Монгол Улс 1980-аад оны эхээр Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос ард улс (БНАЛАУ)-д буцалтгүй тусламжаар хүн эмнэлэг байгуулж, хониных нь үүлдэр угсааг сайжруулах зорилгоор монгол хонь аваачиж, хонины аж ахуй байгуулж өгч байсан түүхтэй. Энэ уламжлалаар өнгөрсөн жил манай улсын Засгийн газар Лаос улс руу 1,000 хонь онгоцоор тээвэрлэж аваачсан билээ. Тухайн үеийн Хөдөө аж ахуйн яаманд мэргэжилтнээр ажиллаж байсан Б.Цэрэнпэлжээ 1981-1986 онд Лаост хонь үржүүлж байжээ. Тэрээр 33 жилийн дараа Лаост дахин очиж хонь үржүүлж байсан Сиангкхуанг муждаа очоод ирсэн байна. Түүнтэй ярилцлаа.

-Та Лаост хонины аж ахуйд ямар ажил эрхэлж байсан бэ?

-Би ургамал судлаач мэргэжилтэй. Ленинградын Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийг төгссөн юм. Монгол Улс тухайн үед буцалтгүй тусламжаар Лаост Хонины аж ахуйн туршлага станцыг байгуулж байсан. Бид хонины тэжээлийн бааз байгуулж, цагаан будаа тарьж байлаа. Малынхаа тэжээлийг өөрсдөө тарьдаг байлаа.

-Лаост анх хэдэн хонь аваачсан юм бэ. Гурван хуц туршилтаар аваачиж байсан гэж дуулсан юм байна?

-Анх туршилтаар гурван хуц аваачсан юм. Нутгийн арав, хорин хоньтой эрлийзжүүлэх зорилгоор авч очсон. Социализмын үе байлаа. Гурван хуцаа их дуулиантай авч очсон доо.
Хятадтай харилцаа муу болохоор Хятадаар явж болдоггүй. Оросоор яваад Москвагаас Вьетнамын нийслэл Ханой ороод, Ханойгоос Лаосын нийслэл Вьентьянд хүрсэн. Тэндээс хойшоогоо Лаосын хойд нутаг Синхуан (Лаосын зүүн хойд нутгийн Сиангкхуанг мужийг хэлэв.сурв) нутагт очсон. Тэнд манай эмнэлэг, хонины аж ахуй бий болсон.

Дайны дараах таван жил байлаа. Хүн ам нь бүгд дүрвээд гараад явчихсан байсан үе. Нутаг орон нь бөмбөгдөлтөд маш ихээр өртчихсөн, буу, сум, тэсрээгүй бөмбөг үй олноороо тархсан. Иргэд нь дөнгөж л буцаж ирж байлаа. Тийм л дүр төрхтэй нутагт очсон. Нутгийн цаг агаар нь манайхтай ойролцоо. Халуун орон ч гэлээ далайн түвшнээс дээш 1,500 метрийн өндөрт оршдог газар.

Эндээс Москва руу гурван хуцаа аваачаад Ханойн онгоцонд тавих гэсэн чинь ачуулдаггүй. Бог малыг 10 мянган метрийн өндөрт онгоцоор тээвэрлэж байсан туршлага дэлхийд байхгүй гээд зөвшөөрдөггүй. Харин манайхан болохоор “Аа, яадаг юм. Гурван хуц үхвэл үхнэ л биз. Тавиад нисгэ” гээд тэгээд явуулчихсан юм. Бид чинь оросуудтай зузаан байсан болохоор хаалгадаж байгаад явуулчихсан л даа (инээв).

-Яаж тэр вэ?

-Ханой руу хуцнуудаа тээвэрлэх гэсэн чинь зорчигчдын явдаг хоолойгоор явуулдаггүй. Тэгэхээр нь төрийн томчууд, мундаг хүмүүсийн явдаг тусгай хаалгаар нь хуцнуудаа оруулаад суулгачихсан. Ханойд очоод гурван хуц маань халууцаад. Манай Элчингийнхэн усаар шүршээд. Тэндээсээ Лаос руу хуцнууд маань бас онгоцоор явсан. Лаост буугаад хойшоогоо мөн л цэргийн онгоцоор Синхуанд буусан юм. Гурван хуцыг маань их сайхан угтсан. Байр байшинг нь бид бэлдчихсэн байсан.

Гурван хуцаа Лаосын хэдэн эм хоньтой нэг байшинд хашна. Өнөөдүүл нь гэж хариу байхгүй давжаа юмнууд. Тэдэн рүү манай гурван хуц ойртдоггүй.

-Тоохгүй байгаа хэрэг үү?

-Тоодоггүй ээ. Лаосчууд манай гурав руу ойртохоор мөргөөд болдоггүй.Хонинуудыг нь тоохгүй, эздийг нь мөргөж алчих гээд байдаг. Тэд “Танай хуцнууд монгол хүндээ сайн. Биднийг ерөөсөө ойртуулахгүй юм” гэж гомдоллоно. Манай гурав тэр буланд, лаос хонинууд нөгөө буланд л зогсож байна. Нийлэхгүй нэлээд хоносон. Бараг хориод хоног болсон шүү. Тэгж тэгж л сарын дараа нэг юм ижилссэн. Тэгээд яах вэ төл гарсаан гарсан.

Эхээ дуурайсан давжаа төл гарвал бид шууд устгаж байсан. Шууд заазлаад. Хариу байхгүй юм төрнө. Өөрсдийнхөө хар халзан, шар халзан хуцнуудыг дуурайсан төлүүдийг бүгдийг авч бойжуулна. Анх удаа тэнд очиход хэцүү. Халуун орны янз бүрийн өвчин байна.

Хумхаа мумхаа бол энүүхэнд. Хажууд нь тэсрэх бөмбөг, минд өртөх гээд аюултай. Лаосын засаг намайг арваад ямаа ав гээд даалгавар өгчихсөн. Нөгөөдүүлийг нь авах гэж хойно байдаг өндөр уул руу мацаад наймаа хийж явлаа. Ямаануудаа буулгах гээд чадахгүй. Нэг нэгээр нь үүрээд буулгаж билээ. Арваад ямаагаа хонинууддаа ижилсүүлээд авсан. Тэгтэл хонь, ямаанд маань хоёр ч халдварт өвчин халддаг юм байна.

Хонь дээр маань эргүү маягийн юм даа, тиймэрхүү өвчин гарлаа. Ямаан дээр годрон өвчин гардаг юм байна. Вакцин, тариа мариа юу ч байхгүй. Монголоос вакцин авчруулж арай гэж өвчнийг нь тогтоож авсан. Халуун орны ургамал чинь зэгс, дэрс маягийн өндөр ургана. Хонь маланд тохиромжгүй. Тэр өвсүүдийг нь шатаана даа.

Тэнд хоёр улиралтай. Борооны улирал зургаан cap үргэлжилнэ. Хуурай улирал зургаан cap үргэлжилнэ. Борсюны улиралд хэцүү. Элдэв өвчин гарна. Малын туурай мултарч унана. Тэр нь жаахан хэцүү байсан. Манай аж ахуй чинь жижигхээн хөөрхөн, арваад ажилчинтай. Тэгээд бас тэр нутаг чинь үймээн самуунтай. Вьетнам цэргүүд манайхыг хамгаална. Оросын аж ахуй манай хажууханд. Үхрийн аж ахуй нь байсан. Манайхтай бараг зэргэлдээ. Нөгөө талаас Тайландын хөлсний цэргүүдийг Хятад зэвсгээр, Америк мөнгөөр хангадаг. Ийм байлаа шүү дээ, тэр үед (инээв).

-Тэр гурван хуцыг яаж сонгож, аль аймгаас аваачсан юм бэ. Ямар үүлдрийнх байсан бэ?

-Төв аймгийн Сэргэлэн сумаас л очсон. Гурвуулаа үр төлөө өгсөөр байгаад монгол маягийн гурав, дөрвөн зуугаад хоньтой болсон шүү дээ, тэнд. Тавын жилийн хугацаанд гэсэн үг. Монгол шинжтэй хонинуудыг нь үлдээгээд нөгөөдүүлийг заазлаад байсан. Бас нэг хэцүү юм нь манай ажилчид тараад тараад алга болчихно. Тэгтэл ажилчдыг цагаан будаагаар хангаж байх ёстой юм гэнэ. Тэгэхээр нь цагаан будаа тарилаа.

-Та тарьсан уу?

-Тэгсэн, би тарьсан. Тэд чинь бүгдээрээ усан дотор цагаан будаагаа тарьдаг юм байна. Борооны улиралд 1,500 мм тунадас унадаг, асар их бороотой. Тэгээд би цагаан будааг усалгаагүйгээр тарилаа. Болох нь уу, үгүй юу гэж туршиж байгаа л байхгүй юу.

-Тэгсэн чинь?

-Тэгсэн чинь их гоё ургасан. Оросууд цагаан будааг усалгаагүй тарьж болох юм байна гэж санаа аваад бид нийлээд тэндхийн газрыг хагалаад шууд л цагаан будаа тарьж эхэллээ. Манайх зуугаад га талбайтай. Тэр талбайдаа тарина. Цагаан будаагаар тэндхийнхнийг ёстой нэг хангаж байсан даа. Дайны дараах хүнд үе байсан болохоор бүх юм нормтой. Өдөрт нэг килограмм цагаан будааны нормтой. Манай аж ахуй нэг хүнд өдөрт гурван кг оногдохоор будаа өгнө.

-Одоо тэр гурван хуцны үр төл гэж тоймгүй юм бий байлгүй?

-Байхгүй шахуу болчихсон байна лээ. Би саяхан яваад ирсэн ш дээ.

-Хэзээ?

-Шинэ жилийн үеэр яваад Мартын наймны үеэр ирсэн. 1,000 хонин дээрээ очоод ирсэн юм. Намайг мундаг хүлээж авсан юм. Хөдөө аж ахуйн яам нь бүх зардлыг даагаад таван одтой зочид буудалд буулгаж мундаг хүлээж авч байна билээ. Синхуандаа очсон, үзсэн, харсан. Манай байгуулсан аж ахуй бараг байхгүй болчихож. Суурин дээр нь махны чиглэлийн үхэр үржүүлж байна. Манай нөгөө гурван хуцны үр төлөөс хоёр хонь л үлдэж. Манай аж ахуйн Сүбон гээд малын эмч байсан юм. Тэр хүн авч үлдсэн юм. 33 жилийн дараа би очиж байгаа шүү дээ. Тэгтэл бидний үржүүлж байсан сүргээс хоёрхон хонь үлджээ. Уг нь үржүүлээд байсан бол хэдэн мянга болно ш дээ.

-Яачихсан юм, идчихсэн юм уу?

-Идчихгүй юу. Тэд чинь идэхээ л мэднэ.

-Монгол хонины мах идээд юу гэж хэлж байсан бэ?

-Огт өөр амттай. Би лаос хонины мах идэж үзсээн. Амт шимтээрээ монгол хонины махыг яаж гүйцэх вэ. Гүйцэхгүй шүү дээ. Хонины аж ахуйд ирэхээрээ үнэр танараас нь сэжиглээд хамар, амаа дарна. Муухай юм байна гэнэ. Тэгээд махыг нь идэхээрээ ухаангүй иднэ. “Ямар сайхан амттай юм” гэлцэнэ. Тэнд хурга хөнгөлнө гэж мэдэхгүй. Хургаа засдаггүй болохоор махнаас нь шивтэр үнэртээд байдаг юм. Манайх чинь малаа засдаг болохоор шивтэр үнэртдэггүй. Тэгээд мах нь тийм гоё амттай байдаг.

-Эрс тэс уур амьсгалтай газарт байсан хонинууд халуун оронд очоод халууцаж давчдахаас эхлүүлээд зовдог л байх?

-Зүгээр. Дасна аа, дасна. Манай мал, хүн хоёр бол хаана ч дасдаг юм. Борооны улиралд гадагшаа гаргахаар их ус, чийгнээс болоод туурай нь мултарч унаад, өвчин тусаад байсан. Тэгэхээр нь тэндхийн тохирсон таримал бэлчээр, нэмэгдэл тэжээл, багсармал тэжээл өгч байж л онд оруулдаг байлаа. Тэр нь яах вэ, цөөхөөн. Нэг cap л тэгж тэжээнэ. Тэгээд яах вэ хүнтэй нь, малтай нь аж ахуйгаа сайн авч явсан гээд Лаосын Засгийн газар төрийнхөө хоёр ч одонгоор намайг шагнасаан.

-Ямар ямар одон бэ?

-“Найрамдал” одон. Нөгөөх нь Эрх чөлөөний II зэргийн одон. Таван жилийн хугацаанд бид чинь тэдний хүүхдүүдэд ТМС-ийн боловсрол олгосон, хөдөө аж ахуйн чиглэлээр. 30 гаруй хүүхдийг сургасан. Манай малын эмч Жамбалсүрэн гэж байлаа. Дараа нь Довчин гэж хүн байлаа. Зоотехникч Баттөмөр гэж байсан. Бид хэд л хүүхдүүдийг сургаж байлаа.