нутаг дэвсгэр рүү  хүнд  даацын бетон  зам, овор томтой хаалга, барилга гээд бүгд   хараа булаана. .  Тэрхэн зуур  Говь-Алтай аймгийн нэг ч  сум” засмал замаар  холбогдож амжаагүй”  гэдэг бодол толгойд  зурсхийн, хачин гунигтай санагдсаныг нуух юун.  Монгол Улсын Засгийн газраас  “Алсын хараа-2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын хүрээнд  “Шинэ сэргэлтийн бодлого” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Үүний нэг гол сэргэлт нь “Боомтын сэргэлт” юм. Энэ ч утгаараа бид зорин ажилласан. Бургастайн боомт ковидын нөхцөл байдлаас болж бараг хоёр жил үйл ажиллагаа нь зогссон гэнэ. Боомт явах зам дагуу нэлээд том хэмжээтэй  овоолго  харагдлаа.  Тэр зуур “энд бага хэмжээний уурхай ажилладаг юм байх даа” гэсэн бодол төрөх тэр зуурт жолооч ах  түүнийг “Алтайн хүдэр” компанийн төмрийн хүдрийн овоолго гэдгийг хэллээ.  Тус компани  төмрийн хүдрийн  баяжмалыг экспортлох эрдэс баяжмалын зориулалттайгаар сүүлийн 10 жил үйл ажиллагаа явуулж байгаа,  өнгөрсөн жилүүдэд хамгийн дээд талдаа 1.7 сая тонн төмрийн хүдрийн  баяжмалыг экспортлосон байна.  COVID-19-ийн нөхцөл байдлаас үүдэж,   боомтын үйл ажиллагаа зогсжээ.  Түүнээс улбаалан 2.5 сая тонн орчим төмрийн хүдрийн баяжмал хуримтлагдсан нь тэр байж. Харин Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын 26-наас эхэлж  хятадын талтай тохиролцож хилийн хөдөлгөөнөө нээж, эхний ээлжинд 30 машинаар төмрийн хүдрийг хилээр гаргахаар болсон юм байна.  Цаашдаа нөхцөл байдал сайжирвал   өдөрт 90 машин болгон нэмэхээр төлөвлөжээ. Бургастай боомтын хувьд зөвхөн  “Алтайн хүдэр” компанийн  төмрийн хүдрийг экспортлох  зориулалттай ажилладаг мэт. Ер нь энэ боомтоор албаны болон амин  хувийн аль нь ч  байсан  хилээр нэвтрэхэд хүндрэлтэй. Бүх зүйлийг нь нэгжиж,  шалгаж иргэдийн оймсыг нь хүртэл тайлж үздэг  гэх. Тиймдээ ч  боомтын хилийн хяналт шалгалтаас залхаж, иргэд ч үйлчлүүлэхээ больсон юм байна. Тийм болохоор энэ боомт яг өнөөдрийн байдлаар  хувийн нэг уул уурхайн компанийн  өмч хэлбэрээр л ажиллаж байгаа гэж хэлэхэд буруудахааргүй байна.  . Түүнчлэн нөгөө талаас Шинжаан Уйгарын нутагт  оршдог гэдэг утгаараа БНХАУ-ын зүгээс төдийлөн анхаарч, эдийн засгийн боломжийг нь нэмэгдүүлэх сонирхол бага байгаатай шууд холбоотой байх.

 БУРГАСТАЙН БООМТ ЗӨВХӨН  “АЛТАЙН ХҮДЭР” КОМПАНИЙН  ТӨМРИЙН ХҮДРИЙГ ЭКСПОРТЛОДОГ  

Аймгийн Засаг дарга О.Амгаланбаатар: Хил орчмын иргэдийн хувьд энэ боомтоо түшиглэн амьдрал ахуй, арилжаа бизнесээ хөгжүүлж байсан бол сүүлийн жилүүдэд эдийн засгийн үр өгөөж байна уу  гэдэг асуулттай л үлдэж байна

“ Энэхүү Бургастай боомт нь 1992 оноос үйл ажиллагаа эхлүүлж эхэндээ улирлын чанартай жилийн гурав, зургаа, найм, арваннэгдүгээр саруудад 20 хоногийн хугацаатай ажилладаг боомт байсан. Тухайн түр боомтын журмаар ажиллаж байх үедээ сондгой саруудад нь Хятад улсын талд, тэгш саруудад нь Монголын талд ирж бизнес арилжаа явагддаг ийм онцлогтой боомт байжээ. Монгол Улсын БНХАУ, ОХУ-тай хиллэдэг бүх боомтуудаас үүгээрээ өвөрмөц юм. Үндсэндээ 2005 он хүртэл бүх төрлийн бараа бүтээгдэхүүний арилжаа хийгддэг байв. Бургастай боомтоор орж ирсэн  бензинээр баруун таван аймгаа бүрэн хангадаг, эргээд баруун таван аймгийн ноос ноолуур энэ боомтоороо гардаг байсан. Энэ бүхний цаад үр ашиг нь Говь-Алтайчууд хамгийн хямд өргөн хэрэглээний бараа хэрэглэдэг дээр нь түүхий эд хамгийн үнэтэй байсан гэвч харамсалтай нь 2005 оноос боомтын үйл ажиллагаа зогсонги байдалд орсон. Үүний гол хүчин зүйл нь Шинжаан Уйгарын өөртөө засах орон буюу баруун талдаа тогтворгүй байдал үүссэн гэдэг үүднээс Монголын талын санал хүсэлтээс биш үндсэндээ Хятадын Шинжаан Уйгарын дотоод асуудлаас болж ийм байдал үүссэн. Одоо зорчигч байхгүйтэй адилхан болсон.  Үндсэндээ Алтайн хүдрийн төмрийн хүдрийн экспорт явагддаг, харин  сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд тэг зогсолтын байдалтай байгаа. Мөн энэ хил дээр гурав сая орчим тонн төмрийн хүдэр овоорсон.  Хил орчмын иргэдийн хувьд энэ боомтоо түшиглэн амьдрал ахуй, арилжаа бизнесээ хөгжүүлж байсан бол сүүлийн жилүүдэд эдийн засгийн үр өгөөж байна уу  гэдэг асуулттай л үлдэж байна”

Бургастай дахь Гаалийн хорооны дарга Д.Эрдэнэсүх: Хилийн үйл ажиллагааны судалгааг харахад арав орчим иргэд л автомашинаараа  хил гарч ойр зуурын гурил будаа авдаг байсан

“Сүүлийн гурван жилийн судалгаанаас үзэхэд импортын бараа зогсонги байдалд орсон, экспорт гарч байгаа нэртэй боловч 2021 оны 6-9 сарын хооронд  өдөрт хорин машины квоттой л байсан. Энэ нь 1496 гаруй тонн болсон.  Манай боомтын давуу тал нь техник тоног  төхөөрөмж шийдэгдсэн, шилэн кабельтай. Гэхдээ боомтын цогцолборын байдал  хүрэлцээ муу. Гааль дээр нэг тонн төмрийн хүдрийн баяжмалаас  1500 төгрөгийн  бүрдүүлэлтийн хураамж авдаг. Харин улсын төсөвт өөр тооцооллоор ороод явдаг. Хяналтын бүсэд гацсан 2.5 тонн төмрийн хүдрээс дөрвөн тэрбум төгрөгийн бүрдүүлэлтийн хураамж улсын төсөвт орох боломжтой. Нэг тонн төмрийн хүдрийн баяжмал Бургастайн боомтоор гарах үнэ харилцан адилгүй. Учир нь тухайн үедээ аж ахуйн нэгжүүдийн хооронд гэрээ хийгээд үнэ тодорхой болдог гэсэн үг. Бургастай дахь гаалийн хороо 27 албан хаагчтайгаас 17 нь улсын байцаагч. Боомтын үйл ажиллагааг нээх шийдвэртэй холбоотойгоор одоо зургаан улсын байцаагч ажиллаж байна.  Хөгжлийн хөтөч гээд Сангийн яамны төсөвтэй хамтраад орчин үеийн шинэ боомтын зураг төсөл хийж байгаа. Энэ боомт шинээр баригдвал манайх хөгжөөд явах бүрэн боломжтой.  Ер нь хилийн үйл ажиллагааны судалгааг харахад арав орчим иргэд автомашинтайгаа   иргэд л хил гарч ойр зуурын гурил будаа авдаг байсан. Энэ юунаас болдог байсан гэхээр цаадах худалдаа үйлчилгээний цэг бүхий суурин газар нь хилээс алслагдмал, хилийн цэргүүдийнх нь гаалийн  хяналт шалгалт их чанга байсантай холбоотой иргэд тэр бүр явдаггүй гэсэн хандлага ажиглагддаг.  Одоогоор импорт буюу аж ахуйн нэгж байгууллагуудын хөдөлгөөн эргэлт багатай байгаа учраас боомт эдийн засгийн үр өгөөж талаас жаахан дутагдалтай байна ” гэв.  Газар дээр нь ирж нөхцөл байдлыг  нүдээр харж, албаны хүнээс үгийг нь сонссон хүний хувьд энэ боомт иргэдийн хувьд ч эдийн засгийн хувьд ч төдийлөн ач холбогдол багатай санагдсан.

Шивээхүрэн, Бургастай боомтын чиглэлд хилийн зурвас дагуу  замын асуудлыг шийдээд Нарансэвстэйг  нээх боломжтой

Эндээс  тус аймгийн Цогт  сумын нутагт орших   “Нарансэвстэй” боомт  хүрэх  Монгол Улсын хилийн  багана дагуух  400 гаруй км зам эхэлсэн юм. Бид “Сарны хөндий” хэмээх ямар ч амьд амьтан, ургамал битгий хэл шувуу ч нисэх боломжгүй их цөлөөр хилийнхээ багана дагуу явах зуурт нөгөө талд их гүрний хөгжлийн нэгээхэн хэсэг нүдний өмнө дурайна. Учир юу гэвээс БНХАУ өөрийн хилийн зурвас дагуу  өргөст тор  татсан байх бөгөөд түүнийхээ дөнгөж цаана зэрэгцүүлээд төмөр хашаа барьсан байх аж.  Түүнчлэн хилийнхээ хашааг дагуулаад  сайжруулсан зам тавьж, хэсэг яваад л камер байршуулж, замаа даган уул уурхайгаа хөгжүүлж байгаа нь харагдана. Энэ дүр зураг хэдэн зуун км үргэлжилнэ, харин манай  талд сарны хөндий хэдэн зуун км үргэлжилнэ. Бид ямартаа ч уул хадаар нэг их тойропгүйгээр бартаатай ч бараг шулуун явсаар Нарансэвстэйн боомтод ирсэн.  Ингэж явахдаа Бургастайн  боомтоос Нарансэвстэй хүртэл хилийнхээ багана  дагуу зам тавих бүрэн боломж байна гэдгийг дарга нар мэдэж байгаа болов уу, гэсэн  бодол замын турш толгойд эргэлдэв. Зам харгуй тавихад ховордсон ан амьтан, байгалийн үзэсгэлэнт газруудад ямар ч хамааралгүй юм гэдгийг нүдээр үзэж, биеэр туулсан хүнийхээ  хувиар  бүрэн дүүрэн ойлгож авсан юм. Үзээгүй байхдаа бусдын  адил нөгөө л ховордсон ан амьтан, байгалийн үзэсгэлэнт газар, баянбүрд гээд зам тавих боломжгүй гэж бодож байсан нь үнэн. Нарансэвстэй ойртоход нэлээд өндөр шар байшин харагдахад бас л “манай боомтын барилга овоо том харагдаж байна даа” гэсэн юм бодож явтал жолооч ах нөгөө талынх гэж  хэлснээр миний  бодол тэр дороо л унтарсан юм. Буугаад хартал “Бүгд Найрамдах Дундад Ард Улс” гэсэн бичигтэй  дөрвөн давхар шар байшин, түүний хажуугаар хашааны хаалганд тулж ирсэн засмал зам. Зам, байшин хоёр саяхан барьсан мэт шинэхнээрээ, гэтэл барилга нь 1992 онд баригдсан, түүнээс хойш 30 жил болсон гэх. Үүнийг сонссон  миний хувьд атаархах, шар хөдлөх хоёр зэрэгцэн нэг хэсэгтээ дуугарахаас ч дургүй хүрч байв. Энэ хашаа, энэ шар байшингаас цааш 60 км яваад Ази-Европыг холбосон торгоны зам явах аж. Уг торгоны зам нь 2000 гаруй жилийн түүхтэй бөгөөд Казахстан, Киргизстан, Иран зэрэг  улсыг дамжин европ хүрдэг юм байна.   Бидний хүсээд байгаа Европ хүрэх зам ийм ойрхон байхад энэ боомтоо нээгээд улс эх орныхоо эдийн засгийн эргэлтийг нэмэгдүүлэх боломж болоцоог төр, засаг маань анхааралдаа аваасай.  Гэтэл манай талд цонх, хаалга, дээвэр гээд авч болох бүх юмыг нь,  саарал тоосгоор барьсан нэг давхар,  хоёр барилга. Нарансэвстэй боомт нь Төв Хятадын Гансу мужтай хиллэн оршиж байгаа. Тиймдээ ч манай талаас хилээ нээж асуудлаа шийдчихвэл БНХАУ-ын зүгээс  боомтын барилга, Алтай сум хүртэлх 500 км засмал замыг  төслийн хүрээнд барих боломжтой гэдгийг аймгийн удирдлагуудад хэлж байж.

Засаг дарга О.Амгаланбаатар: Монгол Улсын баруун бүсийн хөгжлийн гарц нь Нарансэвстэй  боомт юм

ОХУ болон   Украины мөргөлдөөнтэй холбоотойгоор европоос ирэх ачаа  ОХУ-ын нутаг дэвсгэрээр дамжих боломжгүй нөхцөл байдал үүссэн. Гэтэл бид Дундад Ази болон Европтой холбогдох хамгийн дөт замын хажууд байна. 1993 онд Нарансэвстэй боомт хаагдсан бөгөөд түүнээс хойш уг боомтын талаар идэвхтэй санаачилга гаргаж ажиллаагүй байна. Нарансэвстэй боомтын  хаагдсан шалтгаан нь энэ нутаг дэвсгэр мазаалайн гол нутагладаг газар болох  цагаан дэрс,  шар хулс гэсэн баянбүрдүүд байдаг. Тиймээс  энэ боомтоор дамжиж бизнес эрхлэгчид уг говийн дархан цаазат газраар дамжиж боомт дээр ирж байсан учраас байгаль орчныг хариуцсан байгууллага, Улсын аюулгүйн  байгууллагаас  гаргасан хүсэлтээр Засгийн газраас хаасан. Харин өнөөдөр уг нөхцөл байдлыг арилгаж,  баянбүрдийг дайрахгүйгээр,  Баянхонгор аймаг буюу  Шивээхүрэн, Бургастай боомтын чиглэлд хилийн зурвас дагуу  замын асуудлыг шийдээд нээх боломжтой.  Монголын хувьд хойшоо буюу Цагааннуур, Боршоо зэрэг боомтуудтай холбож чадвал хамгийн дөт транзит гарц гарч ирж байгаа юм.  Энэ бүхнийг нөхөх боломжтой, хэд дахин илүү гарц гаргалгааг нээх боомт бол Нарансэвстэй юм” гэдгийг онцлон хэлж байв. .