Монголын Ардчилсан холбоо үүсч байгуулагдсан 35 жилийн ойг тохиолдуулан гавъяат жүжигчин Б.Базаррагчааг урьж ярилцлаа. Тэрбээр ардчиллын салхи сэвэлзсэн он жилүүдэд соёл урлагийн салбарынхны дуу хоолой болж явсан залуучуудын нэг юм.

 Ч.Чулуунцэцэг.

-МоАХ-г   Ардчилсан намын суурь гэдгийг иргэд тэр бүр мэддэггүй.  Үнэндээ ч тэр үеийн түүхийг өгүүлэх хүмүүс цөөрсөөр байна.  35 жилийн өмнөхийг эргээд ухраах аваас  таны ид залуу насыг харж болохоор.  

–  Үнэхээр тийм.  Хүний нас их богинохон аж. Монгол Улсад ардчиллын салхи сэвэлзсэн тэр он жилүүдэд Базаррагчаа гэх нөхөр хорь дөнгөж гарсан, салхин сэнс шиг хөнгөхөн амьтан харайлгаж явжээ.  Айж эмээх гэдгийг мэдэхгүй байна гэдэг чинь залуу насны ааг омог юм шүү дээ.  Тэр үеэ эргэн дурсахаар өөрийн эрхгүй залуу нас  бодогдож байна.  1989 оны сүүлээр   “Залуу уран бүтээлчдийн улсын II зөвлөгөөн” болж,  Кино үйлдвэрийн удирдлагууд  маань залуу жүжигчдийн төлөөлөл болгож намайг сонгосон. Хамгийн инээдэмтэй нь хамт олныхоо итгэл найдварыг хүлээсэн өнөө төлөөлөгч нь эсэргүү нөхөр болж хувирсан.  Би өөрийгөө МоАХ-ны суурийг тавьсан цөөн хүний нэг гэж боддог. Бас  өөрөөрөө бахархдаг. Зөвлөгөөний уур амьсгал өөр чиг хандлагатай болох нь эхний өдрөөс л хэн бүхэнд анзаарагдсан. Урьдчилан бэлтгэсэн хөтөлбөрийн дагуу явагдаж  байгаа ч залуучууд хурлын завсарламац хэд хэдээрээ булан тохойд бөөгнөрч зогсоод л шивэр авир хийлцэх нь маш чухал нууц зүйл яриад байгаа нь андашгүй.  Тэр нь Ардчилсан залуучуудын холбоо байгуулах тухай асуудал. Төлөөлөгчдийн ихэнх нь за гэцгээж байсан боловч зарлах мөчид Дарь Сүхбаатар, Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж, том Энхбаатар, Нарантуяа гэх кино үйлдвэрт ажилладаг бүсгүй, барилга, архитекторын Амарсанаа  нарын долоо найман хүн  тайзан дээр гарч ирсэн. Үг хэлэх хүмүүсийн жагсаалтад  миний нэр багтсан тул  эхний  хоёр минутад багтаан үгээ хэлчихээд микрофоноо Дарь. Сүхбаатартаа шилжүүлсэн. Бид хоёр тохиролцсон хэрэг.  Мань хүнийг үг хэлэх гэтэл залуучууд шүгэлдээд л, НАХЯ-хан ч бужигнаад явчихсан.  Сүхээ маань микрофоноо амандаа тулгаж байгаад  “Владимир Ильич Ленин хэлэхдээ”  хэмээхэд  заал тэр чигээрээ чимээгүй болсон. Яагаад гэвэл Лениний үгийг иш татах үед хүмүүс шуугиж болохгүй гэх ухамсар хүн бүхний тархинд гүн суусан үе.  Тэр агшныг далимдуулаад л “Монголын Ардчилсан залуучуудын холбоо” –г  байгуулснаа албан ёсоор зарлаж байна   гэсэн. Ингэж л эхэлсэн түүхтэй. Эрх чөлөө рүү тэмүүлсэн залуучуудын хүсэл мөрөөдөл хуурай өвсөнд тавьсан түймэр аятай газар авч тэр дороо л олон арван залуучуудаар эгнээнээ тэлсэн.   Одоогоос  35 жилийн өмнө, 1989 оны  арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдөр  Хүүхэд, залуучуудын  соёлын төвийн өмнөх  талбайд  анхны жагсаалаа зохион байгуулж  байлаа. Тэнд хэвлэлийн эрх чөлөө, IV дэх  засаглалын талаар үг хэлэх үүргийг Э.Бат-Үүл бид хоёрт өгсөн.  Бид хоёр С.Эрдэнэ баавайнд  хэлэх үгээ бэлдсэн. Бат-Үүл маань  голыг нь бичиж, би  хүч нэмсэн төдий. Маргааш  түүнийг нь  би уншсан. Жүжигчин хүн арай олны өмнө нүүр хагарсан гэдэг утгаараа. Ингэж  л анхны цуглаанд үг хэлсэн байдаг юм.  Энэ бол ганц миний түүх биш, шинэ цагийн Монгол Улсын түүхийн эхлэл.

-Таны хэлсэнчлэн цаг нь хатуу байсан учраас  битүүхэндээ айдас тээж явсан л байх. Ялангуяа, олны өмнө гарч үг хэлэх үүрэг хүлээсэн хүний хувьд?

– Үнэнийг хэлэхэд, нийгэм өөрөө айдаст автсан байсан.  Эр зориг гэдэг чинь залуу насны ааг омог гэдгийг нас тогтсон хойно оо ойлгодог юм байна. Тухайн үед баривчлагдаж магадгүй, улстөрийн хэрэгтэн болж магадгүй гэх бүдэг л айдас төрж байсан болохоос биш, гүнзгий бодож, гарах гарц юу байна энэ тэр гэж бодож явсангүй.

-Яриалцлагын эхэнд “театртаа эсэргүү болоод очиж байлаа” хэмээсэн.  Эсэргүү болсноо яаж мэдэрсэн хэрэг вэ?  

-Зөвлөгөөн тарахад залуучууд өөр өөрийн ажилладаг  албан газартаа холбооныхоо салбар зөвлөлийг байгуулж, гишүүн элсүүлэх даалгавартай буцацгаасан.  Кино үйлдвэрт  байгуулж цөхөх юмгүй,  маш сайхнаар хүлээн авч, даргаар нь  Ж.Эрдэнэ-Уулыг томилсон.  Нэг өдөр үйлдвэрийн маань Намын хорооны дарга Цэнд-Аюуш гуай Эрдэнэ-Уул бид хоёрыг дуудсан. Яваад ортол “Манай кино үйлдвэр бол Монголын урлагийн нөлөө бүхий манлай байгууллага. Та бүхэн   гадуур өрнөж буй  улстөрийн янз бүрийн бусармаг үйл явдлын талаар дуулсан байх.  Тиймээс  залуучууд  та бүхэн түүнээс хол явна гэдэгт найдаж байна” гэсэн.  Хариуд нь “Та мэдэн будилж,  ийм юм ярьж болохгүй ээ, би тэр байгууллагын чинь гишүүн нь байна” гэж  хэлснээ  санаж байна  Дотроо айж байсан ч гаднаа айгаагүй хүний дүр эсгэж байгаа юм чинь. Тэр үед намын даргатайгаа хэрэлдэнэ гэдэг бол байж боломгүй зүйл байв. Ингээд л зам мөр минь шулуудсан даа. Журмын нөхдүүдийн хамт 18 аймгаа хувааж аваад, миний бие Сүхбаатарт аймгийн салбар зөвлөлийг байгуулалцаж явлаа. Буцах замдаа агаарын хөлгийн баг руу давхин орж  нисэхийнхэнтэй холбоо тогтоож байх жишээний.  Монгол Улсад ардчилсан хувьсгал ийм л замаар мандан бадарсан түүхтэй.  Сүүлийн үед гадныхан ирж зааварласан мэтээр ярих болж. Тийм зүйл огт болоогүй,  ямар ч цүнхтэй мөнгө байгаагүй гэдгийг баттай хэлэх байна. Бүгд л эрч чөлөө рүү тэмүүлсэн  шижигнэсэн сайхан залуучууд байсан юм шүү. Бид  хүний наад захын эрх чөлөө, хангасан нийгмийн төлөө тэмцсэн. Гэтэл өнөөдөр бидний хүссэн, байгуулсан ардчилал нэг л биш болоод байна. Их эвгүй болоод байгаа.   Цаг хугацаа өнгөрөх тусам  жендерийн эрхийн төлөө  яваад байх шиг байна. Энэ миний хувийн бодол шүү.  Шулуухан хэлэхэд, дэлхий дахинд  ч ялгаагүй,  либерализмийн эрээн туг гэж харагдаад байдаг боллоо. Үүнийг ардчилал гэж  хэлэхэд хэцүү л дээ.  Би бол үүнийг ардчилал гэж үзэхгүй. Бидний монголчуудын бүтээсэн ардчилал өөрийн гэх өнгө төрхтэй гэдгийг мартаж болохгүй.

-МоАХ  хэрхэн яаж   үүссэн юм бэ?

-Монголын Ардчилсан залуучуудын холбоо гэдэг чинь  Монголын Ардчилсан холбоо юм шүү дээ. Залуучуудын байгууллага гэсэн нэрээ  удаан хадгалж чадаагүй. Би андуурч байж магадгүй  шүү, нэрт зохиолч Д.Урианхай гуай шиг санагдаад байх юм. Тэрбээр  биднийг ажлын төлөвлөгөөгөө ярьж байхад  орж ирээд “3алуучууд” гэдэг үгээ ав, Ардчилал  бүх насныханд хамааралтай болохоор  наад үг чинь хязгаар тавиад байна хэмээснээр  МоАХ болсон түүхтэй.

– Түүхэн үнэн гэж байх ёстой. Анхны гэдэг тодотгол он цаг урсах тусам бүдгэрээд байх юм?

– Тантай санал нийлнэ.  Би үүнийг өөрийн биеэр туулж яваа хүн.  Сүхбаатарын талбайд өлсгөлөн зарлаж,  Намын төв хороо, Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцрох хүртэл МоАХ-д ерөнхий зохицуулагчаар ажилласан байдаг.  Хүн бүр нэгэн жимээр амьдрал туулдаггүйн адил  Сайд нарын Зөвлөл огцронгуут миний хэрэг бүтлээ хэмээгээд уран бүтээлээ хөөсөн.  Өнөөдөр ч ялгаагүй.  Залуу хүний зориг зүрхээр эрх чөлөө хүсч,  ардчиллын үйл хэрэгт гар бие оролцож явсан болохоос биш түүхэнд нэрээ үлдээхийн төлөө амь нас, амьдралаараа дэнчин тавиагүй юм шүү. Монголчууд хуулах, судлах бэлэн загвар байгаагүй.  Зөвхөн хүсэл тэмүүллээрээ нэгдэж, ардчиллын төлөө зүтгэсэн. Гэр орон, ахуй амьдралаа умартан зүтгэсэн. Ойр ойрхон жагсаал цуглаан зохион байгуулж, тэр хэрээр ажил ундарч байсан. Гэхдээ бид даваад л гарсан.

-Залуучууд тэмцлийн хүнд хэлбэрийг сонгон өлсгөлөн зарласан. Энэ үед хамгийн их түгшиж байсан хүмүүс бол  таны гэр бүл.

-Тэр их сонин юм болсон. Эхлээд яах вэ хэмээцгээж байснаа  “өлсөе” гэх  шийдэлд хүрсэн.  Яг тэр үед АНУ-ын шоронд нэг хүн   өлсгөлөн зарлаж таарсан. Түүнээс санаа авсан хэрэг.  Эхний ээлжинд бүгд хэвтэх хэрэггүй гэж үзэн гурав хуваасан. Би хоёрдугаар ээлжид таарч,  хэвтэж буй хүмүүсийн аюулгүй байдлыг хянах үүрэг хүлээсэн.

Дашрамд өгүүлэхэд, миний өвөө хувилгаан явсан хүн. Харин аав маань Ардын боловсролын газрын Хүүхэд хүмүүжүүлэх хэлтэст математик, тоо физикийн багшаар ажилладаг нэгэн. Ухуулах хуудсаа наачихаад  үдшийн бүрийгээр гэртээ  орж иртэл аав минь   намайг хүлээгээд гал зуухандаа сууж байх нь тэр. Гэрийн нэрээр /Логоо/ гэж  дуудаад наашаа суу, хоолоо ид  л гэж байна. Тэгэснээ  “Чи юу хийгээд яваад байгаа юм бэ, ер нь юу хийж яваагаа мэдэж байна уу” л гэв.  Хариуд нь би “мэдэж байгаа”  гэсэн. Аав “Тэгвэл аав нь юу хэлэх вэ,  чи том болжээ” хэмээсэн.  Харин өвөө маань шинэ засаг бурхны шашныг зөв гэж байна уу гэж асуудаг байгаа.  Зөв  гэж байна лээ гэж  хэлтэл “тэгвэл зөв засаг байна”  гээд  уртаа гэгч санаа алдсан. Хамгийн хайртай хоёр хүнийхээ хэлсэн үгийг ер мартдаггүй юм.  Одоо ч чихэнд сонсогдсоор.  Бид гурав гурван өөр цагийн төлөөлөл, хэлхээс юм  гэж  бодож сууна. Иймэрхүү яриа хөөрөө, түгшүүр олон гэр бүлд тохиолдсон байх.

– Ардчиллын цэнхэр тамга таныг насаар тань дагаж яваа. Харин үр шимийг нь хэр хүртсэн юм бол?

– Ардчилалд зүтгэсний төлөө чичлүүлж, адлуулж явсан үе бий.  Гэвч энэ бол байх л ёстой үзэгдэл.  Бүх хүн хэвэнд цутгасан мэт үзэл бодолтой байна гэж үгүй.  Дэлхий нийтээрээ  хоёр хүчинд хуваагдан өөр хоорондоо өрсөлдөж  амьдарч  буй. Тэр л зарчмаар бид яваа. Үр дүн гэвэл би их олон зүйлийг ардчилалтай холбож хардаг. Солонгост 17 жил амьдраад,  эх орондоо ирээд  10 жил болж байна. Арван жилийн өмнө Буянт-Ухаагаас хот руу ороход намайг явж байх үеийн нөгөө л хоёр эгнээтэй нарийн зам,  Яармаг маань бахь байдгаараа л байсан.  Одоо яаж байна, Яармагийг хар.  60 жил байгуулсан хотын дайтай бараг хот гэж хэлэхээр суурин газрыг  аравхан жилийн дотор байгуулсан байна. Энэ чинь л ардчиллын буян,  чөлөөт системийн  хүч юм. Бүх аймаг,  сум засмал замаар холбогдлоо. Нөгөөтэйгүүр, монголчуудын амьдрал хэдэн арав дахин сайжирсан. Харин иргэд нь яагаад  бухимдаад байгаа юм бэ гэхээр “шударга ёс”  алдагдсанд байж сууж чадахгүй байгаа юм.  Үүнийг л засахын төлөө тэмцэх ёстой байх.  Түүнээс хүмүүсийн амьдрал тэгтлээ  туйлдаж  ядуураад, сүйрч дордсон зүйл байхгүй.

-Шударга ёсны төлөө дахиад хувьсгал хийх зориг зүрх энэ цагийнханд бий болов уу?

-Үнэндээ шударга ёс алга, хуулийн өмнө бүгд тэгш эрхтэй гэж хэлж байгаа ч тэр зарчим нь хэдийнэ  алдагдсан.  Зугуу зугуухнаар  алдсаар ийм байдалд хүрч.

– Энэ цагийнханд  та бүхэн хэр үнэ цэнтэй гэж та бодож байна?

-Би уран бүтээлч хүн, тийм болохоор залуу уран бүтээлчидтэйгээ ярьж байхад ардчилал өөр замаар яваад байгаа талаар дуу нэгтэй шүүмжилдэг. “Хэрээг дуурайж галуу хөлөө хөлдөөв”  гэгчээр монголчууд  өөрсдөдөө  тохирохгүй зүйлийг  дуурайж хохирч болохгүй л дээ. Яаж хохирно гэж хэмээн  асууж магадгүй. Тэгвэл эх орон, тусгаар тогтнол, газар шороогоороо гэж хэлнэ. Тийм болохоор гадныхныг дуурайж  хэрэггүй гэж хэлээд байгаа хэрэг. Хүний эрх, эрх чөлөөг өндөрт тавьдаг эх орон, тусгаар тогтнол, газар шороотой байгаадаа баярлаж яв. Аль  ч нийгэмд зөнгөөр нь орхиж болдоггүй үнэ цэнтэй зүйл гэж бий. Тэр нь эх орон, эрх чөлөө хоёр.

–МУАЖ Г.Равдан гуайг ардчилалыг дэмждэг гэх утгаар шагнал  энэ тэр дээр гар татсан гэх яриа байдаг.  Таны хувьд?

– Ардын жүжигчин   Г.Равдан гуай  анхнаасаа ардчиллыг дэмжиж ирсэн нэгэн. Гайхалтай чадвартай уран бүтээлч.  Гадуурхагдах гэдэг  чинь өөрөө  эмзэг асуудал л даа. Базаррагчаа гэх миний хувьд Монголын ардчиллын анхдагч, ардчиллын суурийг тавилцсан нэгэн. Энэ миний туулсан амьдралын  түүх.  Нөгөө талдаа би  жүжигчин. Би ардчилалд зүтгэснийхээ төлөө төрөөс  шагнал авах ёстой юу гэвэл “үгүй”. Миний уран бүтээлийг үнэлж шагнана гэвэл би дуртайяа авна, хүртэнэ.  АН-ын, МАН-ын гишүүн байна уу гэдгийг үл хамаарах ёстой. Гэхдээ цаг хугацаа өнгөрсөөр Ерөнхийлөгч Х.Баттулгаас МУГЖ хэмээх нэр хүндтэй цолыг хүртсэн байдаг юм.

– Ардчиллын алтан хараацайнуудаас олон хүн   ажил, мэргэжлээ орхин улс төр хөөсөн. Амьдрал нь ч тэр хэрээр дээшилсэн.  Мөр зэрэгцэн “тулалдаж” явсны хувьд улс төр хөөх минь яав аа хэмээн амаа барьсан удаа бий юу?

-Бодол төрөх нь битгий хэл, гэр дотор  үе үе  яригддаг  сэдэв. Учир нь бүх боломж нөхцөл нь миний гарт байсан. Санал ч ирж байлаа. Хүн гэдэг чинь бурхны  зурсан зургаас хазайдаггүй юм байна. Солонгос руу явахын өмнө том Энхтүвшин 120-ын буудал дээр таараад Ажилчны районы АН-ын даргаар очооч гэж байв. Хэд хэдэн удаа  санал тавьсан. Би очоогүй,  ойр тойрныхон маань “ямар тэнэг юм бэ”  гэж хэлдэг л юм. Хувь хүнийхээ хувьд өөрийгөө одоо л ойлгож байна. Би ер нь тайван амгалан байдалд дуртай  нөхөр юм билээ.

-Та солонгост хэдэн жил ажиллаж амьдрав. Санасандаа хүрсэн үү?  

-Нийгмээрээ л ядуу байлаа, тэр үеийн  2-3 мянган ам.доллар гэдэг маань маш их мөнгө.  Амьдралаа дээшлүүлэхийн тулд эхнэр явсан, би араас нь ниссэн.  Нэг мэдэхэд 17 жил болсон байв. Хүү, охинтой болоод ирсэн.

– Эргээд ирэхэд чинь таныг хүлээсэн найруулагч  олон  байв уу?

– Миний хувьд урлагийн карьер дууссан, одоо болсон гэх бодолтой эх орондоо хөл тавьсан. Дэлгэцийн  20 гаруй кинонд тоглочихсон, дотроо бол  ханасан нөхөр байв.  Тиймээс байгаа мөнгөөрөө нарийн мужааны багаж, тоног төхөөрөмж худалдан авч   барилгын дизайны чиглэлээр ажиллахаар төлөвлөж байв. Гэвч санаснаар болоогүй.  Ер нь жүжигчин гэдэг мэргэжил надаас салахгүй юм шиг байна. Ирэнгүүтээ УГЗ кино найруулагч Х.Дамдин гуайн найруулсан “Учрал” кинонд тоглосон. Гэтэл найруулагч маань киноны дараа надад “Чамайг гадаадад олон жил болсон учраас зэвэрсэн гэж бодсон. Гэтэл чи хэвээрээ байна, энэ чигээрээ ажлаа хий”  гэж хэлсэн. Олон жил мэргэжлээрээ ажиллаагүй ч, камер ажиллаад,  нүүр будалт эхлэнгүүт дурсамж сэргээд сайхан болсон.

-Ярилцлагынхаа төгсгөлд ардчиллын ондоошил нь юу байгаасай гэж хүсдэг  вэ?

-1.566 метр хавтгай дөрвөлжин газар нутагтай, 3.5 сая хүн амтай манай  улсад бүх зүйл байна.  Эрх чөлөөгөө эдэлсэн шиг тайван амгалан амьдрах л хүн төрөлхтний мөнхийн хүсэл шүү дээ. Ийм заяанд төрсөн монгол хүн азтай.  Харин үүнийгээ баталгаажуулж авах нь энэ цагийнхны хүлээх үүрэг гэж хэлье.