Сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээний талаар иргэд төдийлөн  сайн мэддэггүй.  Зарим нь малчин айлын гадна байх нарны толь төдийхнөөр төсөөлөх нь бий. Дэлхий дахин сэргээгдэх эрчим хүчийг сонирхож, тэр чиглэл рүү алхаж байхад Монгол Улсын тухайд ямар бодлого баримталж буй талаар Сэргээгдэх эрчим хүчний хэлтсийн дарга Д. Пүрэвсүрэнгээс  тодруулснаа уншигч танд хүргэе.

-Монгол Улсад ашиглагдаж буй   сэргээгдэх эрчим хүчний бүтцийн талаархи эхний ойлголтыг өгнө үү? 

– Монгол Улс өнөөдрийн байдлаар төвийн эрчим хүчний системд хувийн хөрөнгө оруулалтаар  нарны зургаа, улсын буюу Азийн хөгжлийн банк, Дэлхийн банкны санхүүжилтээр баригдсан  нарны таван  цахилгаан станц ажиллаж байна. Энэ нь ихэвчлэн баруун бүс буюу Алтай, Улиастайн систем компанийх.  Тодруулбал, Ховд Мянгадын 10MW, Говь-Алтай Есөнбулагийн 10MW, Хөвсгөл Мөрөнгийн 10MW, Говь-Алтай Алтайн 300 KW,   Завхан Алдархааны 5MW, Завхан Улиастайн 3,6MW-ын нарны цахилгаан станцууд юм.  Харин төвийн бүст ажиллаж байгаа нь хувийн  хэвшлийнх.    Мөн хоёр усан цахилгаан станц /УЦС/ -тай гээд тооцвол  өнөөдрийн байдлаар  сэргээгдэх эрчим хүч /СЭХ/-ний эх үүсвэрүүд  ийм л бүтэцтэй ажиллаж байгаа.

-Үндсэн цахилгаан станцуудын металл эдлэлийн ашиглалтын хугацаа дуусч тэг зогсоход бэлэн байдалтай байгаа юм билээ.   Тэгэхээр сэргээгдэх эрчим хүчний станцууд  үндсэн цахилгаан станцуудаа дэмжих  тал дээр хэр оролцоотой байдаг юм бол?

-Баруун талаас нь эхэлж ярья.  Баруун бүсийн эрчим хүчний системд өнөөдрийн байдлаар Дөргөний 12 мв-ын усан цахилгаан станц болон Мянгадын 10 мв-ын  нарны цахилгаан станц ажиллаж байна. Жишээлбэл, 2010 онд ОХУ-аас эрчим хүч баруун бүст тасархад манай Дөргөний усан цахилгаан станц дотоод хэрэгцээ буюу нэгдүгээр шугамын  хэрэглэгчдийн дулааны хэрэгцээг хөлдөөхгүй  авч үлдсэн тохиолдол бий. Эндээс харахад, сэргээгдэх эрчим хүч төвийн цахилгаан тасрахад түүнийг тодорхой хугацаанд  дэмжиж ажиллаж болдог юм байна  гэдэг нь харагдаж байгаа биз.  Одоо Дөргөний УЦС болон 10 мв-ын  нарны станц  нөөцөлсөн эрчим хүчээрээ тухайн бүс нутгийг 3-4 цаг хангаад явах боломжтой. Цаашид Эрдэнэбүрэнгийн УЦС  баруун бүст баригдаж ашиглалтад ороход  хоёр УЦС болон нэг нарны станц болж өргөжинө, ингэснээр эрчим хүчний хараат байдал буурна.  ОХУ-аас импортоор орж ирдэг эрчим хүчийг хэмнэнэ гэсэн үг. Ер нь бол эрчим  хүчний хараат байдлаас гарах арга зам нь сэргээгдэх эрчим хүчийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах явдал.  Харин  Алтай Улиастайн систем компани гэдэг  нь  Мөрөнгөөр холбогдсон урт шугамыг хэлж буй хэрэг.  Тэнд мөн Тайширын УЦС ажилладаг. Эдний үйлдвэрлэж буй эрчим хүч  дээр нэмээд өмнө  хэлсэн дөрвөн  нарны станцын  хүчийг  нэмэхэд төвийн  цахилгаан тасрахад мөн л хоёр аймгийг  тодорхой хугацаанд  эрчим хүчээр хангах нөхцөл бүрдэнэ.  Цаашлаад манай баруун бүсийн сэргээгдэх эрчим хүчийг  төвийн  эрчим хүч рүү холбохоор  төлөвлөн  ажиллаж байна.  Ер нь  баруун бүсийн  урт шугамыг ерөнхийд нь дэмжиж ажилладаг гээд ойлгоход гэмгүй.

-Тэгвэл төвийн бүсийн тухайд?  

-Энэ бүст  нарны зургаа, салхины гурван  станц ажилладаг.  Салхин станц голдуу  өглөө, оройд ажилладаг. Энэ нь бидний хэлээд байдаг оргил ачааллын үе гэсэн үг. Тийм болохоор энэ үеэр салхин станц 50-100 мвт-ын эрчим хүч үйлдвэрлэж,  бүсийнхээ эрчим хүчийг  дэмждэг юм.  Харин нарны станцын тухайд нар гарлаа л бол үйлдвэрлэлээ явуулж,  нар жаргахад  буудаг. Үүнийг тохируулахын тулд 200 мвт цагийн батарейн станцыг Сонгинын станцад өнгөрсөн жилийн арваннэгдүгээр сард ашиглалтад оруулсан. Өнөөдрийн байдлаар оргил ачааллын үед  батарей станц маань 2,5 цаг  оролцон ажиллаж байна. Өдрийн цагаар нар, салхины станцын үйлдвэрлэсэн илүүдэл  эрчим хүчийг батарейдаа хурааж, хуримтлуулаад буцааж өгөх  горимтойгоор төвийн эрчим хүчний хэрэглээг дэмжин ажилладаг. Нар, салхи, батарейн хуримтлалтай цогц систем төвийн бүст ажилладаг гэж ойлгоорой.

-Сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээг өргөн хэрэглээнийх болгоход асуудал тулгарч байна уу?

– Шулуухан хэлэхэд,сэргээгдэх эрчим хүчний станцуудын үйлдвэрлэж буй эрчим хүчийг  хэрэгцээт бүс  рүү дамжуулж чадахгүй байгаа  шалтгаан нь манай шугам сүлжээний нэвтрүүлэх чадвар хүрэлцэхгүй байгаа юм. Жишээлбэл, говийн урт шугам дээр олон нарны станц суурилуулъя гэхээр 110 квт-ын ганц нарийн шугамын дамжуулах чадвар хүрэхгүй. Энэ мэт шалтгаанаас үүдээд нөөцөлсөн эрчим хүчээ төвийн бүс рүү дамжуулж чаддаггүй. Тэгэхээр шугамын шинэчлэл, өргөтгөл хийж, найдвартай болгохгүй бол сэргээгдэх эрчим хүчний нөөцөө төв болон хэрэгцээт бүс рүү илгээх боломж хумигдмал хэвээрээ байгаа. Чойроос Сайншанд хүртэл 220 мвт шугам шинээр тавих  ажил эхлээд явж байна. Энэ шугам ашиглалтад орсон үед төвийн бүс рүүгээ сэргээгдэх эрчим хүний нөөцөө ямар нэгэн хязгаарлалтгүйгээр явуулах боломж нь бүрдэнэ.

–Улаанбаатар хот оргил  ачааллын үед эрчим хүчний хомсдол үүсдэг. Асуудал гарсан тохиолдолд сэргээгдэх эрчим хүчээр хэдэн цаг торгоох вэ? 

-Улаанбаатар хотын хувьд ОХУ-аас цахилгаан бүтэн тасарсан тохиолдолд манай систем авч үлдэж чадахгүй. Хэрвээ тийм тохиолдол гарлаа гэж бодоход батарей станцаасаа III цахилгаан станцыг сэргээх гэж үзнэ дээ. Багануурын 200 мвт цагийн батарей нэмж орж ирвэл төвийн бүстээ ачаалал авч болох 200 мвт цагийг авч болохоор болно. Дээр ярьсан 220 мвт-ын шугам ажиллаж эхэлсэн тохиолдолд бид төвийн бүстээ  Багануурын 200 мвт цагийг эрчим хүч илүүдэлтэй үед нь хуримтлуулж,  дутагдсан үед нь оргил ачаалалд өгөхөөр зохицуулалт хийж байна. ТЭЦ IV гэхэд илүү гарсан эрчим хүчээ манай батарейд хуримтлуулаад хэрэгтэй үедээ буцаад ашигладаг. Энэ мэт эрчим хүчний салбарын найдвартай ажиллагааг хангахын тулд  дэмжиж ажилладаг.

-Дэлхий нийт сэргээгдэх эрчим хүч, ногоон ирээдүй хэмээн ярих болсон энэ үед манай улс сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээ, хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалт,  хууль, эрх зүйн орчин  нөхцөл нь цаг үетэйгээ нийцэж чадаж байна уу? 

-Монгол Улс  2007 онд  Сэргээгдэх эрчим хүчний  тухай хуультай болсон. Харин 2015 онд хуульдаа  нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байдаг. Нэмэлт өөрчлөлтөөр сэргээгдэх эрчим хүч үйлдвэрлэсэн эрчим хүчийг дэмжих тариф гэдгийг хэрэглэгчийн тариф дээр тавьж өгсөн. Салхины гурав, нарны  зургаан станц нь хувийн хөрөнгө оруулалтаар  2017-2019 оны хооронд баригдсан. Мөн 2019 онд Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай  хуульд өөрчлөлт орсон. Үүгээр дэмжих тарифыг хэвээр үлдээсэн. Харин манай улсад баригдах  нар, салхины станцыг дуудлага худалдаагаар барина гэж заасан. Баригдсан, өнөөдөр ажиллаж байгаа  станцууд бол сонгосон тарифыг үндэслэл болгосон бол шинээр баригдах нар, салхины станцыг ЭХЯ  дуудлага худалдаа зохион байгуулж,  тухайн сонгосон цэгт барина.   Дэлхий  дахинд  сэргээгдэх эрчим хүчний нэгж квт цаг  эрчим хүчний үнэ буурч  байгаа энэ үед манайд ч ялгаагүй буух учиртай. Үүнийг дагаад хямд үнэтэй нар, салхины станцууд баригдана гэж бодож байгаа.

-Төр сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих тал дээр ямар бодлого баримталж байна вэ?

Төр  эрхзүйн болон техникийн хувьд боломжтой гэж үзсэн төслүүдийг  дэмжиж ирсэн. Энэ үүднээс  дээрх хувилбараар дуудлага худалдаа зохион байгуулж,   тэр хэрээр  сэргээгдэх эрчим хүчийг нэмэгдэх юм.

-Дэмжих төлбөр гэж юу вэ.  Сэргээгдэх эрчим хүчний үнэ нэмэгдсэн шалтгаан үүнтэй холбоотой юу? 

-Сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих хэрэглэгчийн тарифыг  2015 онд оруулж ирэхээс өмнө манай улс  сэргээгдэх эрчим хүчний станцгүй  байв.  Энэ салбарт   гадаадын хөрөнгө оруулалт ерөөсөө  орж ирээгүй байсан. Тиймээс энэ тарифаар нүүрсний станцаас үйлдвэрлэж буй эрчим хүч нар, салхиар үйлдвэрлэж байгаа эрчим хүч хоёрын зөрүүг  өгч байгаа юм.  Нэмж тайлбар хийхэд, тухайн үед сэргээгдэх эрчим хүчийг Монголд оруулж ирэхийн тулд дэмжих тарифыг өгнө гэж байж нар, салхины станцуудыг бариулсан юм шүү.  Эрчим хүч худалдах, худалдан авах гэрээ дууссан үед буцаж хэлэлцээрт орж, тухайн үед зарж байсан үнээсээ бууж, манай системийн үнэтэй зэрэгцэх  юм.  Харин энэ тарифыг  тогтмол өсгөж өгч байгаа биш харин энэ компанийг оруулж ирээд, ашгаа нөхсөний дараа дэмжих төлбөрийг бүгдийг буулгаж, эрчим хүчний дамжуулах сүлжээний тариф руу авчрах боломжтой. Монгол Улсын Засгийн газар ч өөрөө хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй ч, эрчим хүчний боломж байсан тул дэмжих тарифыг бий болгосон. Харин өнөөдөр дэмжих тарифыг өөрчлөөд дуудлага худалдаа руу оруулж байгаа юм. Ер нь энэ чиглэлээр үйл  ажиллагаа явуулж байгаа компаниуд бүгд ТЭЗҮ боловсруулж , түүнд тулгуурлан  тарифаа тогтоож  байгаа. Ихэнх компаниуд арван  жил ажиллахад эхний хөрөнгө оруулалтаа нөхөөд, түүнээс хойш ашигтай ажиллана гэж тооцсон юм билээ.  Жишээлбэл, 2017 онд баригдсан 10 мвт-ын нарны цахилгаан станц гурван жилийн дараа хугацаа нь дуусна. Тэр үед тус компаний эрчим хүч зарж байсан үнийг дамжуулах сүлжээний үнэ рүү буулгах хэлэлцээр хийж нүүрсний станц руу ойртуулна гээд  ойлгоход гэмгүй.

– Шинээр баригдаж буй орон  сууцны хороолол,  зуслангийн хаус, уул уурхайн компаниудын эрчим хүчний хэрэглээг  сэргээгдэх эрчим хүчээр шийдэх боломж бий юу?   

-Хэрэглэгчийн үйлдвэрлэсэн сэргээгдэх эрчим хүчийг төвийн сүлжээнд нийлүүлэх журам 2020 онд  Эрчим хүчний сайдын 2020 оны 159-р тушаалаар

“ХЭРЭГЛЭГЧИЙН СЭРГЭЭГДЭХ ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ҮҮСГҮҮРЭЭС ҮЙЛДВЭРЛЭСЭН ЭРЧИМ ХҮЧИЙГ ТҮГЭЭХ СҮЛЖЭЭНД НИЙЛҮҮЛЭХ ЖУРАМ”  батлагдсан байдаг. Энэ журмын дагуу албан байгууллага, айл өрх өөр дээрээ нарны станц тавиулж  төвийн сүлжээнд холбогдсон тохиолдолд  дэмжлэг авах боломжтой. Дэмжлэг нь юу гэхээр СЭХ-ээр үйлдвэрлэсэн илүүдэл эрчим хүчээ тоолуураар төвийн сүлжээнд нийлүүлж,  тухайн өгсөн  квт цагийнхаа хэмжээгээр буцаагаад өөрөө хэрэглэхэд төлбөр төлөхгүй.

Энэ журамд иргэн хүн  20кВт, албан байгууллага техникийн нөхцөлөөр олгогдсон хүчин чадлынхаа 50 хувь хүртэл түгээх сүлжээнд нийлүүлж болох тухай заасан байдаг. СЭХ-ний эх үүсвэр нэмэгдүүлж байгаа иргэд, айл өрхийн санал санаачилгыг дэмжээд, хамтраад ажиллаж байгаа нь  цахилгаан эх үүсвэр дутагдалтай, нүүрсний утаа асуудал болж буй энэ цаг үед  нэн чухал асуудал юм.  СЭХ-ний үүсгүүрээс нэгдсэн сүлжээнд нийлүүлэх үнэ: 06:00-17:00 цаг хүртэл -140,18 төгрөг,  17:00-22:00 цагт- 221,89 төгрөг байдаг. Энэ журам хэрэгжсэнээс хойш нийт 60 орчим айл өрх болон ААН төвийн сүлжээнд холбогдсон. Цаашдаа ч энэ тоо өсч, улам өргөжих байх. Журмын дагуу холбогдож байгаа айл өрхийн тоо жилээс жилд нэмэгдэж байгаа. Энэ хэрээр төвийн эрчим хүчний ачаалал суларч буй.

-Сэргээгдэх эрчим хүчийг  дэмжих ёстой  юм байна гэдгийг мэдэж авлаа.  Харин  хэтийн төлөв  ямар байгаа нь сонирхолтой  байна? 

-СЭХ-ний талаар улсын хэмжээнд том том бодлогууд явж байна. Түүнчлэн манайх хүн амынхаа ¼-г СЭХ-ний хэрэглээгээр   хангасан. Сэргээгдэх эрчим хүч байх хэрэгтэй юу гэвэл маш их хэрэгтэй гэж хэлнэ. Тиймээс  цаашдаа  үнэ буулгах тал дээр ямар боломж бололцоо байна вэ гэдэгт тал талаасаа анхаарч, арга замаа л эрэлхийлэх хэрэгтэй. Дуудлага худалдаагаар нар, салхины станцаа  хямд зардлаар  бариулчихвал цахилгааны үнэ хямдхан  байх  болно. Нар, салхины эрчим хүчний үнэ, нүүрсний цахилгаан станцын эрчим хүчний үнэ огтлолцох асуудал  ердөө 2-3 жилээр л яригдана. Ирээдүйд СЭХ-ний үнэ бууна эсрэгээрээ харин нүүрсний эрчим хүчний үнэ өснө. Тэгэхээр сэргээгдэхээ ямар ч байсан дэмжих ёстой. Нөгөөтэйгүүр,  манай улс өөрөө олон улсын байгууллагын гишүүн, хүлэмжийн хийг бууруулах тухай асуудлаар  дэлхийн өмнө хүлээсэн үүрэг гэж бий.   Нийт бууруулах хүлэмжийн хийний 64 хувийг  эрчим хүчний салбараас, үлдсэн 34 хувийг ХАА болон бусад чиглэлээсээ бууруулна гэж тооцсон. Мэдээж 64 хувиа  СЭХ-ээ өргөжүүлж, шинэчилж, барьж байж л шийднэ шүү дээ. Монгол Улсын Засгийн газар  2030 он гэхэд –Сэргээгдэх эрчим хүчний (СЭХ) эзлэх хувийг улсын  нийт эрчим хүчний хүчин чадлын  30 хувьд  хүргэх зорилтыг дэвшүүлсэн. Энэхүү зорилт нь хүлэмжийн хийн ялгарлыг 2030 он гэхэд 22.7 хувиар  бууруулахаар олон улсын өмнө хүлээсэн үүрэг, Төрөөс эрчим хүчний талаар баримтлах 2050 бодлого, ирээдүйд учрах эрчим хүчний хомсдолоос сэргийлэх төрийн  бодлоготой нийцэж байгаа юм.

-СЭХ гэж яригдаад багагүй хугацаа өнгөрчээ.Харин олсон амжилт гэвэл?

-Тэгэлгүй яах вэ, Монгол Улсад СЭХ хөгжсөн хэд хэдэн үе шат бий.  Нэгдүгээрт,  Засгийн газраас бодлого гаргаад 2001-2010 оны хооронд “Буман нар”-ны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж, 100 мянган малчин өрхийг хангасан. Дараа нь бид сум суурин газрыг СЭХ-ээр хангаж үзсэн. Үүнд Засгийн газраас бодлогын хэмжээнд төсөв, хөрөнгө зарцуулсан. Өнөөдрийн байдлаар нэг л сум үлдсэн, бусад нь төвийн эрчим хүчинд холбогдсон. Малчнаасаа эхлээд сум суурин, улсын хэмжээнд хүртэл СЭХ ашиглах  асуудлыг  бодлогын хүрээнд дэмжиж ирсэн.